Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001

[p. 54]

De moderne historische roman
Kroniek van het proza
Ton Anbeek (Leiden)

De historische roman is een genre dat in de negentiende eeuw tot bloei is gekomen. Het oproepen van het verleden diende in die periode veelal een concreet doel: de tegenwoordige tijd een spiegel voorhouden. Potgieter schreef over de zeventiende eeuw om zijn tijdgenoten te laten zien hoe bleek ze naast hun ondernemende voorouders afstaken. Bosboom-Toussaint wilde terug naar de begintijd van de Reformatie om het ware geloof terug te vinden. En Couperus liet zien dat andere tijden er een vrijere opvatting over moraal op na hielden; voor hem diende de Oudheid als erotisch paradijs. In al die gevallen moest het verleden als voorbeeld werken.

In de twintigste eeuw was dat lang niet altijd het geval. Het verleden kon ook alleen al door de kleurrijkheid van de gebeurtenissen boeiend zijn. Hoe dan ook, het genre bleef verrassend vitaal. Vestdijk, Theun de Vries, Hella Haasse (bien étonnés): het zijn niet de minsten die er aan hebben bijgedragen. Aan het eind van de afgelopen eeuw zette Nelleke Noordervliet de traditie voort, en vervolgens Thomas Rosenboom. Op dit moment lijkt de historische roman in Nederland (ik vond geen vergelijkbare Vlaamse voorbeelden) springlevend. De vraag is: wat zoeken die auteurs toch in het verleden?

De roman Publieke werken van Thomas Rosenboom (Querido, Amsterdam 1999, 488 pp., f 47,50) is in alle opzichten een groot boek. Een breed opgezette historische roman waarin vanuit verschillende perspectieven een weids panorama van het leven aan het eind van de negentiende eeuw wordt gegeven. Hoofdfiguur zijn een Amsterdamse vioolbouwer en een apotheker in Hoogeveen. Zij zetten het plan op om een treurige groep turfstekers uit hun miserabele omstandigheden te redden door ze over te laten steken naar het beloofde land Amerika. Deze humanitaire onderneming moet bekostigd worden door de vioolbouwer, die een sterke financiële troef in handen heeft: een exploitatiemaatschappij wil zijn huis tegenover het (bijna voltooide) Centraal Station opkopen om er het Victoria-Hotel te laten verrijzen.

Publieke werken is een boek over menselijke illusies, over verbeten pogingen het lot naar eigen hand te zetten - en de wrede lach waarmee het lot die pogingen afstraft. Rosenboom toont zich een meester in het uitspinnen van zulke bedrieglijke lijnen. Even superieur is hij in zijn gebruik van de taal, die juist door het licht-archaïsche een ironische ondertoon krijgt. Typerend is een zin als de volgende: ‘Nauwelijks zichtbaar, ofschoon met uiterste inspanning, rolde Anijs de witte, ronde bol van zijn hoofd heen en weer in het kussen, terwijl zijn duimdikke, paarse lippen nog voller uit de spleet stulpten, als walmende modder, en zich strekten tot een trotse, half onderdrukte glimlach. “Amsterdam... Amerika!” fluisterde hij zo hard als hij kon, maar aan het uitblijven van enig antwoord merkte hij wel dat de verpleegster er niets van geloofde, misschien wel dacht dat

[p. 55]

hij ijlde, in ieder geval meewarig het hoofd schudde.’

Dit fragment laat iets zien van de uiterst verzorgde stijl. Ook de namen van de personages bij voorbeeld zijn zorgvuldig gekozen. Een zakenman krijgt de krachtige naam Henkenhaf, de notaris heet Biederlack - Rosenboom blijkt hier even inventief als Marten Toonder.

Publieke werken is in de kritiek ‘een Flaubertiaanse roman’ genoemd en daar valt veel voor te zeggen. Sommige gebeurtenissen in het boek, zoals een ongelukkige medische ingreep die door een apotheker wordt verricht, doen denken aan Madame Bovary, zoals de beide hoofdfiguren ook iets hebben van de pedante apotheker in Madame Bovary. Dit is mogelijk ook het enige punt waarop de meningen over het boek verdeeld kunnen raken. De roman lijkt uiteindelijk meer op Flauberts Bouvard et Pécuchet dan op Madame Bovary, omdat er in Publieke werken geen hoofdpersonen voorkomen waarmee de lezers zich graag zullen identificeren. Hoog boven de personages torent de auteur die hen als marionetten bestuurt.

Niettemin valt er in Publieke werken veel te genieten, omdat een prachtig beeld wordt gegeven van een maatschappij in beweging. Het is bijna onvermijdelijk dat de lezer wanneer hij weer in de buurt van het Centraal Station in Amsterdam komt een kleine omweg maakt: hij weet nu waarom het Victoria Hotel zo'n eigenaardige bouw vertoont. Zo'n excursie vormt natuurlijk een hommage aan de auteur Rosenboom. Het is misschien wel het hoogste wat een schrijver kan bereiken: je lezers dwingen iets te gaan bekijken dat je beschreven hebt.

Het is misschien niet eerlijk na het verbale geweld van Rosenbooms kolossale compositie een veel bescheidener historische roman als De aanstoot van Gijs IJlander (Veen, Amsterdam 2000, 207 pp. f 34,90) te bespreken. Zijn stijl is soms wat aan de stroeve kant (‘Ze vielen aan zijn voeten, klapwiekten naar hem op en vielen aan’). Maar het gegeven van het boek is intrigerend. Het zal lang niet iedereen bekend zijn dat Pablo Picasso in 1905 enige weken in Noord-Holland heeft doorgebracht. Zijn portret van een Hollands boerenmeisje siert het omslag - het zou wel eens kunnen zijn dat haar lieve glimlach IJlander tot zijn boek heeft geïnspireerd.

Toch is niet zij de hoofdpersoon. Het verhaal begint met een schipper die in het Noord-Hollands Kanaal een lijk aantreft. De schrijver weet heel slim de suggestie te wekken dat het gaat om het meisje dat Picasso tot model diende. Het boek krijgt het karakter van een detective: wie is slachtoffer, wie is de dader, wat is het motief? De aandacht verschuift van het meisje naar de eenzelvige schipper, een man die zijn grote emotionaliteit achter stuursheid probeert te verbergen.

Als personage vertoont hij nogal wat overeenkomst met de hoofdpersoon van Rasha Pepers novelle Dooi, hier eerder besproken. In beide boeken vriezen de hoofdpersonen vast, letterlijk en figuurlijk. Schipper-zijn betekent kennelijk in de Nederlandse literatuur sinds Arthur van Schendel: stroefheid, koppigheid, bevroren karakters.

Op de achterflap van de roman staat dat het boek onder meer gaat over ‘het conflict tussen traditionele waarden en de oprukkende moderne tijd.’ Mogelijk

[p. 56]

had de opsteller van deze tekst Publieke werken in het achterhoofd, want dit conflict speelt in De aanstoot geen overheersende rol. Op zijn best is IJlander wanneer hij de kleinzieligheid van een Hollands dorp beschrijft: ‘In het voorbijgaan zag hij dat de buurvrouw met een vinger het gordijn opzij bewoog.’ Dat loeren is niet typerend voor 1905 - men kan nog steeds in elk dorpje zien wat hier is aangeduid: het nieuwsgierige gluren, in de hoop dat er iets te roddelen valt. Daarmee stelt zich de vraag: waarom heeft de schrijver zijn verhaal in het verleden geplaatst? De Picasso-geschiedenis is natuurlijk interessant, maar die neemt maar een klein gedeelte van de tekst in beslag.

Wat Connie Braam daarentegen in het verleden zocht is veel duidelijker. Haar roman De woede van Abraham (Meulenhoff, Amsterdam 2000, 302 pp., f 42,95) is een verhaal van uitbuiting en verkrachting. Achtergrond vormt de aanleg van het Noordzeekanaal in de jaren zestig en zeventig van de negentiende eeuw. Hoofdpersonen zijn de uit tsaristisch Rusland gevluchte Abraham met zijn gezin en een Haarlemse journalist. De laatste volgt beroepshalve de aanleg van het kanaal dat zich dwars door een schitterend duinlandschap boort. Maar hij kan niet opschrijven wat hij ziet omdat hij voortdurend moet schipperen tussen zijn geweten (hij is Multatuliaan) en de eisen van zijn broodheer, hoofdredacteur Busken Huet van de Opregte Haarlemsche Courant. Wat hij ziet is dit: ‘Hier vergrepen de heren van de vooruitgang zich zonder mededogen aan het mooiste duingebied dat het land kende.’ De heren van de vooruitgang: daar is Braams boek in de eerste plaats tegen gericht.

Zij laat niet na alle misstanden rond de ‘grootse’ onderneming breed uit te meten. De haveloze gravers worden grof uitgebuit door de Engelse ondernemers en (vooral) hun Hollandse helpers. De werklui wonen in holen en leiden (lijden) een treurig leven waarin alleen drank en ontucht enige verlichting moeten brengen. Terwijl de hoge heren in nette villa's wonen enz.

Connie Braam toont zich een waardig opvolgster van Theun de Vries: beider doel is het opgraven van sociaal leed uit het verleden. En zoals het een revolutionair gezind auteur betaamt, laat zij aan het eind de solidariteit van de verschopten zegevieren. Net als De Vries weet Braam haar geschiedenis vlot te vertellen en zij schuwt de spanningverwekkende trucs niet: ‘Hoe konden ze weten dat de dode zelf nog van zich zou doen spreken, ook al was hij toen helemaal vergaan en niets meer was dan een skelet met een stenen ketting.’ Deze zin lijkt mij grammaticaal niet correct, maar het is de schrijfster niet te doen om stilistische hoogstandjes of verbaal geweld op de manier van Rosenboom. Overigens is het wel een verademing eens een moderne roman te lezen waarin er een scherp onderscheid bestaat tussen de goeden en de slechten.

Dichter bij Rosenboom staat P.F. Thomése met zijn merkwaardige boek Het zesde bedrijf (Querido, Amsterdam 1999, 275 pp., f 40). Hij koos als decor voor zijn verhaal de periode van de Franse Revolutie, te beginnen bij het jaar 1792 in Parijs. Het boek opent met een citaat van Talleyrand: ‘Om te weten wat geluk betekent moet men de jaren rondom 1789 hebben meegemaakt.’ Daarop volgt een stuk tekst, kennelijk afkomstig van de verteller, dat eindigt met de zinnen: ‘Een gelukkige afloop lag onverminderd binnen bereik, verzekerden

[p. 57]

de volksvertegenwoordigers, berichtten de kranten, bespraken de burgers en schreeuwde het volk. Iedereen wilde het goede - al zegevierde (curieus!) vooralsnog het verderf.’ Daarmee is de toon gezet voor wat volgt: hoge verwachtingen die resulteren in verwarring, tirannie en nederlagen.

Hoofdpersoon is een dame van Groningse afkomst die in Parijs zo goed geboerd heeft dat ze zich barones d'Aelders kan laten noemen. Haar talenten lijken overigens meer op erotisch dan politiek gebied te liggen. Ze leeft van de berichten die ze doorgeeft aan de Nederlandse ambassade en rommelt nog wat met allerlei duistere praktijken. Wel degelijk koestert zij sympathie voor de revolutionaire idealen, ze heeft zelfs een Société des Amies de la Vérité opgericht. Maar erg succesvol is het allemaal niet, misschien omdat de ‘barones’ in wezen een bourgeoismadame blijft. Zo raakt ze volkomen ontredderd wanneer haar dienstbode haar verlaat: ze is zelfs niet in staat zich op eigen kracht van haar prangende corset te ontdoen.

In zulke passages stoeit Thomése met zijn hoofdpersoon, die hij van het ene echec naar het andere laat hobbelen. Soms lijkt hij haar even serieus te nemen, maar meteen daarop worden haar verwachtingen en verlangens weer als illusies ontmaskerd. Ook tegenover het genre van de historische roman lijkt de schrijver dubbelzinnig te staan. Want enerzijds moet hij zich overvloedig hebben gedocumenteerd. En de vele Franse woorden dienen kennelijk om de couleur locale te versterken. Maar op andere plaatsen vermoordt Thomése dit effect door woorden als ‘bottleneck’ of ‘stand-in’ te gebruiken, hinderlijk anachronistische ontleningen aan het Engels. En helemaal bont maakt hij het wanneer hij een Parijse koetsier ‘snappez-vous’ laat zeggen, een middelbareschoolgrap.

Ergens schrijft Thomése over zijn protagoniste: ‘Ze voelde zich als een actrice op haar retour die onverwacht de hoofdrol krijgt toebedeeld - in een stuk dat ze nog nooit heeft gelezen. Ze zou alvast een... al was 't alleen een gebaar... maar ze wist niet eens of het komisch of tragisch ging zijn. Ze had de hoofdrol, dat was alles. De rest werd door anderen bepaald.’ De meeste lezers zullen weinig aarzeling kennen: het leven van de zogenaamde barones is een farce, haar ‘geheime missie’ ontaardt in een farce en zelfs haar begrafenis eindigt met een farce. Het lijkt erop of Thomése de stof uit het verleden alleen gebruikt heeft om deze burleske waarheid over te brengen: het leven is niet meer dan een komedie.

Wat verbindt nu deze vier recente historische romans? Eén element keert in al deze teksten terug: de hoofdpersonages zijn in meer of mindere mate het slachtoffer van de vooruitgang. Dat geldt zelfs (of juist) waar zij die vooruitgang lijken toe te juichen, zoals in Publieke werken en Het zesde bedrijf. De conclusie kan niet anders zijn dan dat in al deze gevallen de historische roman dient om een diepe verontrusting voelbaar te maken over de veranderingen die zich aan het begin van de eenentwintigste eeuw in hoog tempo voltrekken.

Epiloog. Deze kroniek biedt mij de gelegenheid iets te zeggen over een bijzonder boekje dat al enige tijd geleden verscheen. Het was toen hoogst actueel - Belgrado lag nog onder vuur, de haat van heel Europa richtte zich op Miloševič.

[p. 58]

Die nachtmerrie lijkt nu voorbij, waardoor Gelukkig is wie bijtijds waanzinnig wordt. Dagboek uit Belgrado (Lannoo-Contact, Amsterdam 1999, 128 pp., f 27,90) ook een historisch verhaal geworden is. Het maakt het mogelijk de tekst op aspecten te beoordelen die niet aan actualiteit of politiek verbonden zijn.

De schrijfster, Jelica Novakovic - geen onbekende in de kringen van de internationale neerlandistiek - verwijst ergens naar Boons Mijn kleine oorlog. Wat zij weergeeft is háár ‘kleine’ oorlog, de oorlog van een burger die bang is en wanhopig probeert te overleven. Het verslag laat ons zien hoe virtueel het beeld was dat we van de oorlog te zien kregen. Goed, er moesten bommen vallen op een stad met de verkeerde regering. Daarbij kwam ook wel eens een burger om, tja daar is nu eenmaal niet veel aan te doen, waar gehakt wordt vallen spaanders. En de tv-kijker zapt na het journaal naar een voetbalwedstrijd of spelletjesshow.

Gelukkig is wie bijtijds waanzinnig wordt brengt die alledaagse oorlog benauwend dichtbij. De schrijfster overtuigt omdat ze een scherp oog heeft voor absurditeiten. Een buurman belt de politie om te klagen over jongelui die de hele nacht doorgaan met basketball spelen - hún houding tegenover de machteloosheid. Een ander afweermechanisme is humor, hoe wranger hoe beter. Anderen zoeken verdoving in drank, geloof, poetswoede. Dat wordt door de auteur haarscherp vastgelegd.

Want dat vormt nu juist haar eigen verweer. Zij probeert te midden van de algehele ontreddering een houvast te vinden in de scherpe formulering, de troost van de taal. Zo leest men simpele, maar prachtige zinnen als: ‘Mijn bed lijkt wel in de branding te liggen van schuimende seringen- en pruimenbloesem.’ Of: ‘Gelukkig is verdriet op haar leeftijd zo kortstondig als een zomerbui.’ ‘Ik stem voor stijl’ zegt de schrijfster ergens, en dat is het precies: het lijkt of de stijl haar moet beschermen tegen de overwoekerende waanzin.

Daarom is dit boekje meer dan een verslag dat in het verleden wegzinkt nu de politiek een andere wending genomen heeft. Het heeft een eigen waarde. Mijn ervaring is dat het lezen van Gelukkig is... veel literatuur relativeert. Fictie, zoals de hierboven besproken romans, krijgt plotseling iets ongekend frivools. Dat is de kracht van dit bijzondere boek, Novakovics bijdrage aan de Nederlandse letterkunde.