Neerlandica extra Muros. Jaargang 1999

[p. 23]

Tweetalige Woordenboeken voor het Nederlands: het beleid van de Commissie Lexicografische VertaalVoorzieningen (CLVV)
W. Martin en J. Ploeger (Den Haag)

Inleiding

In 1993 werd, in het kader van het GENT-akkoord⁽¹⁾, de Commissie Lexicografische VertaalVoorzieningen (CLVV)⁽²⁾ ingesteld, belast met het opstellen en uitwerken van het tweetalige woordenboekbeleid met betrekking tot het Nederlands. Vooral voor talen die buiten het rijtje vallen van de klassieke schooltalen ontbreekt het wel eens aan degelijke tweetalige woordenboeken met het Nederlands als bron- of doeltaal, zoals docenten Nederlands in het buitenland maar al te goed beseffen. Uitgevers schrikken er namelijk al snel voor terug om een duur en tijdrovend karwei als het samenstellen van een tweetalig woordenboek voor commercieel minder aantrekkelijke talen te subsidiëren. Toch kan niet worden ontkend dat juist voor de positie van het Nederlands in de buitenwereld de beschikbaarheid van hoogwaardige vertaalwoordenboeken erg belangrijk is. Vooral daar waar de vrije markt faalt, is een duidelijk gestructureerd beleid noodzakelijk. De CLVV heeft daarom, in opdracht van de Nederlandse en Vlaamse minister van Onderwijs, een tweetalig woordenboekbeleid uitgestippeld met duidelijke criteria en prioriteiten. Dit artikel heeft tot doel een inzicht te verschaffen in de door de CLVV gevolgde aanpak, de gebruikte infrastructuur en de beoogde resultaten.

(1) GENT staat voor ‘Gehele Europees Nederlandse Taalgebied’. Het actieprogramma GENT had tot doel de structurele samenwerking op het gebied van het hoger onderwijs en wetenschappelijke onderzoek tussen Nederland en Vlaanderen te verbeteren. Het ontwikkelen van een gezamenlijk woordenboekbeleid stond hierbij eveneens op de agenda (zie Gent 1992: 21-22).

(2) Thans bestaat de Commissie uit de volgende leden: Prof. dr. G. Laureys (Universiteit Gent), Prof. dr. W. Martin (voorzitter, VU Amsterdam), Prof. dr. T. Naaijkens (Universiteit Utrecht en KU Nijmegen), Prof. dr. W. Smedts (KU Leuven), Prof. em. dr. W. Zwanenburg (Universiteit Utrecht). Als secretaris is aangesteld mevr. drs. I. van Bladel. Als waarnemers voor de Nederlandse Taalunie (NTU) fungeren mevr. lic. E. d'Halleweyn en Prof. dr. K. Jaspaert. De commissie kreeg een eerste ambtstermijn van drie jaar toegewezen (1 maart 1993 - 28 februari 1996), waarop, na evaluatie van de werkzaamheden, een tweede ambtsperiode van vier jaar volgde (tot en met eind februari 2000). Vervolgens is er een periode van ongeveer een jaar voorzien met uitdovende activiteiten voor de Commissie in haar huidige vorm en een overdracht van de materiële en immateriële infrastructuur aan de NTU.

Selectiecriteria

Als werkwijze voor het vaststellen van prioriteiten heeft de CLVV eerst een geografische ruimte afgebakend en daarvoor de techniek van de concentrische cirkels toegepast. In de eerste of middencirkel bevinden zich Nederland en Vlaanderen, het gebied waarin Nederlands wordt gesproken, zij het dat ook hier andere talen, waaronder deze van grote groepen migranten, zoals Turken en Marokkanen, worden gesproken. Men kan hier dus niet van één, homogeen, taalgebied spreken. Daaromheen bevindt zich een tweede cirkel die naar de Europese Unie en de (nationale) talen binnen de EU verwijst. Een derde cirkel verwijst naar de Europese landen die de EU omringen en waarvan er heel wat - zoals de voormalige Oostbloklanden - potentiële EU-kandidaten zijn. De vierde cirkel ten slotte, heeft geen duidelijke afgrenzing en omvat in feite alle overige landen en talen.

[p. 24]

Door op een dergelijke wijze talen in een gestructureerde geografische ruimte te situeren en te groeperen en vervolgens hun relatie met het Nederlands aan de hand van socio-demografische, economische, culturele en/of politieke indicatoren te bepalen, konden op een beredeneerde en coherente wijze prioriteiten worden gesteld, wat uiteindelijk leidde tot de volgende selectie (uiteraard kwamen talenparen waarvoor al goede voorzieningen bestonden niet meer in aanmerking):

•	binnen de eerste cirkel: Turks, Arabisch, Sranan;
•	binnen de tweede cirkel: Zweeds, Italiaans, Deens, Nieuwgrieks, Portugees, Fins;
•	binnen de derde cirkel: Noors, Hongaars, Pools, Russisch, Tsjechisch, Estisch, Roemeens;
•	binnen de vierde cirkel: Indonesisch en Koreaans.

Zoals men kan merken, heeft geen enkele cirkel een absolute prioriteit, maar krijgen bepaalde factoren, al naar gelang van de situering van een taal, meer gewicht. Zo spelen socio-demografische factoren een sterke rol binnen de eerste cirkel, economische en politieke binnen de tweede en derde, en culturele, politieke en economische binnen de vierde cirkel. In het hierna volgende overzicht wordt weergegeven welke projecten thans met CLVV-subsidie lopen en in welk stadium van de redactie zij zich bevinden. (Het vraagteken bij Fins duidt erop dat er onzekerheid bestaat omtrent het opstarten van het project.)

PROJECT	1997	1998	1999	2000	2001
Zweeds-Nederlands v.v.	gepubliceerd
Italiaans-Nederlands v.v.
Arabisch (MSA)-Ned. v.v.
Arabisch (MSA)-Ned. v.v. (leerwoordenboek)
Turks-Nederlands v.v.
Turks-Nederlands v.v. (leerwoordenboek)
Nederlands-Pools
Pools-Nederlands
Nederlands-Hongaars
Hongaars-Nederlands		in productie
Nederlands-Tsjechisch		gepubliceerd
Tsjechisch-Nederlands
Deens-Nederlands v.v.
Fins-Nederlands v.v.
Nieuwgrieks-Ned. v.v.
Portugees-Nederlands v.v.
Noors-Nederlands v.v.
Russisch-Nederlands
Roemeens-Nederlands v.v.
Estisch-Nederlands v.v.
Sranan-Nederlands v.v.
Koreaans-Nederlands
Nederlands-Indonesisch

[p. 25]

Woordenboekprojecten

Zoals uit het voorafgaande moge blijken, heeft de CLVV, in haar eerste termijn (1993-1996), na een uitgebreide inventarisatie en evaluatie van bestaande voorzieningen, prioriteringsprincipes vastgesteld, werkplannen gemaakt, een programma ter goedkeuring opgesteld en projecten geëntameerd. Zonder overdrijven kan men stellen dat, op het huidige ogenblik, bij de CLVV meer tweetalige woordenboekprojecten lopen dan bij om het even welke uitgever in Nederland of Vlaanderen. Het gaat in totaal om meer dan twintig projecten. De CLVV heeft dan ook een logistieke infrastructuur moeten uitbouwen die contacten kan verzorgen met overheden, uitvoerders, uitgevers, mogelijke co-financiers⁽³⁾, gebruikers, belangstellenden etc.

Met de projectleiders van de woordenboekprojecten heeft de CLVV afspraken gemaakt over tijd en geld, die steeds zijn neergelegd in een overeenkomst, wat een nieuwe werkwijze was voor een overheidscommissie - afwijkend van de vroeger gehanteerde subsidievoorwaarden. Ook wordt er niet meer ‘voor niets’ gefinancierd. Juist omdat het voor de overheid, c.q. voor uitvoerende organisaties als de Nederlandse Taalunie en de CLVV, van belang is om ook werkelijk over basisvoorzieningen te beschikken, vraagt de CLVV rechten over de te financieren woordenboekbestanden. Dit varieert van overdracht van auteursrechten tot licentieregelingen.

In feite zijn de woordenboekprojecten die door de CLVV worden ondersteund zeer verschillend van aard. Dit is begrijpelijk bij een dergelijk groot aantal. Ter illustratie hiervan worden enkele projecten nader toegelicht.

Ten eerste is er een aantal projecten dat was gestagneerd voordat, of rond de tijd dat, de CLVV met haar werk startte, bijvoorbeeld het project Italiaans. Binnen dit woordenboekproject aan de UvA onder leiding van prof. dr. V. Lo Cascio, was reeds gedeeltelijk een database Italiaans-Nederlands opgebouwd, van waaruit een woordenboek Italiaans-Nederlands af te leiden was. Eerdere financiering, onder meer vanuit het Nederlandse Ministerie van Onderwijs, bleek niet voldoende om de werkzaamheden af te ronden. Na onderhandelingen met de CLVV is het project sinds 1996 met CLVV-gelden verder aan de slag gegaan. Na omkering van het materiaal, werd het rompbestand Nederlands-Italiaans gelegd tegen een uitgangsbestand van Van Dale, die optreedt als uitgever voor Italiaans, en geredigeerd (zie Corda e.a., 1998). De verwachte publicatiedatum ligt eind 1999/begin 2000.

Een ander voorbeeld van een project dat al was opgestart, is het project Nederlands-Pools. Binnen de vakgroep neerlandistiek in Wroclaw werd al geruime tijd door dr. J. Zielinski en dr. B. Rajman aan een woordenboek Nederlands-Pools gewerkt. Echter, de gehanteerde werkwijze - het in tekstfiles van een eentalig Nederlands woordenboek invoegen van vertalingen - bleek niet het gewenste resultaat op te leveren. In overleg is besloten tot een nieuwe start met CLVV-gelden, op basis van het Nederlandse deel uit een meer recent tweetalig woordenboekbestand, dat aangeboden wordt onder een editor (redigeerpro-

(3) De CLVV streeft, in principe, naar financiële matching door het partnerland. Dat is bijvoorbeeld het geval voor Denemarken. In andere gevallen, bijvoorbeeld Finland, Portugal en Griekenland is er sprake van een financiële participatie, maar geen 50-50 matching. In nog andere gevallen is financiële inbreng door het partnerland niet mogelijk. Tot nu toe beschikt de CLVV over een bedrag van ruim twee miljoen gulden aan externe financiering, naast elf miljoen gulden aan eigen middelen.

[p. 26]

gramma) onder Windows. Het redactieteam heeft gepland het bestand eind 1999 af te ronden. In deze groep horen ook de projecten Hongaars (H-N en N-H), Russisch en Tsjechisch thuis.

Ten tweede zijn er projecten die van het nulpunt beginnen⁽⁴⁾, en zonder CLVV-uitgangsbestanden en/of CLVV-redigeerprogramma werken. Een voorbeeld hiervan is het project Turks. Het aan de Universiteit Leiden, binnen de vakgroep Talen en Culturen van het Islamitisch Midden-Oosten, opgestarte project heeft in de eerste fase aan Turks corpusonderzoek gedaan. Turkse woorden in context zijn vertaald naar het Nederlands en opgeslagen in een databank. Na lemmatisering worden nu twee sets woordenboeken samengesteld, waarvan één een beperkte versie is (tot 13.000 trefwoorden), bestemd voor middelbaar onderwijs. Het materiaal valt op door de aard en keuze van het voorbeeldmateriaal, en doordat de trefwoorden uitgebreider zijn beschreven dan in bestaande woordenboeken Turks. Naar verwachting zullen deze woordenboeken einde 1999 op de markt verschijnen. Andere vergelijkbare projecten zijn Zweeds⁽⁵⁾, Arabisch (leenwoordenboek)⁽⁶⁾, Pools-Nederlands en Koreaans.

Ten derde zijn er de nieuwe projecten (alle overige) die, op een of andere wijze, met de lexicografische infrastructuur van de CLVV werken. Die bestaat allereerst uit het Referentiebestand Nederlands (RBN) en vervolgens uit het redigeerprogramma (editor) OMBI. In wat volgt gaan we dieper op deze infrastructuur in.

(4) Voor projecten uit deze en de volgende groep werd in de regel een oproep tot het indienen van projectvoorstellen geplaatst. Na evaluatie kon dan al of niet tot toewijzing van een project worden besloten.

(5) In het geval Zweeds ging het om een lopend project waarvoor, bij de instelling van de CLVV, een deel van de CLVV-gelden werd geoormerkt.

(6) Voor Turks en Arabisch is, gezien de doelgroepen, naast een groter (vertaal)woordenboek, ook een kleiner (leer)woordenboek voorzien. Voor Arabisch wordt het groot woordenboek in Nijmegen (vakgroep Talen en Culturen van het Midden-Oosten) gemaakt, het klein woordenboek in Leuven (Instituut voor Levende Talen). De CLVV heeft in dit verband een studie naar het verband tussen algemene vertaalwoordenboeken en leerwoordenboeken laten uitvoeren (zie C. Augusto e.a. 1995).

Lexicografische infrastructuur: Referentiebestand Nederlands

Zoals een gedegen lexicaal bestand een noodzakelijk onderdeel van de basisvoorzieningen van het Nederlands is om een goede positie (‘bereikbaarheid’) van een taal binnen een meertalige context mogelijk te maken, zo ook is een dergelijk bestand, - eenmaal opgebouwd -, zeer bruikbaar bij de opbouw van elke gewenste tweetalige database met Nederlands als brontaal.

De aanzet tot het Referentiebestand Nederlands (RBN) werd om die laatste reden gegeven. Het bleek dat de CLVV behoefte had aan een eigen multifunctioneel bestand omdat er anders voor elk project een relatie met een uitgever moest worden aangegaan, en omdat er voor sommige projecten hoge bedragen voor het gebruik werden gevraagd. Op die manier zou tevens een monopoliepositie van bepaalde uitgevers kunnen ontstaan, iets wat uiteraard niet wenselijk is. Inmiddels wordt het RBN in een tiental woordenboekprojecten gebruikt.

Daarenboven kunnen, in principe, nu ook niet-geprioriteerde woordenboekprojecten een beroep doen op het RBN-bestand. Aldus kan de CLVV, ook wanneer zij geen financiële hulp kan bieden, woordenboekprojecten infrastructureel ondersteunen, mits aan bepaalde condities is voldaan⁽⁷⁾. Op het ogenblik telt het RBN ongeveer 45.000 trefwoorden met een zeer uitgebreide en vooral expliciete⁽⁸⁾ morfologische, syntactische, collocationele, semantische en pragmatische beschrijving. Het RBN is ook rijk aan hedendaagse, grotendeels uit corpora geselecteerde voorbeelden⁽⁹⁾, zie hieronder het (sterk vereen-

(7) Voorlegging van een haalbaar projectvoorstel is, uiteraard, een conditio sine qua non. Voor meer informatie kan men zich wenden tot de huidige secretaris, mevr. drs. I. van Bladel.

(8) Die explicietheid heeft te maken met het feit dat het RBN van meet af aan is gedacht als een multifunctioneel lexicon dat zowel bij lexicografische toepassingen als bij toepassingen op het gebied van natuurlijke-taalverwerking inzetbaar moet kunnen zijn. Daarenboven impliceert deze multifunctionaliteit ook de mogelijkheid tot het afleiden van specifieke derivaten.

(9) Als empirische basis voor de beschrijving van het Nederlandse lexicon fungeerde o.m. het 38 Miljoen-Corpus van het INL (zie Kruyt 1997). De samenstelling en uitwerking van het RBN berustte bij een consortium bestaande uit de vakgroep Nederlands (KU Leuven), het Instituut Nederlandse Lexicologie (INL, Leiden), het Onderzoeksinstituut Taal en Spraak (OTS, thans UIL, Universiteit Utrecht) en de Onderzoeksgroep Lexicologie (VU, Amsterdam). Deze laatste fungeerde tevens als coördinator.

[p. 27]

voudigde) lemma lamp.

lamp (znw) (-en; de; mf)
1 omhulsel met lichtbron (kap/omhulsel met een kunstmatige lichtbron onder/in)
een staande lamp
olie/petroleum in de lamp doen
boven de tafel hangt een lamp
de lamp uitdoen
de lamp aandoen
het is huilen met de lamp voorover
met een lampje te zoeken zijn
tegen de lamp lopen
2 peertje (gloeilamp)
een lamp uitdraaien/losdraaien
de lamp doet het niet
een nieuwe lamp indraaien
een lampje vervangen
er gaat een lampje branden

In feite bevat het RBN veel meer informatie dan hierboven wordt weergegeven. Zo wordt per voorbeeld het type opgegeven. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen vrije en vaste verbindingen en bij deze laatste worden weer vijf subcategorieën onderscheiden⁽¹⁰⁾. Zo zijn bijvoorbeeld ‘olie/petroleum in de lamp doen’ en ‘boven de tafel hangt een lamp’ vrije verbindingen. Daarentegen zijn ‘een staande lamp’ en ‘de lamp uitdoen/aandoen’ collocaties of vaste(re) verbindingen en zijn ‘het is huilen met de lamp voorover’, ‘met een lampje te zoeken zijn’ en ‘tegen de lamp lopen’ idiomen. Het is evident dat de lexicografische teams zelf hun keuze (o.m. in functie van contrastieve relevantie) dienen te bepalen en dat het RBN bij het vertalen dus nooit als een ‘blind’ invulformulier kan worden gebruikt. Echter, dankzij de aanwezige typologie kunnen vrije voorbeelden bijvoorbeeld by default, standaard, onvertaald blijven en later in het woordenboek ook niet worden afgedrukt, tenzij men de default wenst te overrulen, iets wat zeer makkelijk kan bij het gebruik van OMBI, een ander stuk lexicografisch gereedschap dat de CLVV ter beschikking stelt. Ondertussen zal duidelijk zijn geworden dat het RBN, juist door zijn overwogen en genuanceerde keuze van voorbeelden, ook binnen een monolinguaal kader kan functioneren, bijvoorbeeld in een NT-2-context.

(10) Zie hiervoor Martin - Demeersseman - Maks 1998, p. 40.

OMBI

Bij de meeste woordenboekprojecten die met het RBN werken, wordt het bestand onder OMBI (acroniem voor omkeerbare bilinguale bestanden) aangeboden. Dat wil zeggen dat het RBN als computerbestand samen met de editor OMBI wordt aangeboden en in het programma kan worden opgeroepen. Zoals

[p. 28]

de meeste editors of redigeerprogramma's leidt OMBI de woordenboekredacteur bij het aanmaken van een consistente woordenboektekst. Wat OMBI echter zo bijzonder maakt, is dat het probeert bij de aanmaak van het woordenboek A-B (bijv. Nederlands-Portugees) tevens alle informatie te verzamelen voor een zo nauwkeurig mogelijke omkering van het bestand resulterend in B-A zonder dat dit een enorme hoeveelheid pre-editing met zich meebrengt⁽¹¹⁾.

Het zou ons te ver voeren de volledige werking van OMBI uit te leggen, daarvoor verwijzen wij naar de OMBI-User Manual (Van Elswijk e.a., 1997). Wij mogen hier volstaan met de vermelding dat wat OMBI vraagt in feite op het volgende neerkomt: niet een woord wordt in het Nederlands vertaald met een woord in een andere taal, maar een woord in een bepaalde betekenis in het Nederlands wordt verbonden met een woord in een bepaalde betekenis in een andere taal. De verbinding (i.p.v. vertaling) wordt expliciet gemaakt door middel van vier parameters: lexicaliseringsgraad, conceptuele equivalentiegraad, pragmatisch(e) gelijkenis/verschil en variant-status.

De waarden die deze parameters krijgen, bepalen of en, zo ja, hoe er zal worden omgekeerd (zie Martin - Tamm 1996 voor de nodige informatie ter zake). Het resultaat mag spectaculair worden genoemd: wat OMBI biedt, is, uitgaande van A-B, een woordenboekartikel voor de richting B-A waarbij nog slechts een geringe mate van post-editing nodig is. Het onderstaand voorbeeld - een experiment met input uit de Franse Van Dale Nederlands-Frans illustreert dit⁽¹²⁾. Terwijl er aan het woordenboek wordt gewerkt, wordt, tezelfdertijd, volledig automatisch, een gestructureerd woordenboek Frans-Nederlands opgebouwd. Het resultaat voor een woord als écriture bijvoorbeeld is het volgende door OMBI geredigeerde artikel Frans-Nederlands op basis van input Nederlands-Frans.

écriture <noun> 1. bible Schrift a. l'Ecriture sainte de Heilige Schrift, het boek Gods, het Boek der Boeken b. les Saintes Ecritures de Heilige Schrift, het boek Gods, het Boek der Boeken c. citer toujours des passages des Ecritures altijd plaatsen uit de Schrift aanhalen d. passage de l'Ecriture bijbelplaats e. texte de l'Ecriture bijbel-tekst 2. signes schrift a. écriture idéographique beeldschrift b. écriture pictographique beeldschrift c. écriture chiffrée cijferschrift, geheimschrift d. écriture en chiffres cijferschrift e. écriture phonétique fonetisch schrift f. écriture secrète geheimschrift g. l'écriture Arabe het Arabische schrift 3. type de caractère schrift a. écriture script blokschrift b. écriture couchée schuinschrift c. écriture anglaise schuinschrift d. écriture en miroir spiegelschrift e. écriture spéculaire spiegelschrift f. écriture droite steilschrift 4. la comptabilité [adm.] a. tenir les écritures boekhouden, de boekhouding doen, de boekhouding voeren b. les écritures de koopmansboeken c. les écritures comptables de koopmansboeken 5. document, écrit a. faire des faux en écriture valsheid in geschrift(e) plegen b. employé aux écritures klerk 6. manière personnelle d'écrire handschrift, schrift a. écriture de chat hanepoot b. écriture ronde rond schrift c. écriture féminine vrouwelijk schrift d. écriture frappante sprekend schrift e. écriture très lisible duidelijk leesbaar schrift f. avoir une belle écriture een fraaie hand schrijven g. une écriture nette een duidelijk handschrift h. une écriture illisible een onleesbaar handschrift i. une écriture déformée een verdraaid handschrift 7. l'action d'écrire schrift.

(11) Met pre-editing wordt hier bedoeld de extra informatie die OMBI vraagt over de doeltaal-items. Zo relateert OMBI op betekenis- en niet op vormniveau. De betekenis van een lexicaal item moet dus (bijvoorbeeld door middel van een betekenisresumé) worden weergegeven (cf. infra bij voorbeeld ‘écriture’).

(12) Het voorbeeld is ontleend aan de doctoraalscriptie van M. in 't Groen (M. in 't Groen, 1998). Hierin wordt de werking van OMBI zowel kwalitatief als kwantitatief geëvalueerd. De input (Nederlandse woorden/voorbeelden e.d. met hun Franse equivalenten) is volledig, zonder enige wijziging, uit het Nederlands-Franse deel van Van Dale overgenomen (Van Dale Nederlands-Frans, 1991). De output (Frans-Nederlands) is automatisch gegenereerd. Zoals men kan merken, worden de betekenissen van het Franse woord doorlopend genummerd en door een kort betekenisresumé (in het Frans) weergegeven, waarna een of meer vertalingen volgen. De verbindingen/voorbeelden worden door letters voorafgegaan en zijn onder de desbetreffende betekenis gerangschikt. OMBI biedt de mogelijkheid tot een andere lay-out dan de hier gepresenteerde. Voor verdere toelichting verwijzen wij naar de bovengenoemde scriptie.

[p. 29]

Zoals blijkt, kan men stellen dat OMBI een project de mogelijkheid biedt om op een efficiënte en kostenbesparende wijze woordenboekbestanden in beide richtingen op te bouwen. Doordat OMBI aan de redacteur-vertaler vraagt om ook zijn doeltaalinformatie (de vertaalinformatie) volledig te beschrijven, is het mogelijk dat OMBI de vertaalrelatie analyseert, en op basis van de gegeven regels bepaalt of bepaalde relaties al dan niet omkeerbaar zijn. Dit betekent dat in het omkeerbestand alleen bruikbaar materiaal staat. Redactie van de omkering (post-editing) betekent dan ook voornamelijk aanvulling van de hiaten die er nog zijn in de omkering, verplaatsen van stukken informatie en schrappen van bepaalde delen (zie voorbeeld écriture hieronder)⁽¹³⁾. Met deze functionaliteit is OMBI uniek in zijn soort.

OMBI-output na post-editing

écriture <n.> <f.> 1. manière personnelle d'écrire handschrift, schrift a. avoir une belle écriture een fraaie hand schrijven b. écriture ronde rond schrift c. écriture féminine vrouwelijk schrift d. écriture frappante sprekend schrift e. écriture très lisible duidelijk leesbaar schrift f. une écriture illisible een onleesbaar handschrift g. une écriture nette een duidelijk handschrift h. une écriture déformée een verdraaid handschrift i. écriture de chat hanepoot 2. signes schrift a. l'écriture Arabe het Arabische schrift b. écriture chiffrée cijferschrift, geheimschrift c. écriture en chiffres cijferschrift d. écriture secrète geheimschrift e. écriture phonétique fonetisch schrift f. écriture idéographique beeldschrift g. écriture pictographique beeldschrift 3. type de caractère schrift a. écriture script blokschrift b. écriture couchée schuinschrift c. écriture anglaise schuinschrift d. écriture droite steilschrift e. écriture spéculaire spiegelschrift f. écriture en miroir spiegelschrift 4. l'action d'écrire schrift 5. document, écrit a. faire des faux en écriture valsheid in geschrift(e) plegen b. employé aux écritures klerk c. écriture publique authentieke akte d. écriture privée onderhandse akte 6. la comptabilité [adm.] a. les écritures de koopmansboeken b. les écritures comptables de koopmansboeken c. tenir les écritures boekhouden, de boekhouding doen d. passer une écriture een boeking maken e. écriture passée au débit boeking aan de debetzijde f. écriture passée au crédit boeking aan de creditzijde 7. bible Schrift a. l'Ecriture sainte de Heilige Schrift, het boek Gods, het Boek der Boeken b. les Saintes Ecritures de Heilige Schrift, het boek Gods, het Boek der Boeken c. passage de l'Ecriture bijbelplaats d. texte de l'Ecriture bijbeltekst.

(13) Uiteraard zal een omkering A-B nooit zonder enige ‘post-editing’ een correct resultaat B-A kunnen opleveren, al was het maar omdat taalspecifieke lexicaliseringen voor B niet in A(-B) zullen voorkomen en dus ook niet in de omkering ervan.

Het CLVV-gedachtegoed en de EU

Het programma van concrete woordenboekprojecten waaraan de CLVV bezig is uitvoering te geven en de daarmee samenhangende infrastructuur, heeft ook de aandacht gewekt bij de EU-instanties. Ook hier zou men willen komen tot een coherent, anticiperend en economisch verantwoord beleid ten aanzien van interlinguale lexicale voorzieningen binnen de EU⁽¹⁴⁾.

In dit opzicht is de CLVV gevraagd in samenwerking met het IMS, het Institut für Maschinelle Sprachverarbeitung und Computerlinguistik, Stuttgart, een haalbaarheidsstudie uit te voeren naar de constructie van tweetalige woorden-

(14) Op het huidige ogenblik zijn er 11 officiële talen in de EU. Dit levert een totaal op van 55 verschillende talenparen, wat neerkomt op 110 verschillende woordenboeken als men met de twee richtingen rekening houdt en bidirectionele woordenboeken aanmaakt (woordenboeken die voor beide doelgroepen - sprekers van de bron- en sprekers van de doeltaal - tezelfdertijd kunnen worden gebruikt). Als men functie en doelgroep gescheiden wil houden, zijn er per taalpaar vier woordenboeken nodig. De uitbreiding van de EU en de verbinding met andere (dan EU-)talen leidt al snel tot een combinatorische explosie.

[p. 30]

boeken voor de EU-talen. Het model en de aanpak die in deze studie worden gepresenteerd, verwijzen zeer sterk naar het CLVV-gedachtegoed. Ook hier wordt gewerkt met referentiebestanden per taal die onderling verbindbaar zijn (linkable reference lexicons), en van waaruit diverse producten afleidbaar zijn (o.m. tweetalige woordenboeken). Hetzelfde geldt voor het te gebruiken gereedschap. In Europees verband en ook daarbuiten, denk aan de situatie in Zuid-Afrika waar men eveneens met een multilinguale context wordt geconfronteerd, is de conclusie dat editors à la OMBI op een kwalitatief én economisch verantwoorde manier het probleem van lexical resources mee kunnen helpen oplossen. Dit geldt des te meer omdat OMBI-achtige editors ons niet alleen in staat stellen nauwkeurig om te keren, maar ook bij koppeling met een of meer andere (verwante) talen, uit twee taalparen, bijvoorbeeld Nederlands-Portugees v.v. en Nederlands-Nieuwgrieks v.v., een derde taalpaar, i.c. Portugees-Nieuwgrieks, kunnen afleiden. In de voornoemde haalbaarheidsstudie heeft de CLVV, samen met het IMS, hiervoor het zogenoemde hub-and-spoke model voorgesteld, waarbij gegeven de directe links tussen de talen A-B en B-C, de links tussen A en C worden berekend en afgeleid (in dit laatste geval fungeert B als hub, en fungeren A en C als spokes). Voor meer uitleg ter zake verwijzen we naar bovengenoemde studie, zie Martin - Heid 1998⁽¹⁵⁾.

(15) De term ‘hub-and-spoke’ is ontleend aan de Amerikaanse luchtvaart waar heel vaak bepaalde locaties (spokes/spaken) niet direct met elkaar worden verbonden, maar via een hub (naaf)-luchthaven.

Besluit

Met de instelling van de CLVV hebben de Nederlandse en Vlaamse overheden op het terrein van tweetalige woordenboeken gekozen voor een actief, planmatig en coherent beleid in plaats van voor geïsoleerde adhoc acties. Overigens dient men zich, in dit verband, woordenboeken niet al te letterlijk voor te stellen: wat wordt ontwikkeld, zijn tweetalige lexicale bestanden van waaruit onder meer woordenboeken (zonder verdere extra tussenkomst) moeten kunnen worden afgeleid. De instelling van een commissie als de CLVV, die over de nodige middelen en autonomie beschikt, is overigens uniek in zijn soort en vervult in dit opzicht een modelfunctie voor zowel (andere) nationale als supranationale overheden, zoals de EU.

Bij de uitvoering van haar ambitieuze programma heeft de CLVV, waar wenselijk en nuttig, gekozen voor algemene en generische oplossingen zodat ook na haar opheffing data, infrastructuur en beleidsinstrumenten aanwezig zullen blijven waarmee verder kan worden gewerkt. Uiteraard hoopt de CLVV dat dit beleid niet alleen op de langere termijn zijn vruchten zal afwerpen, maar

[p. 31]

dat ook binnenkort een continue stroom van resultaten aan de gebruikers zowel intra als extra muros zal kunnen worden aangeboden.

Voor verdere informatie over de CLVV, haar activiteiten en infrastructuur kunt u terecht bij mevrouw drs. Ilse van Bladel, secretaris CLVV. Per e-mail: [e-mail] of per adres: CLVV, Nederlandse Taalunie, Postbus 10595, 2501 HN Den Haag, Nederland, telefoon: [phone].95.48, fax: [phone].

[p. 33]

Bibliografie

Augusto, c.C. e.a. (1995). Towards a database for general translation dictionaries and bilingual learner dictionaries, with special reference to Dutch and Portuguese. CLVV-rapport, Den Haag.

Bouma, G. en I. Schuurman (1998). De positie van het Nederlands in Taal- en Spraaktechnologie. NTU-rapport, Den Haag.

Corda, A., V. Lo Cascio en M. Pipolo (1998). Automatic Reversal of a Bilingual Dictionary: Implications for Lexicographical Work, in: T. Fontenelle e.a. (Eds.) Euralex '98 Proceedings, I-II. Université de Liège, Liège.

Elswijk, M. van e.a. (1997). OMBI-4: User Manual. CLVV, Den Haag.

GENT (1992). Verslagboek van het Nederlands-Vlaams colloqium ter afsluiting van het actieprogramma GENT op 23 juni 1992 te Maastricht. Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, Zoetermeer.

Goetschalckx J. e.a. (te verschijnen). De Nederlandse Taalunie en Terminologie. NTU-rapport, Den Haag.

Groen, M. in 't (1998). Le dictionnaire bilingue, une étude théorique et pratique sur l'opération d'inversion. Scriptie, Lexicologie, VU Amsterdam.

Kromann, H.P., T. Riiber en P. Rosbach (1990). Principles of bilingual lexicography, in: F.-J. Hausman e.a. (Eds.) Wörterbücher, Dictionaries, Dictionnaires. De Gruijter, Berlijn/New York.

Kruyt, T. (1997-1998) Elektronische woordenboeken en tekstcorpora voor Europese taaltechnologie, in: Trefwoord (1997-1998: 28-42).

Martin, W. (1995). Government Policy and Bilingual Lexical Databases: the Action Plan for Dutch, in: Second Language Engineering Convention. Department of Trade and Industry, Londen.

Martin, W., H. Demeersseman en I. Maks (1998). Referentiebestand Nederlands. Documentatie. CLVV-rapport, Den Haag.

Martin, W. en U. Heid (1998). On the construction of bilingual dictionaries. EU-rapport, Den Haag/Stuttgart.

Martin, W. en A. Tamm (1996). OMBI: An editor for constructing reversible lexical databases, in: Euralex '96 Proceedings, I-II. Göteborg University, Göteborg.

Martin, W. en J. Theeuwes (1991). Lexicografische Vertaalvoorzieningen voor het Nederlandse Taalgebied. Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, Zoetermeer.

Verkuyl, H. (1989). Woordenboekenbeleid, in: De nieuwe taalgids (82: 350-351).