Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001

[p. 49]

Over nieuwe handboeken en l'embarras du choix
Kroniek van de literatuurwetenschap
Anne Marie Musschoot (Gent)

Tot voor kort beschikten de docenten literatuurwetenschap in het Nederlandse taalgebied over twee handboeken om eerstejaarsstudenten in te leiden in het vakgebied: Over literatuur van Jan van Luxemburg, Mieke Bal en Willem G. Weststeijn, dat werd aangeboden als een ‘vervolglectuur’ op het eerder verschenen Inleiding in de literatuurwetenschap van dezelfde auteurs en dat sinds de ‘derde geheel herziene druk’ (Bussum, Dick Coutinho, 1996; 1987, eerste druk) een brede, zeer toegankelijke en vooral praktische inleiding biedt voor een groot publiek. De nadruk ligt er op de analyse van literaire teksten, op de veelvormigheid van de literaire interpretatie en op de intertekstualiteit. Er werd ook een uitgebreide presentatie van de retorische theorie over tekstopbouw toegevoegd, met veel aandacht voor stijl- en betekenisfiguren.

Naast Over literatuur is er sedert 1993 een tweede handboek op de markt gekomen: Algemene literatuurwetenschap. Een theoretische inleiding van Barend van Heusden en Els Jongeneel (Aula-boek, Utrecht, Het Spectrum), dat qua moeilijkheidsgraad in het verlengde ligt van de Inleiding in de literatuurwetenschap en dat een stevig onderbouwde semiotische benaderingswijze heeft geïntroduceerd. Beide handboeken overlappen slechts ten dele en kunnen rustig naast elkaar gebruikt worden: wie meer op de praktijk gericht is kiest echter beter voor Over literatuur, wie meer theoretische grond onder de voeten wil zal meer plezier hebben aan Algemene literatuurwetenschap.

Sinds vorig jaar is er nu een nieuw handboek beschikbaar, dat de keuze van de docent of zelfstandig studerende student iets moeilijker maakt: Literair mechaniek. Inleiding tot de analyse van verhalen en gedichten van Erica van Boven en Gillis Dorleijn (Bussum, Coutinho, 1999; ISBN 90 6283 162 1; f 49.50, BEF 990) is tegelijk veel beperkter en veel uitgebreider dan de hiervóór genoemde handboeken: Literair mechaniek is direct op de praktijk van de analyse gericht en is ook beperkt tot het lezen van proza (verhalende teksten) en poëzie (lyriek, voor zover niet verhalend). De methodologische achtergronden zijn niet geëxpliciteerd; theorie blijft zelfs helemaal achterwege en blijkt zeer eclectisch te zijn gehanteerd.

Literair mechaniek is een zeer uitvoerig (313 blz.) maar over de hele lijn een zeer prettig leesbaar en direct bruikbaar handboek dat ten dele ook vernieuwende inzichten presenteert: zo wordt er heel consequent een genre-indeling gehanteerd die gericht is op de taalsituatie: die genretheorie is reeds te vinden in de Inleiding van Van Luxemburg, Bal en Weststeijn en werd ook overgenomen in de Inleiding van Van Heusden en Jongeneel; hier werd er echter voor gekozen de omschrijving van de verschillende genres op grond van hun specifieke taal- of communicatieve situaties consequent door te trekken: lyrische teksten worden gekenmerkt door een monologische taalsituatie, verhalende teksten door een

[p. 50]

meer complexe, ingebedde taalsituatie (dramatische teksten, met een dialogische taalsituatie, worden hier niet behandeld), wat impliceert dat bij de analyse van verhalende teksten ook systematisch voorbeelden worden gegeven uit gedichten. Er wordt dus een onderscheid gemaakt tussen enerzijds lyriek en verhalende teksten en anderzijds proza en poëzie, een onderscheid dat dwars op de genre-indeling staat. Als voorbeeld wordt een gedicht aangehaald van Toon Tellegen dat ‘een geschiedenis’ bevat en daardoor dus niet tot de lyriek behoort; maar het is wel poëzie. Een andere nuancering van de bestaande genretheorie is het invoeren van het onderscheid tussen subjectieve en objectieve lyriek: de laatste vorm, met een al of niet tekstueel uitgedrukt lyrisch ik, is registrerender en afstandelijker dan de momentane uitdrukking van een emotie. De auteurs maken duidelijk aan welke voorwaarden een taalsituatie moet voldoen om lyrisch te zijn, maar laten het uiteindelijk aan de lezer over om te beslissen op welke wijze hij of zij een tekst tot lyriek kan rekenen (en zelfs maken). Deze relativerende, voorzichtige toon is kenmerkend voor het hele boek en is ook geheel in overeenstemming met een eigentijdse (op de semiotiek geïnspireerde) interpreteerwijze, die vooral de tekst ‘open’ leest, die probeert de diverse, mogelijke betekenissen op te zoeken en juist niet vast te leggen. Het handboek is dan ook - ofschoon de auteurs alle moeite doen om de theoretische uitgangspunten als het ware te verdringen - nadrukkelijk opgesteld vanuit een breed semiotisch, in de praktijk vooral pragmatisch standpunt: interpreteren en lezen is vragen hoe de tekst in elkaar zit, wat het mechaniek ervan is, om te zien hoe dat mechaniek werkt.

Deze vernieuwende pragmatische benadering levert vooral voor de lectuur van lyrische teksten interessante interpretaties op, waardoor het handboek van Van Boven en Dorleijn een welkome aanvulling vormt op de specifiek voor het lezen van lyriek bestemde handleiding Op poëtische wijze. Een handleiding voor het lezen van poëzie van Ernst van Alphen, Lizet Duyvendak, Maaike Meijer en Ben Peperkamp (Bussum, Coutinho, 1996; oorspronkelijk een cursusboek van de Open Universiteit te Heerlen). Van Boven en Dorleijn hebben ook dankbaar gebruik kunnen maken van de Lessen in lyriek, de ‘onwaardeerlijke’ ‘Nieuwe Nederlandse poëtica’ van de betreurde W. Bronzwaer (Nijmegen, SUN, 1993; eerder in onze kroniek in NEM 1995/1 besproken), die bij de beschrijving van het poëtische taalgebruik een centrale rol heeft toegekend aan Jakobsons begrippen poëtische functie en equivalentie. Het zijn begrippen die op het literaire taalgebruik in het algemeen van toepassing zijn maar die bij Van Boven en Dorleijn vooral voor de beschrijving van stijlfiguren in het poëtische taalgebruik worden ingezet. Hoewel: helemaal Jakobsoniaans zijn de tekstvoorbeelden ook niet gekleurd. De auteurs stellen het zo: ‘Wij zetten hier een ietwat gesimplificeerde versie van Jakobson uiteen, die we mengen met opvattingen van anderen’.

Het zal duidelijk zijn: bij het (leren) lezen van lyrische teksten hebben de docenten literatuurwetenschap l'embarras du choix uit verschillende handboeken, waarbij zij nu ook niet meer gehinderd hoeven te worden door de behoefte om te kiezen voor één welbepaald instrumentarium. Het methodenpluralisme dat

[p. 51]

het gevolg is geweest van de snelle ontwikkelingen in de literatuurwetenschap liet tot voor kort nog veronderstellen dat een ‘wetenschappelijk’ verantwoorde keuze nodig was voor één bepaald systeem, dat dan ook consequent diende te worden gehanteerd. Vandaag is deze drang naar systematiek sterk afgezwakt: men kieze voor het niet-kiezen of eenvoudig voor het eclectische.

Wat voor de analyse van lyrische teksten sterk vernieuwend werkt heeft niet hetzelfde effect bij de verhalende teksten: daar blijkt het grasduinen in en vermengen van verschillende theorieën over vertellen en verhalen een veeleer verwarrend effect te hebben. Van Boven en Dorleijn wijzen erop dat de laatste vijftig jaar binnen de verteltheorie ‘vele en uiteenlopende manieren [zijn] ontwikkeld om vertelwijzen te onderscheiden, te beschrijven en te benoemen’ en voegen eraan toe dat ze zich voor hun beschrijving ‘hoofdzakelijk’ hebben gebaseerd op de typologie van Stanzel, die een auctoriële, personele en ik-vertelsituatie heeft onderscheiden, begrippen die zij ‘met enkele aanpassingen en aanvullingen’ nog goed bruikbaar achten. Ze geven daarbij ook toe dat er sinds Stanzels publicaties ‘belangrijke nieuwe verteltheoretische inzichten’ werden ontwikkeld, en noemen onder meer de typologie en het instrumentarium die werden aangeleverd door Mieke Bal in De theorie van vertellen en verhalen. Inleiding in de narratologie (vijfde, volledig herziene druk, 1990; eerste uitgave 1978). In feite gaat het hier om het onderscheid dat in 1972 reeds door Gérard Genette werd gemaakt tussen vertellen en zien (of focaliseren) en de studie van de focalisatie, die door Mieke Bal in het Nederlands werd geïntroduceerd en meteen ook verfijnd: ze heeft aan de typologie ook het onderscheid van een subject en object van de focalisatie toegevoegd (een onderscheid dat overigens door Genette zelf werd verworpen).

De keuze van Stanzels typologie, met de nog sterk bij het Duits aanleunende termen auctoriaal en personaal (terwijl de termen al in hun vernederlandste vormen auctorieel en actorieel zijn aangenomen in het handboek van Van Heusden en Jongeneel) werkt verwarrend omdat veel van de gegeven voorbeelden juist de deficiëntie ervan aantonen: ze leiden tot de conclusie dat er een auctoriële verteller is wanneer een ik (of een wij) een verhaal vertelt waarin hij zelf geen rol speelt; het ‘principiële’ (typologische) onderscheid met de ik-verteller in de ik-vertelsituatie is dat in het laatste geval een verhaal wordt verteld dat de ik wel zelf heeft beleefd of ervaren. Maar het aanvaarden van een auctoriële ik-verteller zet de hele drieledige typologie duidelijk op de helling.

Een handboek als dit is natuurlijk niet de plaats om een dergelijke, puur theoretische discussie aan te gaan. Het combineren van termen uit verschillende theorieën blijkt echter een niet altijd even verhelderend beeld van de verschillende vertelmogelijkheden op te leveren, terwijl ook veel van de elders geboden inzichten zelfs buiten beeld worden gehouden: zo de term ‘Reflektor’ die Stanzel zelf nog heeft gebruikt als correctie op zijn eigen model (in Theorie des Erzählens, 1979), om de oorspronkelijke ‘neutrale’ variant van de personele vertelsituatie te beschrijven. Stanzel heeft hiermee zelf aansluiting gezocht bij het ‘actoriële’ vertellen van Genette. Een inzichtelijk overzicht van de mogelijkheden om al die verschillende theorieën van vertellen en verhalen te combineren

[p. 52]

biedt overigens het nog steeds zeer bruikbare - maar in Nederland nauwelijks doorgedrongen - handboek van Shlomith Rimmon-Kenan, Narrative Fiction: Contemporary Poetics (1994; eerste uitgave 1983). Een aanwinst in de bijdrage die Van Boven en Dorleijn bieden aan de beschrijving van verhalende teksten is dan weer dat zij uitvoerig aandacht besteden aan de motieven als ‘opbouwende’ elementen - een onderdeel dat sterk aanleunt bij de (in de tekst niet genoemde) bekende studie van W. Blok over Couperus (Verhaal en lezer, 1960). Het is een onderdeel dat in de (structuralistische) narratologie verdwenen was en dat we hier graag weer zien opduiken.

Maar inmiddels staan we alweer een stap verder in de narratologie, of liever, is de ‘klassieke’, structuralistische theorie van vertellen en verhalen definitief achterhaald. Mieke Bal wist het al veel eerder: toen ze in 1990 de vijfde, herziene druk van haar Theorie voltooide, hadden enerzijds verschillende poststructuralistische theorieën al de aandacht gevraagd voor de (subjectieve) inbreng van het onderzoekend subject in de analyse en had anderzijds de ‘spectaculaire ontwikkeling’ van de postmodernistische literatuur de relevantie van positivistisch getinte claims van de structuralistische narratologie al helemaal ondergraven.

Mieke Bal heeft de structuralistische narratologie inmiddels ver achter zich gelaten; de narratologie zelf heeft zich intussen als leesmethode van een postmodernistische literatuur, helemaal geheroriënteerd. Dit laatste is al duidelijk geworden in enkele Engelstalige handboeken, zoals onder meer dat van Andrew Gibson, Towards a Postmodern Theory of Narrative (Edinburgh University Press, 1996) en dat van Mark Currie, Postmodern Narrative Theory (London, Macmillan, 1998). Gelukkig wordt deze ontwikkeling nu ook op de voet gevolgd in een nieuwe, Nederlandstalige inleiding van de hand van Luc Herman en Bart Vervaeck: Vertelduivels: Handboek verhaalanalyse (Brussel, VUB Press - Nijmegen, Vantilt, 2001; ISBN 90 75697 554; f 39,90; ISBN 90 5487 2942; BEF 750).

Vertelduivels is een direct bruikbaar handboek, dat uitstekend en breed theoretisch gedocumenteerd is en de reflectie over nieuwe ontwikkelingen op een verhelderende, didactische manier koppelt aan de toepassing ervan in de praktische analyse.

De auteurs wijzen erop dat er ‘ernstige problemen zijn met de structuralistische methode’ in de verhaalanalyse, zoals de ‘antropomorfe benadering van de tekst’, ‘de voorkeur voor duidelijk gescheiden niveaus die in de praktijk soms niet te scheiden zijn’ en ‘het hiërarchische denken waardoor een tekst een opeenstapeling van lagen lijkt’. Zij wijzen de inmiddels ‘klassiek’ geworden narratologie echter niet helemaal af: ze kiezen voor een combinatie van ‘klassieke systematisering’ en ‘postmoderne relativering’. Het vocabularium en de methodiek van de postmoderne narratologie zijn volgens hen immers ‘voorlopig niet overtuigend genoeg gesystematiseerd om de structuralistische werkwijze volledig overboord te gooien’. (p. 114). Voor Vertelduivels werd dan ook gekozen voor een gecombineerd overzicht van de gevestigde en de nieuwe narratologieën.

De grootste helft van het handboek wordt nog in beslag genomen door een samenvattende presentatie van de klassieke, structuralistische narratologie, met

[p. 53]

de bekende, Genettiaanse indeling in drie elementen of niveaus: geschiedenis, verhaal en vertelling. Deze indeling blijft de basis die dient als repoussoir voor de (vele) nieuwe narratologische benaderingen. De lezer wordt echter al vanaf het begin ingeleid in de problemen van het structuralistische model: aan de hand van twee ‘postmoderne’ verhalen (één van Charlotte Mutsaers en één van Gerrit Krol) wordt meteen duidelijk gemaakt welke de lacunes zijn en hoe je wel beter en anders kan omgaan met de ‘nieuwe’ vertelwijze. Overigens werd, geheel in overeenstemming met het postmoderne denken, ook hier niet gezocht naar volledigheid: niet alle nieuwe narratologische benaderingen worden uitvoerig besproken; er werd gekozen voor een ‘representatieve selectie’, waarbij de ‘postmoderne’ narratologie, de meest radicale van alle postklassieke benaderingen, ook de meest prominente plaats heeft gekregen. Een andere zeer vroege ‘postklassieke’ ontwikkeling is te vinden in de feministische verteltheorie, onder meer bij Susan S. Lanser, The Narrative Act: Point of View in Prose Fiction, Princeton University Press, 1981 en Fictions of Authority: Women Writers and Narrative Voice, Ithaca, Cornell University Press, 1992.

De ‘postmoderne narratologie’ die door Herman en Vervaeck wordt gepresenteerd biedt geen duidelijk omschreven methode: ze brengt een leeswijze, ‘ze combineert klassieke elementen met nieuwe inzichten en ze streeft daarbij niet naar een hogere synthese’, maar heeft wel twee heel duidelijke kenmerken: de studie van de tekst is niet beperkt tot ‘intrinsiek’ literaire aspecten (ze heeft bijvoorbeeld ook oog voor ideologie, biografische elementen en sociale aspecten), en de notie van het verhaal wordt zo ruim gehanteerd dat zowat alles een verhaal wordt genoemd: de hele wereld is een verhalende tekst. Het afwijzen van ‘het’ of ‘een’ systeem levert een zeer tentatieve leeswijze op die staat of valt met de deskundigheid van de narratologen. Herman en Vervaeck zijn gelukkig zéér deskundige narratologen en zij zijn dan ook goede gidsen om dit charmeoffensief te lanceren: zij tonen in ieder geval, via enkele korte analyses, hoe postmoderne verhalen ‘werken’, of hoe het mechaniek is van postmoderne verhalen, die niet alleen aandacht hebben voor alles wat niet in een systeem past maar ook de ‘essentie’ zelf van de klassieke vertelwijze, het beschrijven van een handeling in een lineair-geordend tijdsverloop, hebben losgelaten. De lezer die juist door dit onderdeel van het boek sterk geboeid wordt kan voor nog veel méér ook terecht bij de studie van Bart Vervaeck over Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman (Brussel, VUBPress en Nijmegen, Vantilt, 1999, ISBN 10 75697 25 2 voor Nederland en 90 5487 217 9 voor België). In Vertelduivels stelt Vervaeck samen met Herman ook nog kort enkele andere postklassieke (of poststructuralistische) benaderingen voor, met name 1. de lees- en interpretatiewijze die vooral aandacht heeft voor de ideologie van tekst en context (met uitstapjes naar de sterk vernieuwende Ethics of reading van de oorspronkelijk ‘klassieke’ narratoloog Wayne C. Booth, en naar de door gender gestuurde interpretatie), 2. de leeswijze die zoekt naar mogelijkheden en onmogelijkheden van de fictionele wereld en 3. de visies die de interactie tussen tekst en lezer onderzoeken.

Het is een handboek waarin voor veel lezers veel nieuws zal te ontdekken vallen.