Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001

[p. 61]

Fictieve grenzen
Kroniek van het proza
Ton Anbeek (Leiden)

In de zomer van het jaar 2000 verscheen in NRC Handelsblad een groot artikel waarin tekeer werd gegaan tegen de Nederlandse literatuur van het moment. Die leek ‘op een autowrak in een museum.’ Wat ontbrak, volgens de auteur, was ‘de gevaarlijke roman,’ de roman, die geheel in de rijke traditie van Cervantes tot Céline, ontmaskerde. In plaats daarvan werd er alleen vermaak geleverd: ‘Half-intelligent vermaak voor ingedutte narcisten (Palmen, Grunberg, Ruebsamen), half-mooi vermaak voor de vermoeide salonestheet (Thomése, Roosenboom, Möring), half-braaf vermaak voor de betere dame (Enquist, De Moor), half-therapeutisch vermaak voor de treurige kantoorklerk (Voskuil, Van Dis), en half-grappig vermaak voor de verveelde student (Brusselmans, Giphart).’

Dit nogal wilde, maar vermakelijke artikel was ondertekend door ene Marek van der Jagt, waarvan verder alleen vermeld werd dat hij schrijver was.

Vijf dagen later (27 juli) reageerde een van de aangevallen auteurs, namelijk Grunberg, die betoogde dat alle kunst, dus ook de ‘gevaarlijke,’ onschadelijk werd gemaakt zo gauw die het etiket ‘kunst’ kreeg opgeplakt. Daarmee eindigde de discussie. Maar Marek van der Jagt had in ieder geval even zijn gezicht laten zien en dus kwam zijn debuutroman die in december 2000 verscheen niet onaangekondigd. Het boek heette De geschiedenis van mijn kaalheid (De Geus, Amsterdam 2000, 254 pp., f 39,90).

De roman kreeg dan ook veel aandacht. Al snel werd het gerucht steeds sterker dat zich achter deze Van der Jagt Arnon Grunberg zou verbergen. Dat vermoeden groeide nog toen De geschiedenis van mijn kaalheid de Anton Wachterprijs voor het beste debuut van het jaar kreeg en de auteur niet op kwam dagen. De personalia op de flap vermeldden dat Marek van der Jagt als zoon van een Nederlandse vader en een Duitstalige moeder in Wenen geboren was en daar filosofie studeerde. Ook zou hij gewerkt hebben in een apotheek. Maar geen enkele Weense apotheker herinnerde zich ene Marek van der Jagt. We mogen rustig aannemen dat Grunberg een aardige grap had uitgehaald.

Die conclusie kan worden onderbouwd wanneer men De geschiedenis van mijn kaalheid legt naast de roman die Grunberg eerder in het jaar 2000 onder zijn eigen naam had laten verschijnen: Fantoompijn (Nijgh en Van Ditmar, Amsterdam 2000, 254 pp., f 39,90). Wat bij het doorbladeren van beide boeken meteen opvalt, is de sterke aanwezigheid van de dialoog. Veel meer dan de modale, introspectieve Nederlandse schrijver is de Weens-Nederlandse Van der Jagt/ Amerikaans-Nederlandse Grunberg een schrijver van scènes (niet toevallig heet een eerder boek Figuranten en schreef hij toneelstukken). Vaak vormt in de roman één lange sequentie van scènes het middelpunt. In Fantoompijn is dat het ontspoorde bezoek dat de hoofdpersoon met een vrouw aan Atlantic City brengt; in De geschiedenis van mijn kaalheid is dat de volstrekt

[p. 62]

mislukte amourette van de hoofdfiguur met een Luxemburgs meisje. Zulke tragikomische liefdesgeschiedenissen nemen vaak een kernpositie in binnen de boeken van Grunberg.

Nog duidelijker wordt de signatuur van Grunberg zichtbaar in de stijl van De geschiedenis van mijn kaalheid en Fantoompijn. In de eerste plaats is daar de herhaling. Waar handleidingen met stijlinstructies aankomende schrijvers op het hart drukken zomin mogelijk woorden te herhalen, heeft Grunberg van die ‘fout’ juist zijn handelsmerk gemaakt. Hugo Brandt Corstius heeft daar het eerst op gewezen en Wim de Bie heeft voor die obsessieve herhaling zelfs het werkwoord ‘grunbergen’ bedacht. Eén voorbeeld uit De geschiedenis van mijn kaalheid: ‘Hoe beginnen nachtmerries? Dat heb ik me meerdere malen afgevraagd. Verhalen beginnen, levens beginnen, de zee begint ergens en houdt ergens anders weer op, maar nachtmerries beginnen niet.’

Een ander stijlkenmerk is minstens zo kenmerkend. Het gaat om uitspraken die de vorm van algemene waarheden aannemen en geïllustreerd worden met een beeld. Het volgende voorbeeld uit De geschiedenis van mijn kaalheid sluit mooi aan bij de eerdergenoemde voorkeur van Grunberg voor toneel:

‘Al zolang ik hem kende, wachtte hij op applaus van de wereld. Het zal wel een familiekwaal zijn.

Sommige mensen wachten hun hele leven op applaus van de wereld en pas vlak voor hun dood komen ze tot de ontdekking dat ze voor een lege zaal hebben staan spelen.’

Grunberg/Van der Jagt is een meester in het vinden van zulke ontluisterende beelden. Soms heeft hij niet meer dan twee regels nodig: ‘Als leven een baan was, wilde ik ontslag nemen.

Maar ik kon het kantoor niet vinden dat over ontslagaanvragen gaat.’

Meer dan eens dienen deze beelden om een personage te typeren, de vader bijvoorbeeld (let op de herhalingen): ‘Papa zag het leven als een bij nader inzien ondeugdelijke uitvinding, waarvoor uitvinding en uitvinder met zwijgen werden bestraft, maar alles wat na het leven kwam, was waarschijnlijk nog stukken ondeugdelijker.’ Deze uitspraak komt in strekking overeen met de volgende: ‘De wereld deed mij nog het meest denken aan een psychologisch experiment, waarbij de proefkonijnen om wille van het experiment niet verteld is dat ze proefkonijnen zijn.’

Met dit laatste citaat heb ik de lezer om de tuin geleid. Het is namelijk niet uit De geschiedenis van mijn kaalheid afkomstig, maar uit Fantoompijn. In die laatste roman staan ook een paar zinnen die precies onder woorden brengen wat een scherpe formulering voor Grunberg betekent. Zo zegt hij: ‘Alles hangt af van de woordkeus. De juiste woordkeus kan de meest onverteerbare mededelingen nog draaglijk maken.’ Op een andere plaats krijgt de taal een andere functie: ‘Ik wilde van de taal een zweep maken om de mensen te dresseren. Een mensendresseur, dat was ik eigenlijk, maar mijn circus kampte met een ondeugdelijke boekhouder en een tent die was weggevlogen.’ Opnieuw is het een beeld dat de visie moet verduidelijken. In dat soort schitterende voorstellingen die de ontluisterende sententies vergezellen toont de schrijver

[p. 63]

Grunberg/Van der Jagt zich een meester.

Onduidelijk blijft intussen of Marek van der Jagt nog een lang leven is beschoren. Hij heeft zijn functie vervuld, even is Grunberg een allochtoon in eigen land geweest. Toch is De geschiedenis van mijn kaalheid een boek dat langer aandacht verdient. Natuurlijk, het is een dieptreurig, intens vermakelijk verhaal en om die reden al lezenswaard genoeg. Maar waarom speelt deze geschiedenis zich af in Wenen? Is de moeder niet de eigenlijke hoofdpersoon? Heeft Van der Jagt misschien zijn eigen versie van Freuds oedipuscomplex willen presenteren door een zoon te schetsen die zijn moeder vermoordt? Voer voor psychologen.

Een heel ander voorbeeld van grensoverschrijding laat het nieuwste boek van Bart Moeyaert zien, Broere (Querido, Amsterdam 2000, 127 pp., f 28,50). Moeyaert debuteerde nog voor zijn twintigste met een jeugdboek dat door jonge lezers verslonden werd. Daarna publiceerde hij een reeks romans waarvan sommige door de jeugdige, andere meer door volwassen lezers gewaardeerd werden. Is hij dan een jeugdboekenschrijver? Moeyaert zelf heeft een hekel aan de indeling in leeftijdscategorieën. Het liefst zou hij zogenaamde jeugdboeken en volwassenenromans bij de boekhandel in één kast zien. Daardoor zouden natuurlijk sommige lezers in verwarring worden gebracht, en daar houden boekhandelaren niet van. Aan de andere kant heeft Bart Moeyaert gelijk dat bepaalde boeken moeilijk in een van beide categorieën zijn onder te brengen. Dat geldt in hoge mate voor Broere, al kreeg het prompt de prestigieuze Woutertje Pieterseprijs voor kinder- en jeugdboeken.

In het juryrapport wordt Broere een ‘hartverwarmende bundel met autobiografische verhalen’ genoemd. Dat adjectief ‘hartverwarmend’ lijkt me uitstekend gekozen. De zes-/zevenjarige hoofdpersoon beschrijft de avonturen die hij beleeft met zijn zes broers. Ze worden niet met name genoemd, maar krijgen alleen hun belangrijkste eigenschap mee: de oudste, de stilste, de echtste, de verste, de liefste en de snelste. In schijnbaar simpele woorden wordt de kinderwereld met al zijn geuren en kleuren opgeroepen:

‘Onze moeder sloeg de geuren op. Als ze ons voor het slapengaan een kruisje gaf, en nog even met haar wijsvinger over onze wang aaide, herinnerde haar hand ons aan de voorbije dag. Aan haar hand hing de lucht van geschilde uien, en daarvan kwam het stoofvlees weer op tafel. Door de zweem van boenwas herinnerden we ons hoe het huis had geroken toen we uit school kwamen. De geur van de Spaanse zeep die ze altijd van dezelfde buurvrouw kreeg, en ondanks die buurvrouw heel lekker vond, deed ons eraan denken dat we vanavond in de keuken lang tegen haar aan hadden geleund, maar eigenlijk niet lang genoeg.’

Eigenlijk zou ik heel Broere willen citeren, maar daar zou de uitgever uiteraard niet gelukkig mee zijn. Het is de combinatie van naïviteit en ironie die het boekje zo onweerstaanbaar maakt. Zoals er feel good movies bestaan, is Broere een feel good boek, waaraan je je zonder reserve kunt overgeven. Wie niet zulke broers heeft gehad, kan zich voorstellen hoe heerlijk het zou zijn

[p. 64]

geweest wanneer hij in het gezin Moeyaert was opgegroeid. En hetzelfde geldt voor wie helemaal geen broers heeft gehad. Want wie zou niet graag het volgende ervaren: ‘Mijn broer zei dat we samen sterk waren, en dat was prettig om te horen. Niemand voelde zich een held in z'n eentje. Ons vlees groeide ter plekke aan elkaar, zodat we op den duur als één broer onder de tafel zaten, en met ingehouden adem het donker in tuurden.’ Een boek voor volwassenen of kinderen? Tja. Laten we het hierop houden: een boek voor iedereen die zo'n verrukkelijk saamhorige jeugd had willen hebben.

Een heel andere voorstelling van de jeugdjaren vinden we in De dagen van Sjaitan van Said El Haji (Vassallucci, Amsterdam 2000, 171 p., f 36,90). Deze roman kreeg ruime aandacht, ook omdat hij verscheen kort voor de boekenweek die geheel aan migrantenliteratuur was gewijd. En Said El Haji is een Marokkaanse Nederlander die op heel jeugdige leeftijd naar Holland is verhuisd.

Het boek geeft een interessant beeld van een jongen die in twee culturen leeft. Thuis heerst de autoriteit van de vader en van de koran: ‘Vader's wil was wet en vader handelde volgens de islamitische wet.’ Maar in het vrijzinnige Nederland heeft de tucht van de vader een averechts effect. Hoe hardhandiger de man optreedt, hoe meer hij het geloof uit zijn zoon ranselt. De dagen van Sjaitan laat de verwarring zien van een intelligente, gevoelige jonge Marokkaanse Nederlander. Typerend is de volgende passage:

‘Jullie moeten de kinderen niet aan die Marokkaanse cultuur van jullie van dertig jaar geleden binden. [...] Die gewoonten die we door jullie opgedrongen krijgen, en die zelfs in Marokko al als ouderwets gelden, corresponderen niet met wat we hier in de Nederlandse maatschappij zien en ervaren. Die normen en waarden die jullie door onwetendheid en conservatisme zo koppig in ons proberen te stampen, worden niet bevestigd als we naar school, werk of supermarkt gaan. Om van de kroeg maar niet te spreken. En dat leidt tot conflicten. Daarom loopt de zoon van deze en de dochter van die weg...’

Dit citaat is om verschillende redenen interessant. In de eerste plaats kan het alle verontruste autochtone Nederlanders geruststellen die bang zijn dat het land islamiseert. Dat zal niet gebeuren, tenzij de angst van de autochtonen de Marokkanen en Turken in de hoek jaagt. De verlokkingen van de Hollandse consumptiemaatschappij zijn te overweldigend. Alleen wie zich opsluit in eigen huis en kring kan de eigen cultuur onvermengd handhaven.

Wat bij de Marokkaanse jongeren gebeurt, komt sterk overeen met het ontkersteningsproces dat Nederland in de jaren zestig doormaakte. Het boek van Said El Haji doet dan ook aan niets zo sterk denken als aan het werk van de jonge Wolkers. Bij Wolkers bleef er toch altijd een zekere dubbelzinnigheid bestaan: hoezeer zijn hoofdfiguren het strenge calvinisme ook afwezen, het proza bevestigde steeds de bijbelse wijsheid ‘Alle vlees is als gras.’ Precies hetzelfde zien we bij El Haji. De bovengeciteerde woorden zijn gericht tegen een imam, een godsdienstleraar dus, symbool van de traditionele religie. Maar ze worden uitgesproken door een satanfiguur, de duivel zelf dus, die in de roman (zie de titel) een belangrijke rol speelt. Juist het oproepen van de satanfiguur laat uitkomen dat het geloof niet geheel vervlogen is, althans niet verlept tot

[p. 65]

volslagen onverschilligheid.

Een van de interessantste aspecten van De dagen van Sjaitan is dat het verhaal verteld wordt vanuit verschillende gezichtshoeken: Satan, de imam, een geschifte geloofsfanaticus, de jongeren enz. Daardoor krijgen we een caleidoscopisch beeld van de Marokkaanse gemeenschap in een kleine Hollandse stad. De grootste verdienste van het boek lijkt me dan ook sociologisch.

In literair opzicht valt er op deze debuutroman nog wel het een en ander aan te merken. Waarom zijn de Nederlandse redacteurs zo slordig wanneer ze een jonge debutant uitgeven? Op de eerste bladzij komen al twee fouten voor. In de tweede zin is sprake van meren en rivieren ‘eens zo azuurblauw dat dansende schaduwen op de bodem te zien waren en het erop vallende licht als van een spiegel weerkaatste.’ Maar als het wateroppervlak als een spiegel weerkaatst kunnen er onmogelijk schaduwen op de bodem te zien zijn. De hand van een kritische redacteur had hier wonderen kunnen verrichten.

Deze kroniek begon met een fictieve schrijver en eindigt met een fictief historisch personage. Ook het laatste boek van Harry Mulisch, Siegfried (De Bezige Bij, Amsterdam 2001, 213 pp., f. 39,90) speelt zich, - net als De geschiedenis van mijn kaalheid door Marek van der Jagt - voor een belangrijk deel in Wenen af. De hoofdfiguur, een gevierd schrijver, laat zich daar tijdens een televisie-interview ontvallen hoezeer hij gefascineerd wordt door het raadsel Hitler. Hitler is volgens hem door alle verklaringen die er in de laatste vijfenvijftig jaar gegeven zijn, alleen maar raadselachtiger geworden. Misschien, oppert de schrijver, kan hij alleen in een net van fictie gevangen worden. En dan vormt zich het idee: hij wil ‘vanuit een of ander verzonnen, hoogstonwaarschijnlijk, hoogfantastisch maar niet onmogelijk feit’ het fenomeen Hitler benaderen.

Die fantastische werkelijkheid wordt kort daarop in de roman realiteit wanneer de schrijver van een bejaard echtpaar te horen krijgt dat Hitler een zoon had.

Siegfried laat zowel de sterkste als de zwakkere kanten van Mulisch uitkomen. Het begin, de beschrijving van de ontvangst die de Hollandse schrijver in Wenen krijgt, is licht-ironisch en vermakelijk. Daarop volgt een magistraal verteld verhaal over het leven van Hitlers zoon. De twee laatste gedeelten zijn m.i. veel zwakker. Het gaat om een filosofische uiteenzetting waarvan gevreesd moet worden dat het géén parodie is op Duitse doordraverij en gedeelten uit een dagboek van Eva Braun. Uit dat laatste stuk blijkt dat Mulisch zich makkelijker verplaatst in hoogdravende heren dan in minder speculatieve figuren als Hitlers kortstondige echtgenote.

Tegen Mulisch' ‘verklaring’ van het raadsel Hitler kan verder nog worden ingebracht dat hij (opnieuw) de dictator mythologiseert. Dat wil zeggen, hij gaat de andere kant op dan bij voorbeeld Sebastian Haffner, die in zijn Kanttekeningen bij Hitler het optreden van de Führer werkelijk begrijpelijker maakt.

Net als in De procedure is Mulisch het sterkst wanneer hij op zijn eigen, magistrale manier een verhaal vertelt en de metafysische diepzinnigheden een tijdje vergeet. Maar dan is hij ook een groot schrijver, een experimentator die de meest onzinnige constructies vlees en bloed weet te geven.