Neerlandica extra Muros. Jaargang 1997

[p. 40]

Verschuivingen en diversiteit
Kroniek van de literatuurwetenschap
Anne Marie Musschoot (Gent)

Er zit beweging in de neerlandistiek en in het tijdschriftenleven. Enkele jaren geleden ontstond een brede discussie in de redacties van diverse bladen. De nieuwe taalgids en Spektator kwamen tot de constatering dat de wegen van linguïstiek en letterkunde zó ver uit elkaar waren gegaan dat het beter was het gemeenschappelijke platform te verlaten. Niet alleen de oude en eerbiedwaardige Nieuwe taalgids (met zijn 88 jaargangen) en Spektator (24 jaargangen) hielden hiermee op te verschijnen, ook Forum der letteren (36 jaargangen) werd opgeheven. Besloten werd twee nieuwe tijdschriften voor de neerlandistiek op te richten: enerzijds Nederlandse letterkunde, anderzijds Nederlandse taalkunde. Daar werd toen nog een derde aan toegevoegd: Taalbeheersing, alle drie uitgegeven met ingang van 1996 bij Martinus Nijhoff in Groningen; de specialisatie literatuurwetenschap zou voortaan aan bod komen in een vierde, afzonderlijk blad: Tijdschrift voor literatuurwetenschap, uitgegeven bij Amsterdam University Press (nummer 1 verscheen in maart 1996).

Het mag, op zijn minst, een opmerkelijke ontwikkeling heten. De herverkaveling van de tijdschriften valt samen met de inkrimpingen die de neerlandistiek in Nederland treffen en die het rechtstreekse gevolg zijn van het teruglopende studentenaantal (in Vlaanderen is dat anders). Het antwoord op deze gang van zaken is een nadrukkelijk defensieve houding, gericht op de specificiteit van de diverse disciplines en een kantonnering binnen de eigen specialisatie.

De feitelijke scheiding van tafel en bed is wat de taal- en letterkunde betreft wellicht in eerste instantie het gevolg van de reeds lang zichtbare, uiteenlopende ontwikkelingen in de vakgebieden. Dat het vakgebied literatuurwetenschap nu plots ‘alleen’ komt te staan, is echter niet evident in overeenstemming met de visie op het vak elders in Europa en in de Verenigde Staten: de status van de literatuurwetenschap is, door de diversiteit van haar ontwikkelingen en vertakkingen, onduidelijk en heel verschillend van land tot land, van instituut tot instituut. Het is dus uitkijken naar wat de toekomst brengt.

De redactie van het nieuwe TvL-Tijdschrift voor literatuurwetenschap getuigt alvast van een grote dynamiek en stevent af op een revitalisering van het vak door de actuele ontwikkelingen zo breed mogelijk te volgen. In het korte woord vooraf van het eerste nummer wordt ervan uitgegaan dat het fascinerende van de hedendaagse literatuurwetenschap is ‘dat vele benaderingen en methodes naast elkaar beoefend worden en door elkaar heen lopen’. De ‘titanenstrijd’ die niet zo heel lang geleden nog woedde tussen de aanhangers van verschillende paradigma's, ‘die voor hun eigen positie de hegemonie claimden’, lijkt nu wel voorgoed voorbij. Het methodepluralisme wordt naar voren geschoven als één

[p. 41]

van de charmes van het vak. Het past wel bij de postmoderne scepsis van vandaag dat wordt gesteld dat er geen enkele reden is om een van de gehanteerde benaderingen als alleenzaligmakend boven andere te verkiezen. Literatuurwetenschappers ‘mogen’ dus voortaan hun onderzoeksobject ‘semiotisch, structuralistisch, poststructuralistisch, sociologisch, cultuurhistorisch, ideologiekritisch, empirisch, systemisch, psychoanalytisch, psychometrisch, enzovoort’, ongestoord en broederlijk of zusterlijk naast elkaar benaderen. De breedheid van het veld en de methodologische tolerantie die eraan ten grondslag ligt, bieden ongetwijfeld interessante perspectieven, die overigens niet helemaal zo nieuw zijn. De standpuntverklaringen die in het eerste nummer van TvL naar voren komen, zijn complementair en vertonen een samenhang met een ontwikkeling die in deze kroniek al eerder werd gesignaleerd, met name dat de vragen die wetenschappers zich vandaag stellen niet langer beperkt zijn tot de tekst maar veeleer betrekking hebben op de context. Met deze ‘ontgrenzing’ van de tekst hangt niet alleen de behoefte aan interdisciplinariteit samen, maar ook de nu vrijwel algemeen aanvaarde opvatting dat literatuurwetenschap behalve de algemene eigenschappen, ook de maatschappelijke functie van literatuur dient te bestuderen.

De defensieve houding waarmee wetenschappers zich concentreren op het eigen vakgebied en zich richten tot een gespecialiseerd publiek ligt ook aan de basis van Literatuurwetenschap in Nederland. Een vakgeschiedenis, door Jaap Goedegebuure en Odile Heynders (Amsterdam University Press, 1996; ISBN 90-5356-190-0; f 32,50). De publicatie als zodanig beantwoordt aan de behoefte aan legitimatie die eigen is aan een tijd van crisis, verandering en heroriëntering. Tegelijk laat ze paradoxalerwijze ook zien dat de strijd inderdaad gestreden is, dat literatuurwetenschap zich in Nederland heeft gevestigd als academische discipline, maar dat de blijvende vraag naar de aard en de functie van de discipline in de nabije toekomst open en onbeslist is. Het boek wordt gepresenteerd als ‘een vakgeschiedenis’, maar de terugblik is duidelijk ingegeven door een vooruitblik in die onzekere toekomst, waarbij alvast enkele aanbevelingen als mogelijke reddingsboeien van de discipline worden geformuleerd.

Literatuurwetenschap in Nederland is in opzet tweeledig. Het eerste deel, de eigenlijke ‘vakgeschiedenis’, schetst in drie hoofdstukken 1. hoe de literatuurwetenschap zich vanaf de jaren '50 in Nederland heeft gevestigd als academische discipline, 2. hoe de grote lijnen van deze ontwikkeling in een internationale context in te passen zijn en 3. welke (her)oriëntering in de toekomst de voorkeur verdient. Het tweede deel bestaat uit acht vraaggesprekken met prominente vertegenwoordigers van de Algemene Literatuurwetenschap in Nederland, onder wie twee groepen worden onderscheiden: Jaap Oversteegen, Sem Dresden, Guus Sötemann en Hans Mooij komen aan bod vanwege hun belangrijke bijdrage aan de opbouw van de discipline en hun rol in de eerste fundamentele discussies; Horst Steinmetz, Elrud Ibsch, Hugo Verdaasdonk en Mieke Bal vertegenwoordigen de generatie die de debatten heeft voortgezet en heeft gezorgd voor de uitwaaiering van het vak over verscheidene deeldisciplines.

[p. 42]

Een punt waarop men met de samenstellers van dit boek van mening kan verschillen, is het gebruik van de term ‘Nederlandse literatuurwetenschap’ in het eerste hoofdstuk (‘De ontwikkeling van de Nederlandse literatuurwetenschap’). Anders dan in de titel van het boek is aangegeven, wordt hier wel degelijk gesuggereerd dat er inderdaad zoiets zou bestaan als een Nederlandse literatuurwetenschap, terwijl de auteurs zelf bij het schetsen van de grote lijnen van de ontwikkeling van het vak in Nederland, juist omstandig aantonen dat er géén eigen ontwikkeling is. Het tweede hoofdstuk, over de ‘Nederlandse literatuurwetenschap in internationaal perspectief’, opent zelfs met de constatering dat de Nederlandse literatuurwetenschap ondergeschikt is aan buitenlandse theorieën en dat de enige beweging die ‘iets eigens’ heeft gebracht, de beweging van Merlyn was in het begin van de jaren '60. Dat de Nederlandse literatuurwetenschap zich onderscheidt van de literatuurwetenschap in andere landen doordat ze gevestigd is in aparte instituten lijkt me alvast geen afdoende reden om te spreken van een als ‘Nederlands’ identificeerbare literatuurwetenschap.

De ontwikkeling van de literatuurwetenschap in Nederland werd ingezet toen Teesing op het Filologencongres van 1950 pleitte voor een ergocentrische of werkimmanente benadering en hiermee een specifieke kritiek leverde op de toen gebruikelijke literatuurgeschiedenis. In Vlaanderen kwamen die eerste signalen al vroeger, met het uitvoerige opstel ‘De literatuur, haar historiografie en methodes’, dat Frank Baur schreef als inleiding van de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, deel I (1938); maar het gaat hier niet om Vlaanderen. Belangrijk als vertegenwoordiger van de nieuwe interpretatieve methode, die het werk losmaakt uit zijn historische context omdat het unieke van het werk belangrijker wordt geacht dan het generaliseerbare, was ook W.G. Hellinga, die een linguïstisch georiënteerde stilistiek beoefende. Hellinga heeft, zoals blijkt uit de interviews in het tweede deel van het boek, een grote invloed uitgeoefend, o.m. op Oversteegen en op Sötemann. In het gesprek met Sötemann wordt er zelfs op gewezen dat de beweging van Merlyn - die tot dusver als een soort verlate Nederlandse versie van het New Criticism werd aangezien - wel eens de uitkristallisering van de invloed van Hellinga kan zijn geweest. Goedegebuure en Heynders wijzen hierbij, heel terecht, op de bloei van de interpretatieve richtingen in Duitsland en in de Angelsaksische landen. Interessant zou ook geweest zijn hier even in te gaan op de interne en externe dynamiek van de geschiedenis van de discipline. Zo zijn de tekstimmanente of autonomistische richtingen duidelijk ontstaan als reactie tegen een overbeklemtoning van tekstexterne factoren (de Russische Formalisten bijvoorbeeld reageerden tegen de exclusieve aandacht voor de beeldspraak bij de symbolistische dichters en concentreerden zich op tekstinterne technieken of procédés). De ‘late’ verschuiving in Nederland kan wellicht in verband worden gebracht met de persisterende invloed van de personalistische opvattingen van Forum. Daarnaast kan er zeker nog op worden gewezen dat het interpretatieve of hermeneutische model dat vanuit de Angelsaksische landen en vanuit Duitsland zijn invloed deed gelden (cf. Staigers Die Kunst der Interpretation, 1955), in zijn ontstaan en

[p. 43]

nadrukkelijke stellingname de wens uitdrukte om zich af te wenden van alle historische gebondenheid. De keuze voor het werkimmanente, tijdeloze of boventijdelijke perspectief kan ongetwijfeld als een reactie op (of: tegen) de Blutund Boden-esthetiek worden verklaard. Ook in de volgende fasen van de ontwikkeling - dat is in de jaren '60 het structuralisme, overgewaaid uit Frankrijk en in de jaren '70 enerzijds de receptie-esthetica (later de nadrukkelijk empirische richting ervan) die zich vanuit de Duitse invloedssfeer verspreidde over Nederland (en Vlaanderen), anderzijds het poststructuralisme dat zijn invloed deed gelden vanuit Frankrijk en de Verenigde Staten - kan men in de ondergrond van de verschuivingen van een autonomistische opvatting van literatuur naar het onderzoek van de functionele kant in het literaire communicatieproces, zowel wijzen op interne (actie-reactie) als op externe, maatschappelijke factoren die deze ‘paradigmawisselingen’ hebben bepaald. Eén voorbeeld nog, ontleend aan uitspraken van de geïnterviewden: de interpretatiekunst die Hellinga met een uitgelezen schare van leerlingen in de jaren '50 nog kon beoefenen, werd door de maatschappelijke ontwikkelingen aan het eind van de jaren '60 en het begin van de jaren '70 helemaal onmogelijk gemaakt. De contestatiebeweging heeft niet alleen alle gezag gefnuikt maar ook geknabbeld aan de grenzen van het studieobject van de literatuurwetenschapper: alle teksten (naast literatuur ook lectuur of pulp) kwamen nu in aanmerking voor onderzoek. Het ontstaan zelf van de receptie-esthetica vindt hier eveneens zijn oorsprong: het is niet de professionele lezer, wel de gewone, gemiddelde lezer die bepaalt wat een tekst betekent.

Is de ‘Nederlandse’ literatuurwetenschap niet in staat geweest zelf nieuwe theorieën te ontwerpen zoals Goedegebuure en Heynders stellen (p. 26) - waarmee ze impliciet erkennen dat er geen Nederlandse literatuurwetenschap bestaat - dan moet toch worden gewezen op een situatie die kenmerkend is geworden voor Nederland in de jaren '70. De publicatie van Frank Maatjes Literatuurwetenschap in 1970 heeft heftige kritiek uitgelokt, die te wijten was aan het feit dat het autonomistische standpunt dat door Maatje werd verdedigd, al achterhaald was op het moment dat zijn handboek verscheen. De discussies die hierna ontstonden, hebben geresulteerd in wat bij de geïnterviewden herhaaldelijk wordt omschreven als een machtsstrijd tussen het empirische en het hermeneutische paradigma. Volgens Mieke Bal is de fixatie op deze ‘absurde binaire oppositie’ er zelfs de oorzaak van dat andere debatten in Nederland nooit uit de verf zijn gekomen: het debat over poststructuralisme is in Nederland niet gevoerd en er werd zelfs nog geen begin gemaakt met de elders (vooral in de Angelsaksische landen) toonaangevende Cultural Studies. De literatuurwetenschap in Nederland maakt dan ook, nog steeds volgens Mieke Bal, ‘internationaal gezien, toch een wat achterlijke indruk’.

Het vak is dus ‘wat achtergebleven’. En daarmee zijn we bij ons uitgangspunt: een crisissituatie die aanleiding geeft tot legitimatie en een mogelijke revitalisering laat afhangen van een heroriëntering. Goedegebuure en Heynders gaan wat dat laatste betreft, heel ver. In ‘De toekomst van literatuurwetenschap in Nederland’ wijzen zij erop dat de methodologische en theoretische problemen niet meer

[p. 44]

onoplosbaar lijken: er bestaat een tamelijk grote tolerantie; de diversiteit van methodes heeft een ondersteunende functie voor andere disciplines gekregen en kan zelfs deze brugfunctie nog versterken. Vanuit deze interdisciplinaire betekenis van de literatuurwetenschap zetten zij vervolgens een stap die, indien niet profetisch, dan toch nogal apodictisch lijkt: zij menen dat een heroriëntatie op het comparatisme (even verder ‘comparistiek’ genoemd) ‘past’. De ‘Nederlandse’ literatuurwetenschap zou volgens de auteurs behoefte hebben aan een nieuwe comparatistische impuls om twee redenen. De eerste is dat er wel degelijk (tegen de opvatting van comparatist De Deugd in) een behoefte bestaat aan het stellen en beantwoorden van ‘ideële’ vragen. De tweede is dat de vergelijkende tekststudie een rol kan spelen in de ideologische debatten die zich naar aanleiding van literatuur voordoen.

Ik voel me, als registrerend kroniekschrijfster, niet zo erg op mijn gemak met het nogal dreigend overkomende voorschrijfgedrag dat de toon zet in deze aanbevelingen tot heroriëntatie. Wellicht hoeft het allemaal niet zo somber voorgesteld te worden en is het zelfs helemaal niet nodig te dicteren waarop de aandacht van de literatuurwetenschap (in Nederland of elders) gericht moet zijn. Impulsprogramma's kunnen de ontwikkeling van een discipline wel sturen of bijsturen, maar de grondstroom ervan, met zijn sterke interne en externe dynamiek, niet wezenlijk beïnvloeden. Zo'n impulsprogramma is bijvoorbeeld de van overheidswege gestimuleerde studie van auteursbiografieën, die in Nederland een niet eerder geziene bloei van het genre biografie teweeg heeft gebracht. Of dat richtingbepalend zal kunnen worden in de ontwikkeling van de literatuurwetenschap, valt echter nog af te wachten. Wordt ongetwijfeld vervolgd.