Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001

[p. 31]

Nederlandse en Duitse stemmen over Margriet de Moor
Lut Missinne (Münster)

De relatie tussen de Nederlandstalige literatuur en Duitsland heeft zich in het voorbije decennium afgespeeld tussen de polen ‘goed’ en ‘stormachtig’. Het is bekend dat de Frankfurter Buchmesse '93 en zijn nasleep daarin een hoogtepunt betekende. Toch is die relatie allesbehalve met een coup de foudre begonnen. Er zijn periodes geweest van voorzichtige toenaderingen, afwijzingen, onhandige avances, waarin weinig liet vermoeden dat de hartstocht voor de Nederlandstalige literatuur ooit nog eens dermate zou oplaaien, dat er - zoals in het jaar van de Buchmesse - meer dan 120 literaire boektitels uit het Nederlands in Duitse vertaling zouden worden gepubliceerd.

Wanneer we ons beperken tot de Duitse vertalingen van Nederlandstalig werk in de naoorlogse periode, dan zien we rond het midden van de jaren zestig enige verandering in de vertaalpolitiek. Er wordt in die tijd gepoogd om het imago van de Nederlandstalige literatuur bij te sturen. Tot dan toe hadden vooral de vertaalactiviteiten van Georg Hermanowski het beeld van een Vlaamse idealiserende literatuur naar voren geschoven.⁽¹⁾ Hermanowski zelf kwam in 1965 met een vertaling van het avant-gardistische Het boek alfa van Ivo Michiels, maar het was vooral de vertaler Jürgen Hillner die de Nederlandstalige literatuur in Duitsland nieuwe impulsen trachtte te geven (Hillner 1968). Tussen 1967 en 1970 verschenen van zijn hand twaalf boeken van onder meer Louis-Paul Boon, Jef Geeraerts, Jacques Hamelink, Willem Frederik Hermans en Hubert Lampo. In zijn bloemlezing, Niederländer erzählen (1969), trachtte Hillner aan de hand van auteurs uit Vlaanderen en Nederland de Nederlandse literatuur nadrukkelijk als een gemeenschappelijke, moderne literatuur te promoten. De verkoopsuccessen bleven echter uit en in de jaren zeventig stonden Duitse uitgevers terughoudend tegenover vertalingen uit het Nederlandse taalgebied. Een nieuwe opflakkering kwam in het volgende decennium, toen Cees Nooteboom (Rituale, 1984), Harry Mulisch (Das Attentat, 1986), en Hugo Claus (Der Kummer von Flandern, 1986) het Duitse podium betraden. Een hoogtepunt werd - zoals reeds vermeld - in 1993 bereikt.

Intussen zijn we al weer een aantal jaren verder. Tegen de verwachtingen in van velen die na de hausse van Frankfurt een flinke verkoeling hadden verwacht, blijft de belangstelling in Duitsland voor Nederlandstalige literatuur relatief groot. Ik wil hierna één specifiek aspect van dit hele vertaalgebeuren belichten. Het gaat mij om de vraag: welke wijzigingen doen zich voor in de perceptie van een auteur of literair werk, wanneer die auteur of dat werk de overstap maakt van het ene literaire systeem naar het andere, in dit geval naar een buursysteem. Met andere woorden: waarin ligt het verschil tussen het imago van de Nederlandstalige literatuur of een Nederlandstalig auteur in het Duitse taalgebied en dat van diezelfde literatuur of auteur in het Nederlandse taalgebied? Om deze

(1) Het beeld van de Vlaamse literatuur dat vooral in het interbellum in Duitsland gangbaar was, was dat van een landelijke vertelkunst, steunend op vaste morele (meestal katholieke) waarden, met een afkeer van een stedelijke en moderne mentaliteit.

[p. 32]

vraag te beantwoorden heb ik de receptie van één auteur, Margriet de Moor, in beide taalgebieden vergeleken. De Moor, geboren in 1941, was een laatbloeister als schrijfster - ze debuteerde op haar zevenenveertigste - maar ze heeft een blitzcarrière gemaakt zowel in het Nederlandse als in het Duitse taalgebied. Daarover later meer, eerst de meer algemene invalshoek.

Herkenbaar of juist niet?

In commentaren van auteurs, vertalers of critici die het succes van de Nederlandstalige of althans van de Nederlandse literatuur in vertaling trachten te verklaren, kan men compleet tegengestelde beweringen aantreffen. Volgens Ton Anbeek (1999) zijn die Nederlandse boeken geschikt voor vertaling, die zich afspelen in het buitenland, zodat de typisch Hollandse eigenaardigheden buiten de deur worden gehouden: geen gezeur over de Amsterdamse grachtengordel of over een protestantse jeugd in Maassluis, maar literatuur met de ramen open. Anbeek neemt daarmee een positie in die vergelijkbaar is met het adaptief vertalen op microniveau: je stapt als vertaler naar de lezer toe. Harry Mulisch en Cees Nooteboom zijn hiervan duidelijke voorbeelden. In recensies valt herhaaldelijk te lezen dat Mulisch zo succesvol is omdat hij boven de regionale en nationale ervaringen uitstijgt. Nooteboom valt volgens de Duitse criticus Dirk Schümer (1996) zo bijzonder in de smaak omdat hij vrij is van ‘elk vaderlands koloriet’. ‘Vanaf het moment dat er thema's worden besproken die niet direct in de Hollandse huiskamer spelen, is er een grote kans dat er belangstelling voor die literatuur ontstaat,’ stelt ook Carel ter Haar in Literatuur (1999).

Toch lijkt ook de tegengestelde opvatting verdedigbaar. Zo kan je ervan uitgaan dat net romans die iets van de culturele eigenheid laten zien, hoog zullen scoren bij een buitenlands publiek. Een voorwaarde daarbij is natuurlijk dat de lezer al iets van de cultuur van het betreffende land afweet, zodat er herkennings-plezier optreedt. Carmiggelt is leuker voor iemand die al eens een Amsterdamse kroeg is binnengestapt. Deze positie is vergelijkbaar met die van het exotiserende vertalen op microniveau: je haalt de lezer naar de auteur toe en gaat ervan uit dat er ook gelezen wordt om te leren. In extreme gevallen kom je met deze tweede positie echter bij de pure couleur locale terecht, of bij een auteur als Voskuil, die dan weer onvertaalbaar is doordat zijn succes grotendeels steunt op een extreme herkenningswaarde.⁽²⁾

Sommigen lijken in deze kwestie nog een derde standpunt in te nemen en kijken naar de relevantie voor het Duitse publiek. Voor Dirk Schümer (1996) bijvoorbeeld is een roman ‘nooit aan de grenzen van zijn nationale eigenheid gebonden. Is een roman niet in staat die grenzen te overschrijden, dan is dat louter een kwestie van gebrek aan kwaliteit’. Schümer poneert zelfs als algemene stelling dat voor een Duitse lezer het exotische van de Nederlandstalige roman in eerste instantie gelegen is in een ‘ongeveinsde internationaliteit’ en een ‘vanzelfsprekend kosmopolitisme’. Ik vermoed echter dat hij daarbij heel sterk aan welbepaalde auteurs denkt, en wel precies aan Nooteboom en Mulisch. Hij specificeert namelijk in diezelfde bijdrage nog waar het interessante van dat

(2) In een interview met Hans Hoenjet (NRC Handelsblad, 15.10.1999) licht uitgever Christoph Buchwald van Suhrkamp toe welke Nederlandse auteurs voor de Duitse markt geschikt zijn. Hij zou J.J. Voskuil niet laten vertalen en argumenteert daarvoor tegenstrijdig: enerzijds twijfelt hij eraan of Voskuils ‘toespelingen op de Nederlandse kantoormentaliteit in Duitsland wel overkomen’ - te exotisch dus -, anderzijds vindt hij dat zulke literatuur over ‘kamerplanten, het beroemde “kopje koffie”, allerlei bureaucratische voorschriften en de geur van zweet en linoleum’ niet vertaald hoeft te worden: ‘Die hebben we zelf namelijk ook’.

[p. 33]

kosmopolitisme dan wel in ligt: deze auteurs schrijven namelijk over... Duitsland. Nederlanders - en daar hoort met een gastvrij gebaar ook Hugo Claus bij - schrijven uit een ander perspectief over de Duitse geschiedenis: ‘Een röntgenblik van buiten op je eigen innerlijk is voor Duitse lezers de grootste kans van de Nederlandse roman.’ Duitse lezers willen dus via de Nederlandse literatuur iets leren over Duitsland. Maar willen ze ook wat leren over Nederland?

De Moors publicaties in Nederland en Duitsland

In een groot stuk in het Deutsches Allgemeines Sonntagsblatt ten tijde van de Frankfurter Buchmesse '93 schreef Hans-Jürgen Bulkowski: ‘Die Niederländer sind in ihrer Lektüre vorwiegend psychologisch orientiert. [...] Sie erwarten von ihrer Literatur weniger die Auseinandersetzung oder das sprachliche Wagnis, sonder gut gemachte, sachlich fundierte Erzählung, in der beschreibende und unterhaltsame Elemente nie fehlen’ (Bulkowski 1993). Het gevolg van deze duidelijke smaak is, aldus Bulkowski, dat auteurs die deze verwachtingen inlossen, groot succes kunnen boeken. Het werk van Margriet de Moor wordt na deze uitspraken als een typevoorbeeld van de zonet opgesomde karakteristieken gepresenteerd. Van De Moor waren op dat moment twee titels in het Duits vertaald: een roman en een verhalenbundel.

Margriet de Moor debuteerde in 1988 met de verhalenbundel Op de rug gezien. Ze werd samen met een andere debutante, de Vlaamse Brigitte Raskin,⁽³⁾ genomineerd voor de AKO-literatuurprijs, zodat ze meteen sterk in de kijker liep. Er werd in de kritiek wel wat minachtend gedaan over het ‘AKO-circus’ of de ‘akoïsering van de literatuur’, maar de aandacht voor De Moor was niet gering en doorgaans positief van aard. Het jaar daarop verscheen Dubbelportret, een bundel met drie novellen, en in 1991 kwam haar eerste roman Eerst grijs, dan wit, dan blauw uit. Ook dat boek kreeg in de Nederlandse pers lovende kritieken en De Moor sleepte er de AKO-literatuurprijs mee in de wacht. In 1993 verschenen de eerste Duitse vertalingen: Rückenansicht en Erst grau dann weiß dann blau. In 1993 verscheen in Nederland ook De Moors tweede roman, De virtuoos. De Duitse vertaling volgde het jaar daarop. Eind 1996 verscheen dan haar derde roman, Hertog van Egypte, en die kwam in 1997 in een Duitse vertaling uit. Haar recentste boek met de onvertaalbare titel Zee-Binnen werd in het najaar van 1999 uitgebracht. De vertaling ervan, Die Verabredung, verscheen in het voorjaar 2000. Naarmate De Moor in Duitsland bekendheid verwerft, volgen de vertalingen de originele uitgaven dus sneller op. En bekendheid heeft ze intussen. Die Verabredung werd voorgesteld in het Literarisches Quartett, het werd in Die Welt tot boek van de week gekozen en Hanser adverteerde paginahoog in de kranten. De Moor is gearriveerd, ook in Duitsland. De weg van een succesvolle debutante tot een gerenommeerd en goedverkopend auteur is dus zowel in de Nederlandse als in de Duitse (resp. Vlaamse en Oostenrijkse of Zwitserse) pers te volgen.

(3) De roman van Brigitte Raskin, die voor de AKO-literatuurprijs 1989 genomineerd was, is Koekoeksjong, Leuven: Van Halewyck, 1988.

[p. 34]

De receptie van een debutante

De Moors debuutbundel Op de rug gezien (1988) is, zoals dat voor een eersteling te verwachten valt, niet overal meteen na verschijning besproken; ‘op een verkeerd stapeltje terechtgekomen,’ luiden sommige excuses achteraf (Hans Warren). Bij de tweede of zelfs derde druk, wanneer de nomineringen voor de AKO-literatuurprijs zijn bekendgemaakt, voert een aantal besprekers een inhaalmanoeuvre uit. Over het algemeen zijn de Nederlandse critici wel te vinden voor De Moors suggestieve verteltrant, de luchtige toon en de verborgen fantasiewereld. Over de technische kant lopen de meningen wat uiteen. De verschuivingen met het perspectief en de breuken in de chronologie sorteren voor de enen een verrassingseffect (bijv. Wim Vogel), voor de anderen zijn het al te opvallende kunstgrepen en bemoeilijken ze onnodig de lectuur (bijv. Janet Luis). Bert Kuipers vindt zelfs dat de collagetechniek de verhalen onleesbaar maakt. Naar gelang van de beoordeling van de compositietechniek wisselt ook de voorkeur van de recensent voor de diverse verhalen. Maar over het algemeen zijn de verwachtingen hoog gespannen voor een volgend boek. Alleen hier en daar laat iemand een voorzichtige waarschuwing horen: de verhalen hebben alle ingrediënten van kitsch in zich, maar de auteur ontsnapt daar toch aan, oordeelt Anthony Mertens.

Wanneer een jaar later Dubbelportret verschijnt, klinkt de kritiek nog lovender. De twijfelaars, zoals Kuipers, zijn bijgedraaid. De Moors tweede boek lijkt haar kwaliteiten te bevestigen, ze geeft blijk van intelligentie en taalbeheersing, kortom: haar nominatie voor de AKO-prijs was verdiend, zo luidt de teneur van de kritiek. Ook hier valt enige toegeeflijkheid op: De Moor durft wel eens over de rand van het ‘te veel en te mooi’ gaan, vindt Diny Schouten (Vrij Nederland), maar zij neemt haar dat niet kwalijk: ‘Het is ermee als wat Tolstoi met de Kreutzersonate vermocht: een teveel aan sentiment waar je toch heel tevreden over kunt zijn.’ De kritische stemmen zijn duidelijk in de minderheid. Des te opvallender klinkt daardoor de oproep van Arnold Heumakers in de Volkskrant. Naast alle erkenning voor haar talent en haar ambachtelijk kunnen moet De Moor nu eens een eigen gezicht tonen, vindt hij. De thematiek van de verhalen en novellen is steeds dezelfde gebleven. Maar twee jaar later is ook Heumakers bijgedraaid: met Eerst grijs, dan wit, dan blauw leverde De Moor haar meesterproef, oordeelt hij dan (de Volkskrant, 22.11.1991).

Eerst grijs, dan wit, dan blauw bestaat uit vier delen, die steeds het gezichtspunt van een ander personage kiezen. Het hoofdpersonage is Magda, getrouwd met een metaalfabrikant, Robert. In de openingsscène van het boek heeft hij haar met messteken om het leven gebracht. Magda was de dochter van een Tsjechische vader en een Duitse moeder, met wie ze na de oorlog naar Canada trok. Daar leerde ze Robert kennen en later keerde ze met hem naar Europa terug. De aanleiding tot het hele drama was dat Magda plots zonder enige verklaring voor twee jaar verdween en na haar even plotse terugkeer zonder een woord uitleg haar vroegere leven hervatte. In het derde hoofdstuk krijgt de lezer te horen waar haar escapade heenleidde: naar de Cevennes, Canada, Berlijn en

[p. 35]

Tsjecho-Slowakije. Magda wou in het reine komen met haar verleden en tegelijk ontsnappen aan haar bezitterige echtgenoot.

De Duitse vertaling van dit werk verscheen samen met die van De Moors debuut in 1993. In een aantal Duitse recensies werden de boeken samen besproken, haast steeds na een inleiding over de rijke oogst van de Frankfurter Buchmesse. Een ander opvallend element is dat in deze recensies steevast werd verwezen naar het wapenfeit van de AKO-prijs (dat blijft trouwens ook in latere besprekingen van ander werk van De Moor het geval) en naar de hoge verkoopcijfers in Nederland: 120.000 exemplaren van haar roman gingen over de toonbank.⁽⁴⁾ Ook bij andere auteurs die voor het eerst vertaald worden, is dit een terugkerend fenomeen.⁽⁵⁾ Dit is een belangrijke extraliteraire factor, die de auteurs in het Duitse taalgebied van meet af aan een andere institutionele positie geeft dan bij hun debuut in het eigen taalgebied. In vergelijking met de Nederlandse critici, die geen houvast hadden om het debuut te beoordelen,⁽⁶⁾ zijn de verwachtingen in Duitsland bijgevolg meteen hooggespannen. Ik zie daarin ook een verklaring waarom de ontvangst van Erst grau dann weiß dann blau in de Duitse kritiek gemengder en kritischer verloopt.

In de Nederlandse recensies wordt naast de loftuitingen over de muzikaliteit van de taal en de ambachtelijke stijl hier en daar een voorzichtige bedenking geuit bij de verwarring die de perspectiefwisselingen teweeg kunnen brengen. Over het algemeen worden ze functioneel geacht en ziet men er een bij uitstek geschikte vorm in om de relativiteit van de visies gestalte te geven. Wie bezwaren heeft, stelt zich heel tolerant op, zoals Robert Anker: ‘Verder kun je je ergeren aan de opvallend moedwillige perspectiefwisselingen, waardoor het verhaal van de ene op de andere zin overgaat van, bijvoorbeeld, de ik-vorm naar de derde persoon, maar eerlijk gezegd heeft het mij nauwelijks gestoord.’ Ook in verscheidene Duitse recensies wordt bezwaar gemaakt tegen de perspectiefwisselingen: sommigen vinden het een starre, te gekunstelde constructie.⁽⁷⁾ Hierbij duiken echter opvallend regelmatig ook bezwaren op tegen het clichématige van het verhaal (Frankfurter Rundschau), het gebrek aan originaliteit (Juni) en de voorspelbaarheid (Frankfurter Allgemeine Zeitung). De roman zou aan bloedarmoede lijden en bedreigd worden door sentimentaliteit, routine (Rheinischer Merkur) en ‘Emanzipationskitsch’ (Neue Zürcher Zeitung). In de Frankfurter Rundschau luidt het oordeel zelfs ronduit negatief: ‘Worte, viel zu viele, viel zu viele abgegriffene Worte in einem Text, der doch das Recht auf das Schweigen verteidigt.’

Naast een globaal genomen negatievere beoordeling in Duitsland vallen nog een paar andere verschilpunten tussen de Nederlandse en Duitse receptie op. Eerst een puur inhoudelijk element. Wanneer Magda de reis naar haar verleden maakt, komt de lezer te weten dat haar joodse vader werd gedeporteerd en dat zij als kind voor de Gestapo de deur heeft opengemaakt. In geen enkele van de Nederlandse recensies die ik heb gelezen, wordt de rol van Magda in dit gebeuren aangegeven. Rob Anker somt gedetailleerd alle plaatsen op die Magda bezoekt, maar vermeldt de deportatie van de vader niet. Bij Peeters kom je wel te weten dat de vader door de nazi's werd verraden en gearresteerd, maar over

(4) Vermeld in Der Tagesspiegel, 05.10.1993.

(5) Zo is er van Guido van Heulendonks Pferde sind auch Schweine (Salzburg/Wien 1998) nauwelijks een Duitse recensie te vinden waarin niet wordt vermeld dat dit boek een literaire prijs heeft gekregen. Van Heulendonk kreeg in 1996 De Gouden Uil voor Paarden zijn ook varkens (Amsterdam: Arbeiderspers 1995).

(6) Cf. de eerste zin van Kuipers recensie in Haarlems Dagblad, 07.07.1988: ‘Elk oordeel over een debuut komt gebrekkig tot stand.’

(7) Walter Delabar verkiest in Juni om deze reden De Moors verhalen boven haar eerste roman.

[p. 36]

een schuldgevoel wordt niet gerept.⁽⁸⁾ In de meeste Duitse recensies daarentegen, althans in degene die deze passage inhoudelijk voorstellen, komt het feit dat Magda voor de Gestapo de deur opende, uitdrukkelijk ter sprake omdat het met schuld wordt opgeladen. Voor de recensent van Juni is deze episode nu net zo belangrijk omdat de verwijzing naar een geheime schuld de roman een extra dimensie geeft en doet uitrijzen boven een verhaal over doorsnee relatieproblemen.

Een tweede aspect van de Duitse recensies dat in de Nederlandse context nagenoeg ontbreekt, is de classificering van De Moor als vrouwenauteur of schrijfster van vrouwenromans. De interviewster van de Berliner Zeitung stelde haar de vraag of zij haar werk als vrouwenliteratuur zou bestempelen. ‘Alweer die vraag!’ roept De Moor verontwaardigd uit. In Holland spreekt niemand daarover, maar in Duitsland vraagt iedereen mij of ik vrouwenliteratuur schrijf: ‘Ich schreibe Bücher!’ Voor welbepaalde Duitse recensenten blijken schrijvers en schrijfsters, lezers en lezeressen toch wat anders te zijn. Een commentaar uit de Neue Zürcher Zeitung: ‘Ihr erster Roman mit dem farbenfrohen Titel und dem emanzipationsverdächtigen Design ist im Land der dollen Minnas ein Bestseller geworden: Erst grau dann weiß dan blau hat auch hierzulande gute Chancen, vor allem Leserinnen herzen zu erobern.’ [originele curs.] Toch neemt de recensente later wat gas terug en meent ze dat men De Moor onrecht aan zou doen, ‘wenn man sie in die Nachbarschaft eines literarischen Gartenlaubfeminismus mit nordländischen “Märchenprinzen” rücken wollte - selbst wenn sich ein gewisser Hang zu tiefschürfenden Einsichten und sentimentalen Binsenweisheiten mitunter nicht verleugnen lässt.’ Ook elders duikt het woord Frauenroman op, als een puur kwalitatieve typering (Frankfurter Allgemeine Zeitung). Wanneer De Moor daarentegen in Nederland in een groep van vrouwelijke schrijfsters wordt ingelijfd en namen opduiken als Hermine de Graaf, Vonne van der Meer of Nicolette Smabers, wordt daarmee een literatuur aangegeven die van de spanning tussen werkelijkheid en verbeelding haar hoofdthema maakt, met figuren die hun innerlijke werkelijkheid niet meer in overeenstemming met de buitenwereld weten te brengen (De Volkskrant, 17.06.1988).

Terwijl in Duitsland de eerste vertalingen worden gelezen, in 1993, verschijnt in Nederland De Moors tweede roman, De virtuoos. De Moor lijkt de aansporingen om een nieuw thema te zoeken ter harte te hebben genomen. Dit keer speelt het verhaal in het achttiende-eeuwse Napels. Het gaat over een amour fou tussen een jonge aristocratische vrouw, Carlotta, en een castraatzanger. De Nederlandse kritiek is enthousiast: sprankelend, subliem, virtuoos geschreven, De Moor laat de breedte van haar kunnen zien. Verscheidene reacties hebben het ook over een wending: van een ingetogen, dramatische toon naar het exuberante en frivole. ‘Net als de fratsen en frivoliteiten die de verhaalde gebeurtenissen kleuren, munt De virtuoos uit door een schuimende en sprankelende lichtheid die in de Nederlandse literatuur zeldzaam is,’ jubelt Jaap Goedegebuure in De Tijd. Slechts twee van de elf recensenten die ik heb gelezen, bederven de feestvreugde. Anthony Mertens geeft zijn bespreking in

(8) Over het derde deel schrijft Carel Peeters: ‘Er hangt een grote onbezorgdheid in dit deel van Eerst grijs dan wit dan blauw dat zich op Magda concentreert, vooral in de mooie scènes in Tsjechoslowakije.’ (Vrij Nederland, 11.01.1992)

[p. 37]

De Groene Amsterdammer al veelzeggend als kop: ‘Patetico’. Slijtage in de beschrijvingen, een verwrongen compositie die leesstoornissen veroorzaakt, een wat al te uitbundige toonzetting, concludeert hij haast met spijt en hij betuigt zijn voorkeur voor De Moors eerste roman. Hans Warren windt er minder doekjes om: het verhaal komt nergens helemaal tot leven, het is te luchtig, te oppervlakkig, niet meer dan een ondeugend divertimento, aldus zijn verdict.

Een jaar later kreeg Der Virtuose in Duitsland veel aandacht. In het begin van 1995 waren dan ook al bijna 40.000 exemplaren verkocht. Het valt op dat Margriet de Moor bij het verschijnen van haar derde boek in Duitsland een duidelijk auteursprofiel heeft. Nagenoeg elke recensie vangt aan met een vermelding van of verwijzing naar eerder vertaald werk van haar. De reacties zijn echter weer gemengder: acht besprekingen uit mijn corpus klinken positief tot jubelend, vijf ronduit negatief. Opvallend is dat er veel minder geschipperd wordt dan in de Nederlandse kritiek. Een zwak punt voorzichtig vermelden en dat dan weer terugnemen in de aard van: ‘Met wat slechte wil zou je haar van estheticisme kunnen beschuldigen’⁽⁹⁾, vind je hier niet. Wie voor is, is voor en bewondert de compositie, de technische virtuositeit, de muzikaliteit van de taal enz., de pluspunten die ook in Nederland vermeld werden. Wie tegen is ergert zich aan de bombast, het maniërisme, de gekunsteldheid, eveneens dezelfde kritiekpunten. Maar er zijn ook verschillen. De Nederlandse critici beperken zich veel meer tot een weergave van het verhaal en in de positieve besprekingen tot een empathische beoordeling in de zin van: ‘Alleen in het lezen kan je dit ondergaan,’ of ‘mij schieten als criticus woorden te kort’. In de Duitse recensies wordt over het algemeen dieper gegraven, er wordt een poëtologische dimensie blootgelegd, de functionaliteit van de perspectieven en de opzet worden gewikt en gewogen. Dit is trouwens een verschil dat ook in de recensies van de eerste roman opviel.

Naast de eerder vermelde gebreken zijn er in de Duitse kritieken nog twee extra redenen tot ergernis. Voor enkelen komt er te veel seks in het boek voor en dat wordt heel gevarieerd aangeklaagd: de historisch-erotische rekwisietenkamer is doel op zich (Stuttgarter Zeitung) of het woord seks is een ‘eigenartig unzugehöriges und erst später gebräuchliches Wort’, dat irriteert in het achttiende-eeuwse verhaal (Freitag). Iemand heeft in het boek zelfs een ‘pornographische Turnstunde’ ontdekt (Die Welt). Von Bormann (Neue Zürcher Zeitung) noemt die vrijmoedigheid trouwens typisch Nederlands en beoordeelt haar positief. Hij leest het boek als een hommage aan de jaren zeventig. ‘Die waren z.B. in Amsterdam beinahe so reich und verrückt, wie de Moor es für Neapel am Ausgang des 17. Jahrhunderts beschreibt. Auch die Offenheit der Lebensformen (daß Freundschaft und Sex sehr gut zusammenpassen) gehörte zu jener Zeit.’ Daarnaast wordt het romanthema ook nog om een andere reden veroordeeld. Die Welt heeft bezwaar tegen de combinatie van muziek en liefde, want het is dé succesformule voor een bestseller: ‘kulinarisch-sinnlich-intellektuell-erotische Prosa für gehobene Stände mit geringen Ansprüchen’, een puik staaltje van marketing, vindt de recensent. En voor wie het nog niet had begrepen: ‘Eine Billigdroge, geklont in Holland?’ Ook Die Zeit vindt De Moor te modieus, te

(9) Karel Osstyn (De Standaard, 6.11.1993) vervolgt: ‘Margriet de Moor is wel subtieler dan dat.’

[p. 38]

mainstream, dit keer door de keuze van het genre, een historische roman en dan nog over een castraat, net als in Helmut Kraussers Melodieen. Maar uiteindelijk blijkt niet zozeer het genre de recensent te storen, maar de koketterie: de roman wordt ‘ein Konfektschachtel voll klugen Sprach- und Sinnenrausches’ genoemd.

Bij al deze aandacht die naar Der Virtuose ging, mag niet worden vergeten dat De Moor in die periode ook voor tal van lezingen en interviews in Duitsland rondtoerde en in München gastcolleges gaf. Ik vraag me zelfs af of het feit dat ze in die interviews zeer sterk de technische kant van haar werk en de ambachtelijkheid ervan benadrukte, sommige reacties niet mee heeft gestuurd.

Margriet de Moor mag dan als auteur bekend geraakt zijn - een ‘star’ lees je zelfs ergens - de context van de Nederlandse literatuur valt niet waar te nemen. Mij viel op dat namen als Hermine de Graaf, die ook in het Duits werd vertaald, of Kristien Hemmerechts, die ook over verborgen levens schrijft, nooit in combinatie met De Moor opduiken. Wel wordt ze her en der in verband gebracht met Duitse namen en met buitenlandse literatuur. Wallmann gaat in zijn enthousiasme zelfs zo ver dat hij Der Virtuose vergelijkt met García Márquez' Over de liefde en andere duivels⁽¹⁰⁾, dat ook in de achttiende eeuw speelt en over een onmogelijke amour fou handelt. Men kan het wat te veel eer vinden, maar het gaat om het principe. De vertaalde auteur wordt in het referentiesysteem van de doeltaal ingepast.

Over de laatste twee boeken kan ik korter zijn. Hertog van Egypte (1996) kreeg in beide taalgebieden flink wat negatieve recensies. De bezwaren en loftuitingen lopen inhoudelijk grotendeels parallel. Opvallend is dat een Duitse recensent (Zeitschrift für Literatur) zich stoorde aan het feit dat De Moor het historische gegeven van dit boek (het gaat onder meer om historische gruweldaden tegen zigeuners) behandeld heeft in een verhaal dat historie en fictie combineert. Het onderwerp verdraagt volgens hem zoiets niet. In de eerste reacties op De Moors recentste roman Zee-Binnen (1999) en Die Verabredung (2000) lijken de gekende posities zich af te tekenen. Voor- en tegenstanders profileren zich sterker. Voorstanders vinden de complexe constructie van De Moor fascinerend en bewonderen de lichtheid, het poëtische karakter en de muzikaliteit van haar stijl; tegenstanders vinden de constructie gezocht of versleten, storen zich aan de banaliteit, kitscherigheid en clichés.

(10) In het Duits verschenen onder de titel Von der Liebe und anderen Dämonen.

Enkele voorlopige conclusies

1.	Dat uitgevers geen losse titels maar wel auteurs op de markt brengen (Autorenpflege) werpt vruchten af. Naarmate meer werk van een auteur wordt vertaald en zijn of haar renommee doordringt, vormt het eigen oeuvre dé achtergrond waartegen een nieuw boek wordt besproken. De context van de Nederlandse literatuur blijft daarbij grotendeels buiten beschouwing.
2.	‘In Duitsland reflecteert men meer, denkt men na en probeert men het verhaal abstract te houden terwijl in Nederland het concrete aspect, het vertellen in een heel concrete taal, een grote rol speelt.’ Carel ter Haar (Grave 1999)

[p. 39]

	heeft het in dit citaat over de bellettrie, maar dit geldt evenzeer voor de kritiek. Ik citeer Rob Anker over De Virtuoos: deze roman is ‘zonder meer virtuoos te noemen. Die vrouw kan me een potje schrijven zeg! Maar leg dat eens uit. Even snel:...’. Een dergelijke toon is in de Duitse kritiek ondenkbaar. De aandacht gaat sterker naar de compositie, de poëtologische aspecten, er wordt een gedegen analyse gegeven. Nederlandse critici schrijven empathischer.
3.	Inhoudelijk is er bij de Duitse recensenten nog steeds een verhoogde belangstelling voor het thema van de Tweede Wereldoorlog, dat meteen ook bijzonder gevoelig ligt.
4.	De Duitse kritiek blijkt vrouwen vaker in de categorie ‘Frauenromane’ onder te brengen dan de Nederlandse.
5.	In Nederlandse kranten wordt geschreven over De Moors grote succes in Duitsland, waar elk boek van De Moor enthousiast wordt ontvangen, misschien ‘zelfs enthousiaster’ dan in Nederland. Dit blijkt een wensvoorstelling. Door de band genomen is de Duitse ontvangst van het werk van De Moor kritischer dan de Nederlandse.

In 1975 liet W.F. Hermans in Onder professoren nog een van zijn personages beweren dat Nederlandse auteurs elders niet beroemd worden, ‘omdat ze altijd de buitenlandse boekenmarkt als een onbekende betreden’.⁽¹¹⁾ Het lijkt mij interessant om ook bij andere auteurs dan De Moor te onderzoeken, niet óf ze ‘als een onbekende’ de Duitse boekenmarkt betreden, maar hoé ze dat doen.

(11) Geciteerd in De Vin (1978).

Gebruikte recensies van werk van Margriet de Moor

Op de rug gezien, Amsterdam 1988.

Jaap Goedegebuure, Op de rug. Haagse Post, 25.06.1988.

Doris Grootenboer, De tastbare personages van Margriet de Moor. Algemeen Dagblad, 11.06.1988.

Arnold Heumakers, Laverend tussen voelen en denken. de Volkskrant, 17.06.1988.

Michel de Koning, Verdienstelijk debuut van Margriet de Moor. Brabants Nieuwsblad, 29.07.1988.

Bert Kuipers, Op de rug gezien, debuut Margriet de Moor, soms bijna onleesbaar. Verwarring weergegeven in collagetechniek. Haarlems Dagblad, 07.07.1988.

Gerlof Leistra, Thuis in Noordwijk gebruikten we het woord zeevlam al. Margriet de Moor wil nu blijven schrijven. Leidsch Dagblad, 14.07.1988.

Janet Luis, Verdroomde levens. NRC Handelsblad, 29.07.1988.

Anthony Mertens, De achteloosheid van de jager. De steelse blikken van Margriet de Moor. De Groene Amsterdammer, 26.04.1989.

Ton Verbeten, Een gat in de tijd. De Gelderlander, 17.09.1988.

Wim Vogel, Verrassende variaties. Het debuut van Margriet de Moor. Vrij Nederland, 23.07.1988.

Hans Warren, Op de rug gezien: verhalen van Margriet de Moor. Provinciale Zeeuwse Courant, 17.12.1988.

[p. 40]

Gerrit Jan Zwier, Altijd dit lege hart. Leeuwarder Courant. 27.05.1988.

Dubbelportret, Amsterdam 1989

Tom van Deel, Wat is er gebeurd waar we zelf bij waren? Trouw, 28.12.1989.

Koos Hageraats, Drie novellen van Margriet de Moor. Ongrijpbaar verleden. De Tijd, 26.01.1990.

Arnold Heumakers, Olijke zusters. de Volkskrant, 08.12.1989.

Bert Kuipers, Margriet de Moor: grandioos schrijverstalent in Dubbelportret.

Juweeltjes van vingeroefeningen. Haarlems Dagblad, 28.12.1989.

Karel Osstyn, Voortreffelijke novellen. De Standaard, 17.11.1990.

P.M. Reinders, Drie novelles van Margriet de Moor. Middelpunt en uitgestotene. NRC Handelsblad, 10.11.1989

Diny Schouten, De verbijstering van de ziel. Een drieluik van Margriet de Moor. Vrij Nederland, 02.12.1989.

Hans Warren, Indringende novellen. Provinciale Zeeuwse Courant, 11.11.1989.

Hanneke Wijgh, Margriet de Moor: ‘Een mooie, goed gelukte hoge A verdwijnt, maar wat je opschrijft blijft’. Trouw, 12.04.1990.

Gerrit Jan Zwier, Nissen en donkere gangen. Leeuwarder Courant, 29.12.1989.

Eerst grijs, dan wit dan blauw, Amsterdam 1991.

Robert Anker, Margriet de Moor kan erg goed schrijven. Het Parool, 01.02.1991.

Jan-Hendrik Bakker, Margriet de Moor plukt de sterren. Haagsche Courant, 24.01.1992.

Tom van Deel, Een landschap dat niemand kent behalve ik. Trouw, 05.12.1991.

Jessica Durlacher, Margriet de Moor: ‘Dingen die veelbetekenend zijn, moet je heel laten’. Vrij Nederland, 08.02.1992.

Jaap Goedegebuure, De blik van de ander. De Tijd, 13.12.1991.

Katrien Gottlieb, Margriet de Moor krijgt de AKO-prijs. Het Parool, 13.05.1992.

Doris Grootenboer, Er mag iets te raden blijven. Algemeen Dagblad, 23.01.1992.

Arnold Heumakers, Het echec van liefde en kunst. de Volkskrant, 22.11.1991.

Doeschka Meijsing, Waar het zwijgen begint. Elsevier, 23.11.1991.

Anthony Mertens, Dievenkoningin. De steelse blikken van Margriet de Moor. De Groene Amsterdammer, 01.04.1992.

Reinjan Mulder, Het geheugen kan zo veel beweren. NRC Handelsblad, 08.11.1991.

Carel Peeters, Een goedgehumeurd raadsel. Vrij Nederland, 11.01.1992.

Hans Warren, Veel gezichten, mooie woorden. Provinciale Zeeuwse Courant, 06.12.1991.

De virtuoos, Amsterdam 1993.

Robert Anker, Muziek, prachtige muziek. Het Parool, 01.10.1993.

Jaap Goedegebuure, Kunstig bewerkte extase. De Tijd, 01.10.1993.

Doris Grootenboer, Margriet de Moor, De virtuoos. Algemeen Dagblad,

[p. 41]

07.10.1993.

Arnold Heumakers, De stem en daarbij nog het lichaam. de Volkskrant, 01.10.1993.

Doeschka Meijsing, Je lichaam is wat je bent. Muziekroman van Margriet de Moor. Elsevier, 16.10.1993.

Anthony Mertens, Patetico. Een wat al te uitbundige liefdesgeschiedenis. De Groene Amsterdammer, 29.09.1993.

Reinjan Mulder, Margriet de Moors ode aan Napels. De stem is de persoon. NRC Handelsblad, 24.09.1993.

Karel Osstyn, Margriet de Moor beschrijft liefde van kastraat. De mooiste stem van Napels. De Standaard, 6.11.1993.

Carel Peeters, De extase als ambacht, Vrij Nederland, 23.09.1993.

Hans Warren, De virtuoos van Margriet de Moor. Helaas niet meer dan een ondeugend divertimento. Provinciale Zeeuwse Courant, 08.10.1993.

Hanneke Wijgh, Muziek drijft het genot op de spits. Trouw, 23.09.1993.

Hertog van Egypte, Amsterdam 1996

Tom van Deel, ‘Vaar uit, lieg, vloek er maar op los’. Trouw, 01.11.1996.

Jaap Goedegebuure, Stuurloos driespan, HP/De Tijd, 15.11.1996.

Ingrid Hoogervorst, Margriet de Moor, Hertog van Egypte, De Telegraaf, 08.11.1996.

Doeschka Meijsing, De muziek van vertellen. Elsevier, 30.11.1996.

Reinjan Mulder, Verhaal uit een ongeregelde wereld. NRC Handelsblad, 01.11.1996.

Carel Peeters, Bedwelmd door het andere. Vrij Nederland, 09.11.1996.

Xandra Schutte, Boek in de boksring. De Groene Amsterdammer, 11.12.1996.

Aleid Truijens, De zigeuner en de boerin. de Volkskrant, 08.11.1996.

Frans Willem de Zoete, Hertog van Egypte: mooi maar zielloos. HN Magazine, 07.12.1996.

Gerrit Jan Zwier, Het zigeunervraagstuk, Leeuwarder Courant, 22.11.1996.

Erst grau dann weiß dann blau. München 1993.

Walter Delabar, Die Geheimnisse der Frauen. Juni, 20.06.1994.

Ursula Escherig, Landschaften der verstörten Innenwelt. Der Tagesspiegel, 05.10.1993.

Karl-Heinz Götze, Als sei nichts geschehen. Margriet de Moors Roman über die Tyrannei der Intimität. Frankfurter Rundschau, 06.10.1993.

Andrea Köhler, Roman einer Abwesenheit, Neue Zürcher Zeitung, 22.10.1993.

Rolf Michaelis, Die Wahrheit des Schweigens. Die Zeit, 08.10.1993.

Julia Schröder, Im Geheimnis bleiben. Stuttgarter Zeitung, 05.10.1993.

Dirk Schümer, Derbes Wolljäckchen. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 05.10.1993.

Wolfgang Seibel, Als Magda wiederkam. Margriet de Moors stille Szenen einer Ehe. Die Presse, 23.10.1993.

[p. 42]

Christof Siemes, Backen und Brandstiften. Die Zeit, 28.10.1994.

Thomas, Vom Geheimnis einer verlorenen Zeit. Berliner Zeitung, 06.10.1993.

Tilman Urbach, Das provozierende Schweigen, Rheinischer Merkur, 08.10.1993.

Hermann Wallmann, Luft von anderem Planeten. Süddeutsche Zeitung, 06.10.1993.

Stephanie Windfelder, Ein Plädoyer für das Geheimnis. Badische Zeitung, 09.10.1993.

Doppelporträt. München 1994.

‘Ich habe so viele Themen im Kopf’. Berliner Zeitung, 25.11.1993.

Der Virtuose. München 1994.

Richard Baumgart, Eine Stimme umarmen. Die Zeit, 04.11.1994.

Alexander von Bormann, Ein Erzählwerk als barocke Arie. Neue Zürcher Zeitung, 30.09.1994.

Manuel Brug, Entmannt. Wochenpost, 24.11.1994.

Elke Brüns, Belcanto des Begehrens. Die Tageszeitung, 04.11.1994.

Hella Kaiser, Wie viele Variationen hat ein Kuß. Der Tagesspiegel, 24.11.1994.

Bea Mazenauer, Grenzenloses Verlangen. Freitag, 10.02.1995.

Marcel Reich-Ranicki, Wenn Musik der Liebe Nahrung ist. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 05.11.1994.

Esther Röhr, ‘D’, ‘E’, ‘A’, ‘O’, Die Bockstriller der Existenz. Frankfurter Rundschau, 08.10.1994.

Susanne Schaber, Unter den Satinröcken der Contessa Carlotta. Die Presse, 17.12.1994.

Julia Schröder, Gekonnte Verzierungen. Stuttgarter Zeitung, 21.10.1994.

Jeanette Stickler, Wer es fassen kann, der fasse es. Rheinischer Merkur, 03.03.1995.

Reinhard Tschape, Für gehobene Stände und geringe Ansprüche. Die Welt, 19.11.1994.

Isabelle Tümena, Die Arien und Straßen Neapels. Rheinische Post, 18.06.1996.

Charlotte Ueckert, Das Handwerk der Liebe und des Gesangs. Deutsches Allgemeines Sonntagsblatt, 14.10.1994.

Hermann Wallmann, Von der Musik und anderen Dämonen. Süddeutsche Zeitung, 21.09.1994.

Henk van Weert, Nederlands boek blijft succesvol in buitenland. Margriet de Moor boegbeeld grote Duitse uitgever. De Gelderlander, 10.10.1994.

Herzog von Ägypten, München 1997.

Olga Bartuschka, Süchtig nach inneren Stimmen. Der Tagesspiegel, 09.12.1997.

Rea Brändle, Reiz der Chicorée-Kulturen. Die Wochenzeitung, 10.10.1997.

Georg Deggerich, Pferdegeflüster. Zeitschrift für Literatur, Winter 97/98.

Andrea Gerk, Der Fremde in meinem Bette. Frankfurter Rundschau, 09.12.1997.

[p. 43]

Ruth Fühner, Warten und verzeihen. Badische Zeitung, 10.12.1997.

Elmar Krekeler, Margriet de Moor folgt einem Herzog. Die Welt, 13/14.12.1997.

Gabriele Michel, Mit Wahnsinnsflügeln. Das Sonntagsblatt, 05.12.1997.

Peter Mohr, Die Liebe, das Fernweh. Rheinische Post, 06.12.1997.

Angelika Overath, Die Liebe ist ein Zigeuner. Neue Zürcher Zeitung, 05.02.1998.

Wolfgang Schneider, Komm auf meine graue Pferdedecke. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 14.10.1997.

I. Sperl, Der Mut zum Fremden, Der Standard, 10.04.1997.

Hermann Wallmann, Ich habe das Atmen immer geliebt. Süddeutsche Zeitung, 18.10.1997

Trauriges Zigeunerlied. Der Spiegel, 15.12.1997.

Bibliografie

Anbeek, Ton (1999). In een ander land. Kroniek van het proza, Neerlandica extra Muros, 37, 2, p. 58-61.

Bulkowski, Hans-Jürgen (1993). Kleines Land ganz groß, Deutsches Allgemeines Sonntagsblatt, 08.10.1993.

Grave, Jaap (1999). Carel ter Haar: ‘De Nederlandse openheid maakt het vertellen mogelijk’. Twintig jaar Nederlandstalige literatuur in Duitsland’. Literatuur, 16, 1, p. 22-26.

Fellinger, Raimund (1994). Doorbraak van de Nederlandstalige literatuur in Duitsland. Ons Erfdeel, 38, 4, p. 513-518.

Hillner, Jürgen (1968). Toestand en perspektieven van de Nederlandse literatuur in Duitsland. Ons Erfdeel, 12, 2, p. 99-104.

Hoenjet, Hans (1999). Uitgever Christoph Buchwald over Nederlandse auteurs in Duitsland. Voskuil moet je niet in het Duits vertalen. NRC Handelsblad, 15.10.1999.

Schümer Dirk (1996). De koele blik. Nieuwsbrief Letteren, 5, 1, p. 2-4.

Uffelen, Herman van (1990). Nederlandse literatuur in Duitsland. Dietsche Warande en Belfort, 135, 2, p. 202-208.

Vin, Daniël de (1978). Vertalingen voor Neckermann? De moderne Nederlandse literatuur in Duitse vertaling 1965-1977. Ons Erfdeel 21, 1, p. 16-28.