Neerlandica extra Muros. Jaargang 2000

[p. 40]

De Dorrestein-test
Kroniek van het proza
Ton Anbeek (Leiden)

Een van de aardigste boeken die de laatste tijd verschenen zijn is Het geheim van de schrijver, Renate Dorresteins handleiding voor beginnende schrijvers (Contact, Amsterdam, 247 pp., f 32,90). De titel is slim gekozen. Want aan de ene kant duidt hij aan dat er in ieder kunstwerk iets ongrijpbaars zit, dat zich moeilijk analytisch laat verklaren. Maar dat neemt niet weg dat elke magiër toch in ieder geval een zekere ambachtelijke kennis moet bezitten. Het is die praktische kennis die Dorrestein in haar leerboek op een aanstekelijke wijze uiteenzet, tegelijk met een aantal even nuttige als nuchtere aanwijzingen.

Menig jong kunstenaar kan bij voorbeeld zijn voordeel doen met de uitspraak: ‘Schrijven is in de eerste plaats: emoties genereren bij de anderen. Niet de schrijver moet vertederd zijn, of geamuseerd, maar de lezer.’ De dichter Nijhoff zou instemmend geknikt hebben: ‘Een dichter schreit niet.’ Het is een anti-romantisch standpunt, maar het kan al die naïeve geesten genezen die denken dat ze voor het schrijven van een droevig verhaal of gedicht zelf diep depressief moeten zijn. Ik krijg ze menigmaal voorgelegd, die regengedichten van studenten. En altijd is het probleem dat zulke bevlogenen niet beseffen dat ze gevoelens niet uit moeten storten, maar opwekken.

Met haar sterke nadruk op de ambachtelijke kant van het schrijven volgt Dorrestein een Angelsaksische manier van denken en het is dan ook niet toevallig dat veel van haar voorbeelden uit de Amerikaanse literatuur komen. Onbekommerd stelt zij dat een auteur natuurlijk altijd een lezer (niet een concrete, een abstract beeld) voor ogen heeft. Die lezer moet geboeid, meegesleept worden, vandaar haar nadruk op de plot. Kern van het boek is altijd het conflict: ‘Wees onverbiddellijk. Schrijf alleen zinnen die iets bijdragen aan de opbouw, hetzij aan de afwikkeling van de plot.’ En het is een ‘ijzeren wet’ dat fictie ‘altijd slechts uit drie elementen bestaat: 1. expositie, 2. obstakels en 3. ontknoping.’

Het lijkt mij aardig eens een aantal recent verschenen romans te onderwerpen aan een Dorrestein-test, ongeveer zoals de Consumentenbond producten test. In hoeverre beantwoorden ze aan de eisen die Dorrestein aan de opbouw van fictie stelt?

Ik denk dat Dorrestein De passievrucht van Karel Glastra van Loon (Veen, Amsterdam, 238 pp., f 34,90) een hoog cijfer zou geven. Het gegeven van de roman is even ingenieus als simpel. Een man en een vrouw willen graag kinderen. Medisch onderzoek wijst uit dat de man onvruchtbaar is, en dat altijd is geweest. Die onthulling komt als een schok, want hij heeft een zoon uit een eerdere relatie. Dat betekent dat de (overleden) vrouw hem ontrouw is geweest. En dat zijn zoon niet van hem is. Maar van wie dan wel? Kortom, de hoofdpersoon

[p. 41]

ziet zich gedwongen zijn geschiedenis te herschrijven.

De passievrucht is het verslag van de zoektocht naar de onbekende vader. En van de plotseling moeilijk geworden verhouding tot een dertienjarige ‘zoon’. Het is een onpretentieus geschreven, onderhoudend verteld boek waar de lezer en passant nog heel wat kennis over genetica meekrijgt. Over de plot kan ik niet meer vertellen zonder de clou te verraden, het gaat nu eenmaal om een ‘Who dunnit’. (Overigens laat Glastra van Loon wel een paar steken vallen in het schijnbaar mooi sluitende patroon. Geïnteresseerde lezers verwijs ik naar de recensie van Xandra Schutte in De groene Amsterdammer.)

Een aangenaam boek dus, dat leest als een trein. De auteur kreeg er zelfs een van de twee grote literatuurprijzen voor. Was dat niet gebeurd, dan zouden de literatuurpausen van Nederland niet zijn opgestaan om De passievrucht in de ban te doen. Zo zag ik een uitzending van het praatprogramma van Michaël Zeeman, de Nederlandse imitatie van Das literarische Quartett, waarin geen spaan van de roman werd heel gelaten. Kennelijk is Dorrestein wat te optimistisch geweest. In Het geheim van de schrijver bekent ze dat ze met haar boeken in wilde gaan tegen het Nederlandse vooroordeel ten aanzien van ‘vertellers’: ‘Toen ik begon, opereerde ik op een terrein dat nog half buiten de vigerende smaak viel. Nu is dat gebied ingelijfd bij de officiële literatuur en heeft zijn plaats in de traditie teruggekregen. Je zou kunnen zeggen dat mijn soort boeken tegenwoordig minder uit de toon valt.’ Misschien worden vertellers dan wel gedoogd, maar ze mogen geen grote prijzen winnen.

Hoe dan ook, Glastra van Loon slaagt voor de Dorrestein-test. Op de eerste bladzijden wordt een vraag geopend; alle hoofdstukken daarna dragen bij tot de beantwoording/complicering van die vraag. Veel lastiger is het geval Van Dis, die met Dubbelliefde (Meulenhoff, Amsterdam, 366 pp., f 45) een controversiële roman op de markt bracht.

De eerste regel van het boek luidt: ‘“Zit de stekker er nog in?”’ Uit het vervolg blijkt dat de vader van de toegesproken persoon in het ziekenhuis ligt, alleen nog door allerlei ingewikkelde medische apparatuur in leven gehouden. De cynische beginzin zet de toon voor een genadeloos verhaal. Daarin speelt de vader-zoonproblematiek, die eerder het onderwerp van Van Dis' meesterwerk Indische duinen vormde, een belangrijke rol.

Dubbelliefde is het verslag van een verspilde jeugd. ‘Op zoek naar de verspilde tijd’ had de titel kunnen luiden. De hoofdpersoon is in de woelige jaren zestig wanhopig op zoek naar zijn identiteit. Hij wil toneelspeler worden en dat lijkt een wel heel toepasselijk beroep voor iemand die voortdurend rollen speelt. Wat hem vooral bezighoudt is zijn seksuele geaardheid. Zowel zijn avonturen met mannen als met vrouwen worden uitvoerig beschreven, in beide gevallen even ontluisterend. De seksuele ontgroening blijkt een afdaling in de hel. Voorzover ik weet is Dubbelliefde overigens de eerste Nederlandse roman waarin het thema biseksualiteit breed wordt uitgewerkt.

Het bijzondere van de hoofdpersoon is dat hij enerzijds gedreven wordt door een verlangen naar ‘heelheid’, zuiverheid, maar tegelijkertijd juist het lelijke lijkt op te zoeken, zich erin wentelt zelfs. Van Dis lijkt me een zuiver voorbeeld van

[p. 42]

een hedendaagse zwarte romanticus. Niet voor niets behoort Baudelaire tot de door hem bewonderde auteurs.

Behalve aan Proust en Baudelaire doet de roman nog aan een andere grote naam denken. Dubbelliefde is ook een Bildungsroman van ‘the artist as a young man’. Aan het eind van zijn odyssee komt de hoofdpersoon tot de slotsom dat hij alleen in de literatuur leeft: ‘In mijn fantasie kan ik de schunnigste verlangens uitleven. En dat doe ik ook... alleen dan is het kwaad draaglijk, en de haat, de zelfhaat en de woede. Mijn fantasie is een tegenwicht voor de nacht geworden, er zit niks anders op, ook al blijf ik ernaar verlangen. Maar ik kan dat verlangen tot een kunst verheffen... tot een draaglijk gevaar.’

Een roman volgens het recept-Dorrestein is Dubbelliefde zeker niet. Er is geen vraag die de lezer door het boek stuwt, zoals in De passievrucht. Van Dis' roman is een portret én een tijdsbeeld. Wat het laatste betreft sluit het boek aan bij andere recente literatuur die een negatief beeld geeft van de ‘bevrijdende’ jaren zestig, het magistrale Elementaire deeltjes van de Franse schrijver Houellebecq bij voorbeeld.

Niet door de Dorrestein-test dus. Of toch wel? Dubbelliefde voldoet zeker aan het criterium dat Dorrestein op de voorlaatste bladzij van haar boek geeft: ‘Goede fictie bestaat uit verhalen waarin de mens in conflict is met zichzelf en anderen.’

Wie in ieder geval de proef niet doorstaat is Pol Hoste. Zijn ‘carnet’ De lucht naar Mirabel (Prometheus, Amsterdam, 108 pp., f 29,90) is een boek voor doortastende lezers. Neem de eerste alinea: ‘Een bel-etage in Sint-Amandsberg. Traveller herinnert zich de blauwe seringen en de cement. Men zegt “het” cement omdat het dan, net als sediment, dicht bij zijn figuurlijke betekenis staat.’ De tekst bestaat uit zulke fragmenten die op de een of andere manier wel samen zullen hangen, want ze staan in hetzelfde boek. Misschien moeten we ze opvatten als filmbeelden: ‘-Waarin verschilt een tekst van een filmbeeld als het verhaal ontbreekt?’

Kortom, dit is geen tekst voor modale lezers, want Hoste behoort kennelijk tot de schrijvers die vinden dat een boek niet meteen toegankelijk moet zijn, dan is het geen Literatuur. Een boek als dit presenteert zich als uitgelezen materiaal voor een scriptie of licentiaatsverhandeling waarin alle verwijzingen uitgeplozen worden. Ordinaire lezers zullen er geen chocola van kunnen maken, al struikelen ze zo nu en dan over een grap die de auteur kennelijk erg leuk vond: ‘Onlangs zag ik een man die in een diepe kuil op zijn rug lag terwijl hij twee buizen aan elkaar laste. Ik bedankte de ervaren metaalbewerker-pijpfitter voor deze openbare werken. Hij gooide me een paar kluiten aarde achterna.’ Of: ‘“Excuseer me,” zei ze. Maar ik hoorde slechts, kort samengevat, “kus” en “me.”’ [Wonderlijk: hebben kus en excuus dan dezelfde u-klank?]

Alleen voor literair-gevorderden dus, al zal misschien een enkeling verzuchten: ik dacht dat de tijd van dit soort montageproza allang voorbij was. Die lezer kan de zelfkwelling overigens aanmerkelijk bekorten door de cursieve aanwijzing van de auteur te volgen: ‘De gedeelten van mijn Carnet die niet bestemd zijn voor lectuur, worden met een sterretje gemerkt en lopen tot de volgende witregel.’

[p. 43]

Nee, Hoste zakt voor het examen Dorrestein. Geen opzet voor een intrige te bekennen, en dus ook geen afwikkeling. Voer voor academici. Nog één citaat: ‘Avond met jasmijnen, profaan gebed, maanlicht valt op regenwater. Ancêtres. Laan van Waas, land van heesters. Familiestruik.

-Zo is het wel genoeg geweest.’

Ten slotte nog een boek, of liever: een reeks boeken, die niet aan de Dorrestein-criteria voldoen. Ik bedoel Voskuils mammoetserie Het Bureau, waarvan onlangs het voorlaatste deel, Afgang, verscheen (Van Oorschot, Amsterdam, 700 pp., f 69). In twee opzichten staat Het Bureau haaks op de eisen van Dorrestein. In de eerste plaats gaat het om boeken die, zoals ieder weet, op eigen ervaringen van de auteur berusten. Terwijl Dorrestein onverbiddellijk stelt: ‘het autobiografische geschrijf dat onder de valse vlag van fictie vaart, vervuilt het territorium van de roman.’ Maar belangrijker is dat Voskuil zelfs de schijn van een plot lijkt te vermijden. Dorrestein zit wel met Het Bureau in haar maag, maar blijft bij haar standpunt. Voor haar zijn Voskuils delen geen echte romans, ‘eerder verslagen.’ Hoe kan het dan dat zulke oeverloze verslagen een zo gretig lezerspubliek vinden? Die vraag blijft open.

Ik moet toegeven dat ik met deel 4 en 5 van Het Bureau wat moeite had. De intrigerende persoon van Beerta raakte op de achtergrond, geen spannende verslagen van congressen waarin een generatieconflict werd uitgevochten. In plaats daarvan vergaderingen over dreigende bezuinigingen- wie dat allemaal aan den lijve heeft moeten meemaken, voelt weinig lust het nog eens over te lezen. Maar deel 6 kent meer spanning. Want al in het begin staat er: ‘Goddank duurt dit nog maar vier jaar, ging het door zijn hoofd.’ Met andere woorden, Maarten Koning begint aan zijn laatste jaren op het Bureau, en dat geeft een bijzondere lading aan dit voorlaatste deel van de reeks.

Wat is er nog meer dat de lezer in deze ‘verslagen’ kan boeien? De hoofdpersoon natuurlijk, rechtlijnig én volstrekt dubbelzinnig. Want hoe kan iemand zoveel moeite doen zijn futloze medewerkers te inspireren wanneer hij zelf zijn werk ‘apekool’ vindt? Een wonderlijke man, deze Maarten Koning, die zo streng is voor zichzelf dat hij pas na een week 39.4 een dokter laat komen. In alles is hij de calvinist, wars van opsmuk, sierlijkheid, uiterlijkheden. Zelden, heel zelden wordt er bijvoorbeeld in Het Bureau beschreven wat voor kleren iemand aan heeft.

Wonderlijk ook die merkwaardige combinatie van haat en gevoeligheid. Plotseling kan hij geraakt worden: ‘Op de Weteringschans stapte een oude man over het hekje van het plantsoen achter de tramhalte, pakte een papier op, stapte weer terug en bracht het naar een papierbak. Het ontroerde hem. Een man die in een betere wereld leefde.’ Maar het boek bevat ook een van de heftigste uitingen van mensenhaat die de literatuur heeft opgeleverd: ‘En vervolgens kwam hij als zo vaak tot de slotsom dat hij in tegenstelling tot vroeger geen grein geloof meer had in de beheersbaarheid van de mens en de maakbaarheid van het leven. Wat hij vroeger, toen hij er nog wel in geloofde, trouwens ook al zei. De mens is een beest. Maar het was veel erger dan hij toen al wist. Toen zag hij nog niet hoe de hele troep door een mateloos egoïsme naar

[p. 44]

de verdommenis ging en dat dat egoïsme zo groot was dat ieder ander volstrekt onbereikbaar bleek te zijn.’

Voldoet niet aan de Dorrestein-criteria - en dus is Afgang een slechte roman? Het ligt er maar aan hoe heilig je die criteria acht - en daar valt nog wel wat op af te dingen. Dorrestein haalt verschillende malen het aardige boekje van E.M. Forster aan, Aspects of the novel (1927). Nu merkt die auteur ergens op dat er in de romankunst een strijd bestaat tussen plot en personages. Bij een sterke plot blijven de personages vaak schematisch (denk aan detectives). En omgekeerd: hoe meer de karakters worden uitgewerkt, hoe meer de intrige naar de achtergrond verdwijnt. (Zelden is een auteur op beide punten even sterk: auteurs als Dostojevski zijn een uitzondering.)

In feite heeft Dorrestein in haar handboek natuurlijk haar eigen schrijven verdedigd. Want haar romans boeien door de verrassende wendingen van het verhaalverloop. Het zijn niet in de eerste plaats haar personages die je bijblijven. Zo verdedigt elke schrijver die het over literatuur in het algemeen heeft, in werkelijkheid altijd zijn eigen werk- en impliciet dus ook de beperkingen van dat werk. Dat neemt niet weg dat de Nederlandse literatuur een stuk spannender zou zijn wanneer meer schrijvers het recept-Dorrestein zouden volgen.