Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001

[p. 11]

Er is maar één Marguérite Yourcenar^*
Hella S. Haasse (Amsterdam)

Trachten te formuleren wat het werk en de literaire présence van Marguérite Yourcenar voor mij betekenen, valt me moeilijk om een persoonlijke reden die ik niet zonder enig gevoel van verlegenheid zou kunnen uitleggen.

In Nederland overkomt het me vrij regelmatig ‘de Nederlandse Marguérite Yourcenar’ genoemd te worden, een betiteling die men geneigd is buiten onze grenzen te exporteren.

Hoezeer ik ook getroffen ben door de hulde die men mij met deze vergelijking meent te brengen, ik wil er toch de nadruk op leggen dat het hier om een misverstand gaat, dat steunt op een oppervlakkige interpretatie van een zekere verwantschap in de keuze van de thema's, de intellectuele vorming en de voorliefde voor de geschiedenis (de antieke wereld; de Renaissance). Maar de auteur van ‘Mémoires d'Hadrien’ en ‘L'Oeuvre au noir’ is uniek, zoals alle grote schrijvers.

Als mij de eer te beurt was gevallen Marguérite Yourcenar persoonlijk te kennen, zouden wij ongetwijfeld zelden of nooit gelijksoortige inzichten uitgewisseld hebben, behalve misschien over het beroep of liever de roeping van schrijver, die noodzaak te schrijven om echt te bestaan. Ik herken mezelf dan ook helemaal in de definitie die door een biograaf van Marguérite Yourcenar werd geformuleerd: ‘Het is waarschijnlijk dat zij in de vorm van verbeeldingen herschapen heeft wat zij op de meest intense wijze heeft beleefd.’

Ik heb Marguérite Yourcenar altijd diep bewonderd om de beheerste wijze waarop zij gebruik heeft gemaakt van haar eruditie, van haar kennis; om haar sobere, ingetogen, maar toch plastische stijl, rijk aan schakeringen; en vooral om de manier waarop zij woorden heeft kunnen vinden om het essentiële van het stoïcijnse individuele bewustzijn uit te drukken.

Ik bewonder haar moedig en - in de klassieke zin van het woord - ‘aristocratisch’ aanvaarden van de creatieve eenzaamheid en haar verzet tegen elke poging om haar imago te populariseren of haar intenties in de war te laten sturen door tendentieuze interpretaties. Het drieluik dat zij over haar jeugd, haar familie en haar voorouders heeft geschreven, ‘Le Labyrinthe du Monde’, is ontroerend door de zuivere toon, de ironische en humoristische trekjes, een natuurlijke terughoudendheid, die het medelijden, de liefde, de vriendschap geenszins uitsluiten.

Ik weet wel dat haar soms haar zogenaamde hoogmoedige houding verweten werd, haar weigering om zich te engageren. Integendeel: de introspectie en de scherpzinnigheid van de ouder wordende, stervende keizer Hadrianus confronteren ieder van ons met de harde noodzaak om bewust de eindfase van het leven, de laatste, afdoende, eenzame beproeving te aanvaarden. En wat in ‘L'oeuvre au noir’ gebeurt, is nog steeds verschrikkelijk actueel.

* tekst gepubliceerd in ‘Marguérite Yourcenar, dix ans après...’ in het Bulletin Annuel van het Centre International de documentation Marguérite Yourcenar, 1997

[p. 12]

Marguérite Yourcenar wordt terecht gezien als een baken van de Franse taal en van de Franse geest. Toch was haar artistiek temperament niet ‘zuiver Frans’. Ze heeft bekend dat ze enigszins de indruk had met Hieronymus Bosch en met Breughel verbonden te zijn, ‘door mijn Vlaamse wortels. Ik vind bij deze twee schilders (zonder ze meer dan het betaamt met elkaar te verbinden) iets als een onrustwekkende prefiguratie van de ons omringende wereld, een radioscopie van een mensenwereld die we niet meer kunnen negeren en waarin we kunnen lijden.’ En ook ‘Bestaat er echt een “gevoeligheid” van de Lage Landen, even Belgisch als Hollands als Frans (de grenzen zijn immers pas van gisteren), een soort visionair realisme waardoor ik me ook bezeten voel?’

Eén van haar critici heeft haar ‘een brandende pen en een koele blik’ toegeschreven. Ik zou veeleer zeggen: een waarnemende blik, de onmisbare aanvulling bij dat onfeilbaar innerlijk vermogen om verborgen verbanden en nooit vermoede dimensies te openbaren. Wat de pen betreft, die is het bij uitstek veeleisende instrument om in taal te registreren wat het oog heeft gezien en wat de geest heeft samengesteld.

Marguérite Yourcenar heeft haar hele leven gewijd aan die scheppingsdrift, die per definitie exclusief is. Aan haar toewijding heeft zij een exemplarische waardigheid verleend met de volgende woorden die een programma vormen: ‘Je best doen. Herschrijven. De nieuwe versie nogmaals onmerkbaar bijwerken. Ik corrigeer mezelf terwijl ik mijn werken retoucheer.’

Vertaling Sonja Vanderlinden