Neerlandica extra Muros. Jaargang 1996

[p. 38]

Zingen tegen de wind in
Kroniek van de poëzie
Kees Fens (Amsterdam)

1949 is ver weg in de Nederlandse poëzie. De direct naoorlogse jaren lijken over de oorlog heen de literatuur van vóór de oorlog te hervatten. 1940-1945 wordt het interregnum van het zwijgen. Bertus Aafjes, door Nijhoff binnengehaald als een prins, geldt als de belangrijkste onder de jonge dichters. In 1946 was zijn Een voetreis naar Rome verschenen, dat zijn populairste gedicht werd, twee jaar later gevolgd door Het koningsgraf, dat literair veel hoger werd aangeslagen. In den beginne, waar de dichter zich in het gezelschap begaf van de eerste namennoemer, Adam, kwam uit in 1949. Een van zijn grote bewonderaars was de dichteres M. Vasalis, die in 1947, zeven jaar na haar debuut Parken en woestijnen (een van de populairste dichtbundels uit de Nederlandse literatuur), De vogel Phoenix publiceerde.

Tegen de achtergrond van wat gaat volgen - Aafjes' verzet tegen de poëzie van Vijftig, het geleidelijk in de marge raken van zijn poëzie en die van zijn dichtgenoten, de nieuwe taal verouderde de bestaande in enkele jaren - moet het boeiend zijn, eens alle lovende kritieken op Aafjes' werk bijeen te zien, ook om, met kennis van later, te ontdekken hoe snel de critici omsloegen naar de nieuwe poëzie.

Alleen het tijdschrift Het woord, dat tussen 1945 en 1949 verscheen, trachtte een nieuwe poëzie te vinden. Maar het blad bleek een Johannes de Doper die een heel andere Messias kreeg dan hij verwachtte en verkondigde. Van de redacteuren schreef de onlangs overleden Koos Schuur een poëzie die gebleven is, althans verdient te blijven, want wij vergeten snel, zelfs de allermooiste titel uit de Nederlandse poëzie, zijn Herfst, hoos en hagel. In het proza lijkt, in het vroege werk van Hermans en Gerard Reve, het begin van een breuk met de traditie eerder zichtbaar te worden dan in de poëzie, al ziet de kritiek meer een mentaliteits- dan een literaire verandering.

In 1949 debuteert de in 1922 geboren Hanny Michaelis, met de bundel Klein voorspel. Sommige gedichten eruit moeten al in de oorlogsjaren zijn geschreven. De verzen zijn vergeleken met die van Vasalis - vrouwen werden toen als dichters vanzelf met elkaar en niet met mannelijke dichters vergeleken. Er zijn echter duidelijk andere verwantschappen: met die van de dichters rond het tijdschrift Criterium. Ik citeer ‘Op weg naar jou’.

Op weg naar jou voel ik mijn hart volstromen
met een verrukking, grenzende aan pijn.
De zomer stort zijn fonkelende wijn
uit over groene, vreugdedronken bomen.

[p. 39]

 

Terwijl ik stilsta op een zonnig plein,

 

streven mijn ranke, vederlichte dromen

 

ten hemel met de zilveren fontein,

 

even verrukt aan aardes druk ontkomen.

 

 

 

De stenen worden soepel en bezield

 

onder mijn snelle doelbewuste voeten.

 

Ik wist niet dat ik zoveel van je hield.

 

 

 

De Dam komt mij met klokkenspel begroeten -

 

het liefste zou ik hier zijn neergeknield,

 

uit schroom, bevreesd bijna voor het ontmoeten.

Er werd in de tweede helft van de dertiger en in de veertiger jaren heel veel stadspoëzie geschreven: de stad is levend, gepersonifieerd bijna, als eens de natuur. ‘De Dam komt mij met klokkenspel begroeten -’ is een voor die soort poëzie typerende regel, de hele metamorfose die de stad doormaakt door het geluksgevoel, is niet minder karakteristiek. Amsterdam lijkt de hoofdstad van die poëzie; er wordt een heel stratenplan zichtbaar met parken, plantsoenen, grachten: het openingsgedicht van Mattheus van Ed. Hoornik (alweer meer dan vijfentwintig jaar dood, en, naar het lijkt, helemaal vergeten), ‘Afscheid van Amsterdam’ uit Aafjes' Voetreis, gedichten van Han Hoekstra (‘Er springen liedjes uit de Westertoren / Ik hoor ze in de Gasthuismolensteeg.’).

Ook het woord- en beeldgebruik in het geciteerde gedicht roept die verre poëzie op: ‘De zomer stort zijn fonkelende wijn / uit over groene, vreugdedronken bomen.’ En de bezielde stenen lijken er ook vandaan te komen. En daar is ten slotte natuurlijk de sonnetvorm, zo zeer gecultiveerd, dat het anti-sonnet waarmee Luceberts eerste bundel opent (‘ik / ik / mij’, enzovoort) haast niet kon uitblijven. Zelfs het ‘klein’ in de titel van de bundel kan typerend worden genoemd: de poëzie wordt bewust klein gehouden (de poëzie van het klein geluk, met die dagelijkse zonde beladen is de poëzie van Criterium de woestijn ingestuurd).

Er is in elk geval één zeer opvallend verschil tussen de gedichten uit Klein voorspel en de omringende poëzie: de bezinning op persoonlijke verhoudingen staat in heel veel verzen eruit centraal, en dat zowel verstandelijk als emotioneel, al kan men bij dat laatste woord niet gematigd genoeg denken. ‘Ingehouden emotionaliteit’ is misschien nog de beste omschrijving. De eenvoud van de taal verraadt die ook. ‘Na afloop’ heet een gedicht waarvan de eerste strofe luidt:

Het lot is soms verstandiger dan wij -
ons heeft het tijdig uit elkaar gedreven
eer roekeloos het woord was weggegeven
dat geen van ons kon houden, ik noch jij.

[p. 40]

Tegen het slot van de bundel staan twee gedichten, die de twee kanten van de bundel laten zien. ‘Ode aan de Nieuwezijds-Voorburgwal’ heet het eerste. De eerste twee strofen ervan:

De Lente zwenkte de Voorburgwal op
en nam mij bij de hand. En plotseling
- het was of ik op vleugels verder ging -
zag ik hoe zich de bomen, half in knop,

in een ontroerend en verrast ontwaken
verheerlijkt rekten in de voorjaarszon,
terwijl de klanken van het carillon,
weghuppelden over de stugge daken.

‘Opgespoten land’ heet het tweede gedicht, dat, wat uitzonderlijk in de bundel, zonder strofe-indeling is geschreven. Het begint zo:

Een koud en wisselvallig licht
scheert raaklings langs de huizenrand
over een grauwe woestenij
van onafzienbaar opgespoten land.
Fijn zand stuift door de lege straten.
Honderden ramen staren blind
en wezenloos over dit vergezicht.

De tegenstelling tussen de twee - maar twee bladzijden van elkaar - is zeer groot. Wie de hele bundel en Michaelis' latere werk kent, zal het eerste bijna als een afscheidslied van een soort poëzie, maar, in veel opzichten, ook van het geluk kunnen zien. Het tweede wijst vooruit, ook in de wijze waarop de stad, de straten, de huizen gebruikt zullen gaan worden in de toekomst: als spiegeling van eigen stemming en leven. En naar de strofeloze vorm. Michaelis blijft een stadsdichter, maar, er zijn maar enkele uitzonderingen - de naam ‘Amsterdam’ of een verwijzing daarnaar verdwijnt uit de poëzie. De stad (maar soms ook het huis of de straat) is de ruimte - of vooral: het gebrek aan ruimte - voor de beschrijving van innerlijke en persoonlijke gebeurtenissen, de plaats voor een, ook voor anderen, triest en eenzaam bestaan. Al in de tweede bundel van Hanny Michaelis, Water uit de rots, die in 1957 verscheen, staat dit gedicht:

Op zondag is de stad een groot aquarium.
Het licht stroomt er als vuilgeel water binnen.
Langs het verflenste wier van parken
en onverschillige plantsoenen
zwemmen de mensen als verdwaasde vissen rond
tussen de vale huizenriffen,
door scholen kinderen omstuwd.

[p. 41]

 

Met bolle ogen happen zij naar licht,

 

snakkend naar de bevrijding die zij haten:

 

het schrikbeeld van de maandagmorgen,

 

gekromd van plichtsbesef en wit van zorgen.

De stad zal in het vervolg weinig van karakter veranderen. Zij wordt de metafoor voor de ‘condition humaine’ of voor die van de eigen situatie van de dichter. Men kan ook zeggen: de stad (en de bewoners) heeft zich aangepast aan het leven van de dichter.

Vanaf Water uit de rots zijn alle gedichten titelloos, wat aan de verzen hun zelfstandig karakter ontneemt. De bundel wordt een doorgaand ‘verhaal’. Op de elfde pagina van de bundel staat dit gedicht:

Weggaan heeft geen zin.
Alle muren zweten verdriet.
In alle kamers hangt
de geur van ontbinding.
En overal zijn spiegels:
in stilstaand water drijft
altijd hetzelfde lijk.

Natuurlijk is dat ‘hetzelfde’ in de laatste regel het sterkste woord van het gedicht. Het vers is de aankondiging van de soort gedichten die de poëzie van Michaelis in de volgende bundels zal gaan beheersen: een uiterst kort gedicht, dat vaak zelfs één doodlopende zin is, uiterst sober van taal is - beelden raken de regels maar even - en bijna altijd een situatiebeschrijving of een bezinning op een situatie is. En dat is ook nog vaak dezelfde situatie: die van het gemis van een eens hevig geliefde. Alles herinnert aan die ene en alles is getekend door zijn afwezigheid. Ook de stad is hem kwijt. Juist door het ontbreken van titels worden de gedichten achter elkaar gelezen één grote klacht die nooit een aanklacht is, één keer onderbroken door een reeks over een hervonden liefde. Er zijn uiteraard kwaliteitsverschillen. Ik kies twee heel goede gedichten, - het ene vanwege de toch aanwezige sterke beelden, het tweede om de uiterste beknoptheid die bereikt is. In de derde bundel, Tegen de wind in (1962), staat dit gedicht:

Eindelijk verlost
van de frivole zomers
met zijn schijngestalten
en luchtkastelen, fonkelend
in het valse licht
van loze verwachtingen,
heradem ik bij de komst
van het najaar, koel
als je handen om mijn gezicht,

[p. 42]

 

grijs en zachtmoedig als je ogen

 

in de schaarse momenten

 

dat je mij toelaat

 

tot de ingesneeuwde grot

 

waar je stem met zijn echo verkeert

 

en je spiegelbeeld roerloos rijst

 

in het ijs dat niet smelten wil.

 

 

 

In dezelfde bundel staat dit vers:

 

 

 

Triest

 

als het licht

 

van de eenzelvige maan

 

achter nachtelijke wolkenhagen

 

en even ongenaakbaar.

Die ‘Ausschnitt’, die zich naar vele situaties toe laat verbijzonderen en waarbij eenieder andere het geheel vormende delen kan denken, reken ik tot het beste dat Hanny Michaelis schreef. Steeds meer, in de bundels Onvoorzien (1966), De rots van Gibraltar (1969) en Wegdraven naar een nieuw Utopia (1971) wordt het dichten een zingen tegen de wind in, met een zeer introverte stem en daardoor net hoorbaar en daardoor vaak zo treffend, zonder enige pose, met een taal die blinkt van de bleekheid - alles is eerder geschreven met potlood dan met inkt. Eentonigheid valt aan het geheel niet te ontzeggen. Maar het leven is eentonig, zal de dichteres antwoorden; zij is, ook tegenover zichzelf, nooit om een woord verlegen.

Na 1971 zijn er geen bundels meer verschenen. Haar hele werk is nu bijeengebracht in het bij G.A. van Oorschot verschenen boek Verzamelde gedichten. Enkele verspreide gedichten - toch weer hetzelfde liedje - en enkele vertalingen sluiten het werk af. Er is sinds 1949 veel gebeurd in de Nederlandse poëzie (waarin sommige jonge dichters weer door een achterdeur in een soort ‘Criterium’ terecht zijn gekomen, alles maakt altijd een cirkelbeweging); met een bewonderenswaardige hardnekkigheid heeft Hanny Michaelis doorgedicht, aan een heel eigen, zeer persoonlijk (in dubbel opzicht) oeuvre, dat dicht bij haar stem moet liggen. Dat maakt haar verzen ook zo overtuigend. Een eenling. Gelukkig.