Neerlandica extra Muros. Jaargang 2000

[p. 68]

Boekbesprekingen en aankondigingen

Wilfred Jonckheere, Van Mafeking tot Robbeneiland. Zuid-Afrika in de Nederlandse literatuur 1896-1996. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 224 blz., rijk geïllustreerd, met register, 1999, f 39,90 / 798 BEF. ISBN 90 75697 21 X

Onderzoek naar de beeldvorming van de ene natie over de andere is en blijft een boeiende aangelegenheid. Doordat eenzijdigheden en overtrokken accenten in kaart worden gebracht, heeft een dergelijke studie altijd vermakelijke kanten. Hoe amusant ook, de imagologie, de wetenschappelijke onderzoeksrichting inzake de beeldvorming van naties over naties - is echter eerder gericht op het betrappen en wegnemen van vooroordelen dan op een komisch effect. Beide aspecten treffen we in het hier te bespreken boek aan.

Wilfred Jonckheere, tot voor kort hoogleraar Afrikaans en Nederlands in het door en door Engelse Pietermaritzburg (Kwa-Zulu-Natal), is gefascineerd geraakt door de sterke schommelingen in het beeld dat Nederland en Vlaanderen zich van Zuid-Afrika en van de Boeren, respectievelijk Afrikaners schiepen. In zijn omvangrijke en degelijke studie Van Mafeking tot Robbeneiland onderzoekt Jonckheere de voorstellingen van Zuid-Afrika in de Nederlandstalige letterkunde van 1896 tot 1996, van het voorspel tot de Boerenoorlog tot het aantreden van de zwarte meerderheidsregering.

Hoe heeft de Nederlandse letterkunde dat honderdjarige historische proces weergegeven? Dat is de vraag die Jonckheere in zijn boek stelt en grondig beantwoordt.

Zuid-Afrika is niet zomaar een land, in ieder geval voor Nederland en Vlaanderen niet. Zuid-Afrika mag dan tienduizend kilometer ver, op het zuidelijk halfrond liggen, het ligt dicht bij onze voorstellingen en gevoelens, onze fantasieën en onze dromen. Het Afrikaans, die wonderbaarlijk mooie taal die vertrouwd en vreemd tegelijk is, vormt het beste symbool voor de relatie van afstand en verbintenis tussen Nederland en Zuid-Afrika.

Rond 1900 waren de Boeren een door het trotse Albion geknecht broedervolk. Alle verlangens die de Nederlanders met betrekking tot het eigen land hadden, projecteerden zij op dat edele, niet door de industrie bedorven volk dat zijn vee leidde langs de gezonde, grazige weiden van Afrika. Met een schat aan informatie laat Jonckheere zien hoe intens de gebeurtenissen in Zuid-Afrika vanuit Nederland werden gevolgd, onder meer door Frederik van Eeden, Nicolaas Beets en Willem Kloos. Veel aandacht besteedt hij aan de grote verteller Louwrens Penning (1854-1927) die met zijn romans over de strijd der Boeren, zijn personages Louis Wessels, Jan Tromp en Blikoortje de emoties van zijn lezers tot grote hoogte wist op te stuwen.

Tijdens de bezetting 1940-1945 probeerde de bezetter de herinnering aan Paul Kruger en Christiaan de Wet te mobiliseren om een anti-Engelse gezindheid

[p. 69]

te kweken. Ondanks dit misbruik was de identificatie met de Boeren na 1945 nog niet uitgeput. Tijdens zijn bezoek aan Zuid-Afrika in 1952 (Jan van Riebeeck ging in 1652 aan de Kaap aan land!) noemde minister-president Drees de gevoelens van verontwaardiging en medeleven naar aanleiding van de Boerenoorlog als uiting van de verbondenheid tussen Nederland en Zuid-Afrika.

Toch waren de tijden veranderd. Het geweten was gescherpt voor verschijnselen van raciaal vooroordeel en de Europese koloniale dominantie in Azië en Afrika verloor haar vanzelfsprekendheid. Binnen de Nederlandse letterkunde zou het niettemin nog even duren voordat gedichten en verhalen als expressiemiddel voor morele verontwaardiging en als medium tot politieke beïnvloeding werden gezien. Jonckheere noemt als eerste roman waarin verzet tegen het apartheidssysteem duidelijk hoorbaar is, De zwarte cirkel van Go Verburg uit 1963. Vermoedelijk is de keiharde onderdrukking van het zwarte protest tegen de paswetten in Sharpeville in 1960 het werkelijke moment van omslag in de beeldvorming geweest. Aan de andere kant had het prachtige boek Cry, the beloved country (Tranen over Johannesburg) van Alan Paton uit 1948 al gedurende de jaren vijftig in Nederland grote indruk gemaakt. Dit is een roman met een sociaal-kritische boodschap die nog niets van zijn geldigheid heeft verloren. Het is derhalve de vraag of Jonckheere zich bij zijn beschrijving van het verloop binnen de beeldvorming had moeten beperken tot de Nederlandse letterkunde.

Deze opmerking doet niets af aan mijn waardering voor Jonckheere's encyclopedische zoektocht. Uit de decennia na 1963 heeft hij zeer veel literaire documenten over Zuid-Afrika weten te verzamelen, van Bert Schierbeek tot en met Conny Braam en Henk van Woerden. Deze documenten werden dikwijls meer door emoties dan door literaire kwaliteit gedragen. De eertijdse vereenzelviging met de Boeren maakte plaats voor vijandigheid tegenover de aanhangers der Apartheid, waarbij de af keer van Zuid-Afrika trekken van een geseculariseerde godsdienst begon te krijgen. In die termen spreekt Jonckheere trouwens niet. Dat is wel jammer. Hij hoedt zich voor een bredere sociaal-politieke analyse van het tegen Zuid-Afrika gerichte actiewezen en beperkt zich tot de letterkunde, inclusief de jeugdliteratuur, en de daarmee getransporteerde beelden. Dat is op deze schaal nog niet eerder gebeurd en daarom is dit een zeer welkom boek.

Hans Ester (Nijmegen)

Marijke Spies, Rhetoric, Rhetoricians and Poets. Studies in Renaissance Poetry and Poetics. Edited by Henk Duits and Ton van Strien. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1999. 169 p. f 39,50. ISBN 90 5356 400 4.

Vorig jaar nam Marijke Spies afscheid als hoogleraar in de Nederlandse letterkunde van de zestiende en zeventiende eeuw aan de Vrije Universiteit. Bij die gelegenheid zag Rhetoric, Rhetoricians and Poets: studies in Renaissance Poetry and Poetics het licht, een huldebundel met daarin twaalf Engelstalige artikelen van

[p. 70]

de hand van de Amsterdamse renaissanciste. Het gaat om opstellen die alle reeds eerder gepubliceerd waren en die een duidelijk beeld bieden van zowel de belezenheid als de wetenschappelijke belangstelling van Spies. Haar indrukwekkende oeuvre telt, zo blijkt uit de ‘list of works’ die achterin het boek is opgenomen, negentig nummers. Daarvan is het merendeel tijdens de laatste tien jaar totstandgekomen: een buitengewoon vruchtbaar decennium dus, waarin haar pen ondanks de beslommeringen die voortvloeiden uit twee opeenvolgende professoraten (UvA & VU) kennelijk geen rust gevonden heeft.

De betekenis van Spies' werk voor onze kennis van de vroegmoderne Nederlandse literatuur kan moeilijk overschat worden. Zij heeft baanbrekend onderzoek verricht en inzichten geformuleerd die niet alleen vernieuwend waren, maar bovendien op instemming mochten rekenen bij verreweg de meeste vakgenoten. Haar grootste verdiensten liggen op het gebied van enerzijds het poëticaonderzoek, waarbij Spies in het bijzonder aandacht gevraagd heeft voor de invloed van de retorica op de zestiende- en zeventiende-eeuwse letterkunde. Anderzijds zijn van haar werk duidelijke impulsen uitgegaan voor de bestudering van de rederijkersliteratuur, die door het wetenschappelijk onderzoek in het verleden spijtig genoeg vaak stiefmoederlijk behandeld is. Het valt in dit verband te hopen dat ook in de toekomst onderzoekers de wegen zullen bewandelen die Spies gewezen heeft, want over de dichters van de zogenaamde ‘seconde rhétorique’ zijn we nog altijd relatief slecht geïnformeerd.

De meeste artikelen in Rhetoric, Rhetoricians and Poets liggen op het gebied van de twee genoemde onderzoeksvelden. Literair-theoretische vragen staan bijvoorbeeld centraal in essays over de bekendheid van Scaligers Poetices libri septem in de Nederlanden, over de argumentatieve structuur van Vondels ‘Inwydinge van het Stadthuis’, over de rol van de klassieke goden in zeventiende-eeuwse poëzie, of over de redevoeringen die leerlingen van de Latijnse School te Amsterdam ter afsluiting van hun opleiding gehouden hebben. Rederijkers en hun literaire nalatenschap komen onder meer aan bod in een tweetal artikelen over de Amsterdamse kamer De Eglentier en in een opstel over een reeks gedichten uit de late vijftiende en de zestiende eeuw, waarin de loftrompet over de retorica gestoken wordt. Dat Spies niet uitsluitend in de Nederlandse context van beide onderzoeksvelden geïnteresseerd is, mag wel blijken uit respectievelijk een bijdrage over de retorische opbouw van Ronsards ‘Hymne de l'Or’ en een beschouwing over de Franse ‘moralité’, de tegenhanger van het in rederijkers-kringen buitengewoon populaire ‘Spel van Sinne’ (bijvoorbeeld: Elckerlyc).

Als geen ander verstaat Spies de kunst in een kort bestek algemene ontwikkelingen aan te duiden en bepaalde grote lijnen uit te zetten. Meer dan eens hebben de artikelen in Rhetoric, Rhetoricians and Poets dan ook een onmiskenbaar overzichtskarakter. Op deze plaats wil ik twee bijdragen voor het voetlicht halen. Belangwekkend is het artikel, waarin de denkbeelden binnen de Eglentier over tolerantie en binnenlandse vrede geanalyseerd worden (‘Rhetoric and civic harmony’). Spies laat zien hoe mensen als Hendrik Laurensz. Spiegel en Roemer Visscher, vooraanstaande leden van de Amsterdamse Kamer, tegen

[p. 71]

de achtergrond van de turbulente beginjaren van de vrijheidsoorlog tegen Spanje steeds weer waarschuwen voor de gevaren van een nog altijd dreigende burgeroorlog. Zij pleiten in dat verband voor een samenleving die op wederzijds begrip en verdraagzaamheid gebaseerd is. Om nu dit ideaal te verwezenlijken beroepen zowel Spiegel als Roemer Visscher zich op de overtuigingskracht van de retorica. De Amsterdamse burgerij dient in hun ogen niet door dwang, maar door de macht van het woord - aldus de sluitende hypothese van Spies - van de noodzaak van tolerantie en onderlinge acceptatie doordrongen te worden.

Niet minder breed van opzet is ‘Women and seventeenth-century Dutch literature’, waarin Spies het debat over de vrouw in de vroegmoderne literatuur aan de hand van drie verschillende tradities beziet. In de eerste plaats gaat zij in op de stroming van het petrarkisme, die een geïdealiseerd en stereotiep beeld van de vrouw presenteert. Vervolgens bespreekt ze de zogenaamde ‘battle of women’, die door een groot aantal - meest mannelijke! - auteurs werd uitgevochten en in de woorden van Daniel Heinsius het vraagstuk aan de orde stelt ‘Wie datmen geven moet van deuchden en verstandt / De Vrouwen oft de Mans den prys en d'overhandt.’ (p. 114) In de derde en laatste plaats passeert het zogenaamde matrimoniale genre de revue, literatuur over de taakstelling van de vrouw binnen het huwelijk. De belangrijkste vertegenwoordiger is hier natuurlijk Jacob Cats, wiens Houwelick (1625) en Trou-ringh (1637) tot de meest gelezen boeken in de zeventiende eeuw behoorden.

Spies concludeert dat veel zeventiende-eeuwse literatuur de vrouw een in principe van mannen afhankelijke, secundaire plaats toekent: eerst en vooral is zij geliefde, echtgenote of moeder. Voor Spies ligt hier een duidelijke parallel met de positie die schrijvende vrouwen tijdens de eerste helft van de zeventiende eeuw in het literaire veld innamen. Het heeft er namelijk alle schijn van dat dichteressen op hun mannelijke collega's waren aangewezen, wanneer ze tot publicatie van hun lyriek wensten te komen. Zo ook is het verklaarbaar, dat de waarschijnlijk meest getalenteerde vrouwelijke auteur, Anna Roemers, zich goeddeels tot ‘literaire conversatie’ beperkt heeft. Haar gedichten zijn voor het merendeel direct in relatie tot, en in antwoord op het werk van mannelijke dichters als Heinsius, Huygens en Hooft ontstaan. Het lijkt, anders gezegd, wel alsof hún naam de legitimatie vormde voor het dichtspel van Anna Roemers.

De inzichten die Spies met betrekking tot tolerantie en de positie van de vrouw formuleert, zeggen veel over de zeventiende-eeuwse werkelijkheid. Haar Rhetoric, Rhetoricians and Poets biedt in die zin niet alleen uit literair-historisch, maar ook uit ‘landeskundlich’ perspectief interessante aanknopingspunten. Daarom mag men in het extramurale onderwijs niet aan deze bundel voorbijgaan!

Jan Konst (Berlijn)