Neerlandica extra Muros. Jaargang 1997

[p. 70]

Boekbesprekingen en aankondigingen

Francis Bulhof (1993), Ma patrie est au ciel. Leven en werk van Willem Emery de Perponcher Sedlnitzky (1741-1819). Hilversum: Verloren. 256 blz., f 42. ISBN 90 6550 362 5.

‘Verdelg 't konijn, het tast uw bolwerk aan’ is een van de onsterfelijke versregels die Francis Bulhof citeert in zijn studie Ma patrie est au ciel. Leven en werk van Willem Emery de Perponcher Sedlnitzky (1741-1819). Het is ook een van de vele keren waarbij de ironie ter hulp wordt geroepen met ongewild grappige citaten uit angst dat de lezer niet bij het onderwerp te houden is. Na lezing van dit werk, en de bibliografie van Perponcher in ogenschouw nemend, hoefde de auteur daar niet bang voor te zijn, aangezien ieder de driekante steek zou moeten afnemen voor zo veel werklust van de auteur en zijn onderwerp. In vijftien hoofdstukken worden ongeveer alle aspecten van deze 18e-eeuwer uitgebreid belicht, van stamboom tot werkzaamheden op diverse gebieden. Gezien zijn familiebetrekkingen was Perponcher een waarachtig Europeaan, met Franse voorouders en Duitse nakomelingen, naar zijn kennis van de Franse, Engelse en Duitse letterkunde, theologie en pedagogiek te oordelen ook een Europeaan naar de geest. Toch was hij een typische Nederlander en een kind van zijn tijd als we zijn werk en daden beoordelen. In de slotbeschouwing van dit boek wordt dat op een rijtje gezet: geen bijzonder origineel denker of schrijver, meer een leermeester met een sterk karakter, vol overtuigingen waar hij zich strikt aan hield. Zijn opvoedkundige werken maakten de meeste indruk, en deze waren gebaseerd op zijn eigen ervaringen, die soms zeer bitter waren: op een en dezelfde dag stierven twee van zijn zoontjes.

Hij was een der eersten die over esthetische vraagstukken schreef en de discussie aanging met Van Alphen en Feith. Dat hij daarbij misschien een traditioneel standpunt innam, doet niets af aan zijn verdiensten. In de discussie met Feith lijkt Perponcher te winnen op punten van sentimentaliteit, al wijken hun standpunten minder af dan men meestal aanneemt. Dat Perponcher met deze collega's niet altijd van mening verschilde, moge blijken uit hun lidmaatschap van dezelfde dichtgenootschappen. Het is beslist onterecht dat Bulhof deze gezelschappen alleen maar lacherig afdoet om hun naam (b.v. ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’) en zo de mythe in stand houdt dat de belangrijkste dichters niet in genootschappen zaten. Perponchers dichtkunst, die zijn neerslag vond in duizenden verzen, is er een van de lange adem en komt volgens Bulhof niet uit boven het doorleefde cliché. In de trant van Thomson, Young en Gessner gingen zijn verzen helaas voorbij aan het romantisch levensgevoel van de jonge generatie, en zij hebben de tand des tijds dan ook amper overleefd. Opmerkelijk mag zijn agrarische kennis genoemd worden in een werk, getiteld De Zeeuwse Graanbouw.

Engelse connecties zijn volop aanwezig in vertalingen van Milton of Sternes Sentimental Journey en in navolging van Defoe's Robinson Crusoe. Deze Rhapsodieën of het Leven van Altamont heeft eigenlijk alleen maar de

[p. 71]

eilandepisode gemeen met zijn illustere voorbeeld. Zodra anderen aanspoelen op het eiland begint een staatkundige discussie met ‘terug naar de natuur’-elementen. Deze robinsonade heeft het manco dat niet het leven maar een kunstmatig utopia dat op het leven moet lijken, de lezer te veel probeert te onderwijzen en te stichten. Het boeit wel, maar geen honderden pagina's. De vergelijkingen met de in die tijd zeer beroemde Duitse roman Insel Felsenburg van Johann Schnabel hadden wellicht iets meer dan een voetnoot verdiend, net zoals J.H. Campe, schrijver van Robinson der Juengere (in Nederland vertaald met Handleiding tot de natuurlijke opvoeding) en nadrukkelijke pedagogische rolmodellen, die met Perponcher veel gemeen heeft. Dat Perponchers pedagogische invloed en onderwijskundige werken het langst zijn blijven voortleven in de herinnering blijkt ook nog eens uit ‘Aanhangsel I’, waar de verkoopcijfers een zeer interessant beeld geven van de verkoop van zijn werken, die hem beslist niet rijk hebben gemaakt. Zijn Spellenboek en Onderwijs voor Kinderen waren bescheiden succesnummers.

Bepaald interessant is de rol die Perponcher in de politiek speelde en we hebben het over het einde van de achttiende eeuw tijdens Nederlands eigen Fluwelen Revolutie. Hij was zelf regent en prinsgezind, al ging hij een korte tijd met de patriotten mee. Hij zat als Utrechts afgevaardigde middenin de omwentelingen en terecht citeert de auteur in extenso het interessante relaas van zijn onderhandelingen met de Fransen. Een ander merkwaardig geval is zijn gijzeling in een Franse gevangenis in 1813, waaruit hij als triomfator terugkeerde naar Nederland om gedeputeerde te worden èn president van de Utrechtse universiteit.

Een manco dat aan deze studie kleeft, is de naar verhouding geringe aandacht die de godsdienst krijgt en Bulhof is de eerste om dat toe te geven. Perponcher heeft een ongelooflijke hoeveelheid werk verzet alleen al op het gebied van het becommentariëren van het Oude en Nieuwe Testament; zo'n vijfduizend pagina's getuigen daarvan. Het is jammer te moeten constateren dat er een toestand ontstaan is, waarin we de geschriften van zo'n vertegenwoordiger van de Reformatorische Verlichting in Nederland niet eens meer op hun waarde kunnen schatten of in hun context plaatsen, omdat de interesse en de kennis ontbreken.

Het zal altijd een probleem blijven voor bezorgers van oude teksten om hun beperkte oplage en zwaar gevoetnote publicatie van een reden tot uitgave te voorzien en een appèl tot aanvullers en de scholieren of de studenten te richten. Dit haalt zelden wat uit en met gevoel voor realiteit schrijft Bulhof in voor- en nawoord ‘eens in de vijftig jaar een boek over deze erflater onzer beschaving is niet te veel’. Bulhofs stijl bekoorde me over het algemeen wel, zelfs als hij Frank Capra's film ‘It's a wonderful Life’ onterecht opvoert, waar ik de ‘Twilight Zone’ zou hebben genoemd. Het was een van de weinige vergelijkingen die mank gaan, maar het geeft toch aardig aan dat de schrijver bezig is om een wat ongebruikelijk figuur uit een minder courant tijdperk voor de moderne lezer te verklaren. Het doet niets af aan het interessante boek dat Bulhof heeft geschreven en dat hem in allerlei richtingen en naar voorvaderlijke archieven en

[p. 72]

kastelen leidde, waarbij zelfs een fles ‘Domaine de Perponcher’ uit de wijnkelder van Graf Perponcher in Oldenburg werd ontkurkt. Misschien smaakt het naar meer?

Ton Broos (Ann Arbor)

Marita Mathijsen (1995). Naar de letter: handboek editiewetenschap. Amsterdam, KNAW: Assen, Van Gorcum. 462 blz., geïll., fl. 69,50. ISBN 90-232-2974-6.

Laat ik het maar meteen zeggen: dit is een schitterend boek. Het behandelt stap voor stap alles wat een editeur van manuscripten of oude drukken moet doen vanaf het moment dat hij het idee krijgt een tekst uit te geven tot het ogenblik dat hij zijn floppy met correcties naar de uitgever stuurt. Het boek is niet alleen bedoeld voor editeurs maar ook voor studenten en uitgevers. Zowel door de overzichtelijke opzet, de duidelijke voorbeelden en illustraties, het glasheldere taalgebruik en de fraaie vormgeving is Naar de letter een ideaal handboek - en dan te bedenken dat het het eerste is in het Nederlands taalgebied op dit terrein! De toegankelijkheid wordt nog vergroot door de gedetailleerde inhoudsopgave en het goede trefwoordenregister, alsmede door het feit dat de hoofdstukken ook los van elkaar, in willekeurige volgorde, te lezen zijn. Al die hoofdstukken worden afgesloten met een beredeneerde bibliografie, vooral van belang voor studenten.

Na een ‘Korte geschiedenis van het editeren’ beschrijft de auteur in hoofdstuk 2 ‘Wat een editeur zich dient af te vragen voor hij aan een editie begint’. In hoofdstuk 3 worden de ‘Editietypen’ behandeld en in hoofdstuk 4 ‘Het materiaal’. Hoofdstuk 5, ‘Zoekwegen’, geeft richtlijnen voor het speurwerk in bibliotheken en archieven en hoofdstuk 6 voor de ‘Selectie van de primaire documentaire bronnen’, uitmondend in ‘De keuze van de basistekst’ (hoofdstuk 7). Dan begint, als het om een gedrukte tekst gaat, de fase van de analytisch-bibliografische beschrijving, die in hoofdstuk 8 (‘De geschiedenis van het drukken en gevolgen voor het editeren’) en 9 (‘Beschrijving van drukken en collatie’) aan de orde komt. Kern van het boek lijkt mij hoofdstuk 10, ‘Kritische evaluatie van de basistekst en constitutie van de leestekst’. In hoofdstuk 11 wordt beschreven hoe bij een historisch-kritische editie met ‘Varianten’ om te gaan, hoofdstuk 12 is gewijd aan ‘De commentaar’ en hoofdstuk 13 aan ‘De ordening van de editie’. In hoofdstuk 14 worden ‘Speciale problemen bij het uitgeven van brieven, dagboeken en historische documenten’ behandeld en in hoofdstuk 15 die bij het handelen met ‘Nalatenschappen’. Het laatste hoofdstuk bespreekt zelfs de ‘Computerhulp bij het editeren’. Een bibliografie, enkele bijlagen en een trefwoordenregister sluiten het handboek af.

Ik ben me ervan bewust dat deze opsomming hoogstens een indicatie kan geven van de rijke inhoud van dit schitterende boek maar dat kan in zo'n kort bestek nu eenmaal niet anders. Men zal mij op mijn woord moeten geloven als ik zeg dat dit boek in geen vakbibliotheek Nederlands extra (en intra) muros mag ontbreken.

H.J. Boukema (Driebergen)