Neerlandica extra Muros. Jaargang 1996

[p. 14]

Het ontvouwen van de vruchtbaarheid der woorden...
Twee Spaanse Lucebert-vertalingen
Stella Linn (Groningen)

1. Inleiding

Onderzoek naar het vertaalproces is altijd problematisch, want in ruime mate speculatief geweest. We weten nog steeds niet wat er nu precies in het hoofd van een vertaler-in-actie gebeurt, en betwijfeld mag worden of we dat ooit te weten komen. Dat neemt niet weg dat men daar wel, op allerlei manieren, pogingen toe ondernomen heeft, en nog steeds onderneemt. Het recente vertaalprocesgerichte onderzoek⁽¹⁾ valt globaal uiteen in twee takken⁽²⁾. De ene, met vertegenwoordigers als Hönig en Kussmaul, Lörscher en Krings, is psycholinguïstisch georiënteerd. Deze onderzoekers bestuderen het vertaalproces vaak in het kader van vreemde-taalverwerving en maken graag gebruik van zg. talk-aloud-protocollen, waarbij de vertaler hardop uitspreekt wat er aan spontane suggesties bij hem of haar opkomt. Hoewel deze onderzoekstechniek allerlei nuttige gegevens oplevert omtrent zoek- en beslissingsstrategieën, blijft het toch de vraag in hoeverre zo'n verbale weergave wel het, vermoedelijk toch meer onbewust verlopende, vertaalproces reflecteert. De tweede tak, die wel de ‘communicatieve richting’ wordt genoemd⁽³⁾, gaat niet uit van de vertaler, maar van diens ‘produkt’: de vertaling. De vertaalde tekst wordt als basis genomen bij de poging om inzicht te krijgen in de overwegingen, beslissingen en motieven van de vertaler - het vertaalproces dus, als we dat in ruime zin opvatten⁽⁴⁾. Zo stellen twee prominente vertegenwoordigers van deze stroming, Hatim en Mason, dat een vertaling gezien moet worden als ‘...a means of retracing the pathways of the translator's decision-making procedures’ (1990: 4)⁽⁵⁾.

Deze tweede invalshoek vind ik het boeiendst: hoe zou je het vertaalproces kunnen reconstrueren aan de hand van het eindprodukt, de vertaling zoals die uiteindelijk op papier gekomen is? Nog interessanter wordt het als we over gereviseerde versies van één en dezelfde vertaling beschikken, want daarmee levert de vertaler als het ware kritiek op zijn eigen werk. Als onderzoeker zou je aan de hand van die verschillende versies dan ook kunnen nagaan in welk opzicht eerdere vertaalkeuzen in een volgend stadium gewijzigd zijn, en proberen daar de redenen van te achterhalen. Dat is het doel van dit artikel, en daarbij wordt gebruik gemaakt van twee Spaanse vertalingen van hetzelfde gedicht van Lucebert door Francisco Carrasquer. De eerste vertaling werd vervaardigd voor een algemene bloemlezing van Nederlandse poëzie in het Spaans, gepubliceerd in 1971. Van hetzelfde gedicht werd voor een speciale Lucebert-bundel, verschenen in 1978, een herziene vertaling opgenomen.

De methode die gehanteerd wordt, is een door mij ontworpen vergelijkingsmodel (zie Linn 1994), dat geïnspireerd is op het tekstanalysemodel van

(1) Ik neem hier 1980 als, enigszins arbritraire, grens. Oudere studies als die van Eugene Nida en Jiří Levý worden dus buiten beschouwing gelaten. Dit geldt ook voor de ideeën van James S. Holmes over het vertaalproces, die uiteengezet zijn in het artikel ‘Describing Literary Translations: Models and Methods’ (opgenomen in Translated! (1988), maar oorspronkelijk verschenen in 1976).

(2) Ik volg hier de indeling van Van Leuven-Zwart (1992), hoofdstuk 6.

(3) Dit vanwege de nadruk die Hatim & Mason (1990) leggen op het vertalen als ‘communicatieve daad’.

(4) Van Leuven-Zwart merkt in dit verband op dat Hatim & Mason in feite ‘een beschrijvingsapparaat [leveren] voor het vertaalprodukt met behulp waarvan hypothesen over het vertaalproces kunnen worden geformuleerd’ (1992: 107).

(5) Hatim & Mason richten zich echter, vanuit een semiotische inspiratie, vooral op interculturele verschillen tussen prozateksten en de vertaling daarvan. Omdat deze benadering niet relevant is voor mijn onderzoek, ga ik daar verder niet op in.

[p. 15]

Leech & Short (1989). Ik heb het provisorisch ‘prioriteitenmodel’ gedoopt, omdat het de gelegenheid biedt om globaal na te trekken op welk vlak de prioriteiten van de vertaler hebben gelegen. Zo kun je ermee verifiëren of in de eerste plaats bijvoorbeeld het ritme van de brontekst is gehandhaafd, of dat behoud van beeldspraak voorrang heeft gekregen, en welke aspecten aan die primaire keuze of keuzen opgeofferd zijn. Op basis van de hiermee verkregen gegevens kan verder onderzoek worden gedaan, bijv. naar de vraag of de gemaakte keuzen stroken met wat de vertaler zich oorspronkelijk had voorgenomen⁽⁶⁾, of naar wat de effecten van de aangebrachte veranderingen zijn.

Ik geef hieronder eerst een korte uiteenzetting van het gebruikte model. Dit wordt vervolgens toegepast op het gedicht ‘Ik, de aarde en de vrouwen’ van Lucebert en op de twee Spaanse vertalingen hiervan door Francisco Carrasquer. Van beide vertaalstrategieën wordt een typering gegeven. Tot slot doe ik een poging om de verschillen tussen de twee versies te verklaren en zo het vertaalproces te reconstrueren.

(6) Dit is gedaan in Linn (1994), waarbij de strategie die twee vertalers in een gedicht van J.C. Bloem hanteerden, teruggekoppeld werd naar hun opvattingen over het vertalen.

2. Het ‘prioriteitenmodel’

Het achterliggende idee van dit model is dat je bij het vertalen nooit alle elementen van de brontekst kunt behouden, maar altijd, meer of minder bewust, moet kiezen wat je in ieder geval wilt overbrengen. Er vindt dus selectie plaats, volgens een bepaalde hiërarchische ordening. Het model is nu bedoeld om, via het systematisch afwerken van een lijst met aandachtspunten (‘checklist’) voor een gedicht en de vertaling daarvan, zicht te krijgen op de prioriteiten die de vertaler gesteld heeft.

De aandachtspunten zijn ondergebracht in een aantal linguïstische categorieën (semantisch, fonologisch e.d.). Eerst wordt gekeken in welke categorieën zich bepaalde poëtische eigenschappen manifesteren, en dan in hoeverre de kenmerken in origineel en vertaling met elkaar overeenkomen. Er zijn daarom twee vragenlijsten: één voor het gedicht en de vertaling als zelfstandige tekst, en één om ze met elkaar te vergelijken. De gegevens die met zo'n analyse verkregen worden, zijn natuurlijk niet zaligmakend. Het is geen computer waar een kant en klaar antwoord uit rolt. De belangrijkste fase komt dan ook daarna, wanneer de resultaten door de onderzoeker worden geïnterpreteerd.

Hoe zien die ‘checklists’ er nu uit? Er worden vijf categorieën onderscheiden: formeel, fonologisch, semantisch, syntactisch en stilistisch⁽⁷⁾. Bij de eerste lijst, bestemd voor de analyse van de vertaling en de brontekst, wordt een aantal vragen gesteld over verschijnselen die zich kunnen voordoen en het effect dat ze bewerkstelligen. Zo wordt bij het fonologisch niveau⁽⁸⁾ bijvoorbeeld gevraagd wat voor klankeffecten er voorkomen, of er enjambement is, wat voor functie dat dan heeft, en hoe het ritme is. Bij het semantisch niveau wordt onder meer gevraagd: zijn er cultuurgebonden termen, met wat voor connotaties, zijn er bepaalde woorden die als sleuteltermen fungeren, komen er ambigue termen voor enz. Bij het syntactisch niveau wordt nagegaan of er parallelle structuren zijn, wat voor verband die aangeven, of er syntactische afwijkingen voorkomen

(7) Deze scheiding is uiteraard niet absoluut: een aantal kenmerken kan in meer dan een categorie worden ondergebracht.

(8) Tot het, ruim opgevatte, fonologisch niveau worden hier ook fonetische aspecten gerekend.

[p. 16]

(bijv. inversie, agrammaticale constructies), en of er bijzonderheden zijn m.b.t. spelling en interpunctie. Op die manier is het dus mogelijk de poëtische kenmerken van bron- en doeltekst te inventariseren.

Met behulp van de tweede, vergelijkende lijst wordt vervolgens geverifieerd in hoeverre de genoteerde kenmerken in origineel en vertaling overeenkomen. Er wordt telkens gekeken naar de vraag of de brontekstelementen zijn gereproduceerd (voor zover dat in de doeltaal mogelijk is) of niet, en naar het effect van eventuele verschuivingen. Zo wordt bijv. in de formele categorie gevraagd of typografische effecten zijn overgebracht, en zo niet, wat voor gevolgen dat heeft voor de visuele indruk van het gedicht. Bij het stilistisch niveau wordt onder meer geverifieerd of stijlfiguren (bijv. chiasme, personificatie) als zodanig zijn overgekomen. Enzovoorts. Ook wordt steeds bekeken of zich compensatie heeft voorgedaan: is een bepaald effect dat ergens is weggevallen, op een andere plaats gecompenseerd, zodat het effect op tekstueel niveau toch weer ongeveer gelijk is?

De methode heeft, naast een kwantitatieve, een belangrijke kwalitatieve component: het gaat om de literaire waarde van een bepaald linguïstisch verschijnsel, niet om hoe vaak het in absolute zin voorkomt. Om de kenmerken te kunnen ‘wegen’ en interpreteren moeten ze na de puntsgewijze analyse in het kader van de hele tekst beoordeeld worden. Het subjectieve element dat daardoor onvermijdelijk aan de methode kleeft, wordt enigszins opgevangen doordat systematisch toegelicht wordt hoe de onderzoeker te werk gaat.

3. Toepassing

Om het prioriteitenmodel te demonstreren, zal ik van één gedicht van Lucebert, met de Spaanse vertalingen daarvan, alle aspecten beknopt behandelen. Dit gedicht, ‘Ik, de aarde en de vrouwen’, komt uit alfabel (eerste druk 1955) en is onveranderd overgenomen in de verzamelde gedichten (1974). Het wordt hier verder aangegeven met ‘O’ (voor ‘origineel’).

Van dit gedicht bestaan zoals gezegd twee vertalingen van Francisco Carrasquer⁽⁹⁾. De eerste vertaling (aangeduid als I) is afkomstig uit de grote Antología de la poesía neerlandesa moderna (Barcelona, 1971), waarin Lucebert te midden van tientallen andere Nederlandstalige dichters vertegenwoordigd is. De tweede vertaling (II) komt uit een geheel aan deze dichter gewijde bloemlezing: Lucebert, Antología (Esplugas de Llobregat, 1978). Beide Spaanse bundels zijn niet alleen vertaald, maar ook samengesteld en ingeleid door Carrasquer, die voor zijn Nederlands-Spaanse vertaalwerk meermalen bekroond werd⁽¹⁰⁾.

Eerst worden de vertalingen besproken. De gedachte hierachter is dat, als het origineel het eerst aan de beurt komt, de neiging bestaat automatisch te kijken naar verschillen tussen beide, terwijl bij deze aanpak de vertaling beter als zelfstandige tekst uit de verf komt. Zo wordt ze in de doelcultuur tenslotte meestal gerecipieerd. Eerst dus vertaling I:

(9) Waarom vertalingen van Lucebert? Omdat Carrasquer daar, naar eigen zeggen (zie interview met Hohberger, 1990) de meeste moeite mee heeft gehad. Ik was benieuwd wat een vertaler die ‘zijn’ dichter als ‘haast onvertaalbaar’ bestempelt, maar hierdoor kennelijk juist wordt uitgedaagd, zou klaarspelen.

(10) Zo kreeg hij in 1960 de Nijhoffprijs voor zijn Antología de poetas holandeses contemporáneos (Madrid, 1958) en in 1963 de Belgische Staatsprijs voor vertaalde letterkunde.

[p. 17]

I. Yo, la tierra y las mujeres

1.

Tormentas de ira invocan mis poemas

2.

Cortos pero con largas garras

3.

El pecho en que en silencio los árboles confían

4.

Se va a abrir para mi árbol de noticias

 

 

5.

Ramajes como escalas al despliegue

6.

De la fertilidad de las palabras

7.

Mujeres me escucharon que me llaman

8.

El roble enroblecedor de las mujeres

 

 

9.

Y las mujeres cultivan la sabiduría con amor

10.

Ellas traen el pan de la existencia

11.

Yo el vino espumoso de la rebelión.

Hieronder volgt een letterlijke vertaling ten behoeve van hen die het Spaans niet machtig zijn:

Stormen van drift roepen mijn gedichten aan
Korte maar met lange klauwen⁽¹¹⁾
De borst waarop in stilte de bomen vertrouwen
Zal opengaan voor mijn boom van berichten

Takken als (touw)ladders bij het ontvouwen
Van de vruchtbaarheid van de woorden
Vrouwen hebben mij aangehoord die mij noemen
De eikende [eikmakende] eik der vrouwen

En de vrouwen bebouwen [of: cultiveren] de wijsheid met liefde
Zij brengen het brood van het bestaan
Ik de schuimende wijn van de opstand.

In formeel opzicht is hier evident sprake van een gedicht, dat uit twee kwatrijnen en één terzet bestaat.

Wat de klank betreft, komen er in het Spaans nogal wat rijmeffecten voor. In de verzen 3/4, 5/8 en 6/7 kan klinkerrijm worden geconstateerd; vers 10 rijmt nog, wellicht toevallig, met 1. Ook is er hier en daar binnenrijm: largas en garras (2) en eventueel escalas met palabras en llaman (5/6/7). Verder klinkt roble door in enroblecedor (8). Het gedicht maakt, ondanks de variatie in metrum, een ritmische indruk. Alleen het eerste vers is uit dezelfde versvoeten opgebouwd (vier amfibrachi, kort-lang-kort), maar verder is er steeds afwisseling van voeten. Het aantal lettergrepen per vers varieert weinig: van 9 (vers 2) tot 14 (3).

In semantisch opzicht maakt het gedicht een vitale indruk. Dit komt door kracht uitstralende woorden en woordgroepen als ‘stormen van drift’, ‘klauwen’,

(11) Deze bepaling hoort in het Spaans grammaticaal gezien bij ‘gedichten’, niet bij ‘stormen’. Dit geldt ook voor dit vers in vertaling II.

[p. 18]

‘bomen’, ‘eik’, ‘schuimende wijn’ en ‘opstand’. Een aantal woorden behoort tot dezelfde betekenisvelden, ook wel isotopieën genoemd. Zo hangen ‘bomen’, ‘boom (van berichten)’, ‘takken’, ‘eikende eik’ en ‘bebouwen’ samen. Via de ‘berichten’ van de ‘boom’ (4) wordt er een dwarsverband gelegd met ‘gedichten’ (1) en ‘woorden’ (6), en via ‘bebouwen’ (9) met de ‘aarde’ (uit de titel), ‘vruchtbaarheid’ (6), ‘brood’ (10) en ‘wijn’ (11). De term ‘vruchtbaarheid’ speelt een dubbelrol, want die hangt ook weer samen met ‘vrouwen’ (7/8/9) en ‘liefde’ (9). De begrippen ‘aarde’ en ‘vrouwen’ worden in de titel dan weer met de ik-figuur verbonden. Er ontstaat op die manier een heel betekenisnetwerk, waarin onder meer ‘vruchtbaarheid’ en ‘gedicht’ een nauwe relatie met elkaar hebben⁽¹²⁾. Dit wordt nog versterkt door de drievoudige herhaling (ook een fonologisch en syntactisch fenomeen) van ‘vrouwen’ in de tweede en derde strofe. Antoniemen zijn ‘korte’ en ‘lange’ in vers 2, en in de laatste twee verzen worden ‘zij’ tegenover de ‘ik’ geplaatst, waardoor ook ‘brood’ - ‘wijn’ (een christelijke referentie?) en ‘bestaan’ - ‘opstand’ een licht contrasterend effect krijgen. Een lexicale bijzonderheid is verder het neologisme enroblecedor (‘eikend’), dat zoals gezegd een echo-effect met roble (‘eik’) geeft.

Op syntactisch niveau valt op dat in het eerste vers een dubbelzinnigheid voorkomt: ‘stormen van drift’ en ‘mijn gedichten’ kunnen allebei zowel subject als object van ‘aanroepen’ zijn. Uiteraard heeft dit ook consequenties op het semantische vlak. In de tweede strofe komt enjambement voor (dit speelt ook op fonologisch niveau). In vers 7 doet zich inversie voor: normaal gesproken zou dit mujeres que me llaman el roble... me escucharon (vrouwen die mij de eik noemen... hoorden mij aan) zijn, wat echter veel minder ritmisch zou klinken. Qua interpunctie valt op dat de enige leestekens de komma na ‘ik’ in de titel en de punt aan het eind zijn; hoofdletters komen aan het begin van elk vers voor. Een syntactisch-stilistisch kenmerk is de elliptische vorm van het laatste vers, waar de persoonsvorm ‘ik (breng)’ impliciet is gelaten; ook het ontbreken van een lidwoord vóór ‘vrouwen’ (7) heeft in het Spaans iets elliptisch.

Stilistische bijzonderheden zijn de personificaties in de eerste strofe: ‘bomen vertrouwen’, ‘stormen van drift (wanneer dit als onderwerp wordt opgevat) roepen aan’, ‘de borst... zal opengaan’, ‘gedichten’ hebben ‘klauwen’. Impliciet wordt de ‘ik’ met een eik vergeleken. Ook komt er nogal wat beeldspraak voor: het metonymische ‘vertrouwen in een borst’ (3), ‘de vruchtbaarheid der woorden’ (6), verder ‘boom van berichten’ (4), ‘het brood van het bestaan’ (10), ‘de schuimende wijn van de opstand’ (11), en, met een expliciet vergelijkend element, ‘takken als ladders’ (5). Deze hangen grotendeels samen met de eerder genoemde isotopieën m.b.t. bomen, taal en vruchtbaarheid. De verspringing van ‘vrouwen’ van begin naar eind en weer naar het begin van een versregel (7/8/9), en krachtig cohesie-bewerkstelligend stijleffect, wordt wel anadiplose of complexio genoemd.

Kort samengevat:

formeel niveau: poëtische vorm: twee kwatrijnen + één terzet;

fonologisch niveau: diverse rijmeffecten: klinker- en binnenrijm; echo; ritmische

(12) Een diepgravende interpretatie van het gedicht valt buiten het bestek van dit artikel. Anja de Feijter werpt in haar proefschrift (1994) echter een interessant nieuw licht op Luceberts vroege gedichten, die zij kabbalistisch interpreteert. Zij wijst herhaaldelijk op het, wellicht ook hier te leggen, verband tussen de schepping van mensen en woorden.

[p. 19]

indruk, gevarieerd metrum; enjambement;

semantisch niveau: met kracht of agressie geassocieerde woorden, onderling samenhangende betekenisvelden, herhaling, antoniemen, 1x neologisme;

syntactisch niveau: 1x dubbelzinnigheid, inversie, enjambement, ellips;

stijlniveau: verschillende personificaties, beeldspraak, metonymie; 1x anadiplose.

Nu volgt de tweede vertaling van Carrasquer, die in 1978, zeven jaar na de eerste, werd gepubliceerd:

tormenta de iracundas plegarias mis poemas
cortos pero con largas garras de malicias
el pecho al que los árboles confían sus problemas
sin hablar se va a abrir para mi árbol de noticias

ramas como escaleras con que desenvolver
los pliegues de la fecundidad de las palabras
las mujeres que me han ido escuchando con gran fe
roble enroblecedor de la mujer me llaman

y las mujeres cultivan la sabiduría con amor
ellas ponen el pan de la existencia
y yo el vino fermento de la rebelión

Een letterlijke vertaling:

storm van driftige gebeden [of: smeekbeden] mijn gedichten
korte maar met lange klauwen van achterdocht
de borst waaraan de bomen hun problemen toevertrouwen
zonder spreken zal (hij) opengaan voor mijn boom van berichten

takken als trappen [waarmee →] om te ontvouwen
de vouwen [of: plooien] van de vruchtbaarheid van de woorden
de vrouwen die mij (steeds) hebben aangehoord met groot vertrouwen [of: geloof]
eikende eik van de vrouw noemen ze mij

en de vrouwen bebouwen [of: cultiveren] de wijsheid met liefde
zij leveren het brood van het bestaan
en ik de wijn gist van de opstand

Om niet te zeer in herhaling te vervallen, signaleer ik hier alleen de voornaamste verschillen met de eerste versie (I)⁽¹³⁾.

In formeel opzicht komen I en II overeen.

(13) Dit is methodologisch minder zuiver, omdat het risico dreigt dat door zo'n op verschillen gerichte aanpak de kwaliteiten van de doeltekst ondersneeuwen. Ik laat hier echter de leesbaarheid prevaleren.

[p. 20]

Fonologisch gezien valt op dat in II veel alliteraties voorkomen. Vooral p-klanken zijn favoriet: plegarias-poemas, pecho-problemas, pliegues-palabras en ponen el pan (in plaats van het gewonere traen el pan). Ook rijmt het sterker: de eerste strofe heeft nu, in een schema abab, volrijm in plaats van klinker- of eindrijm. Het gedicht is uitgedijd: de versregels variëren nu van 11 tot 17 lettergrepen, de meeste tellen er 13 of 14. Het leest iets minder ritmisch dan I.

Semantische verschuivingen zijn vooral de toevoegingen in II. Die zorgen ervoor dat II in zijn geheel wijdlopiger, minder geconcentreerd (en daardoor minder poëtisch) dan I is. Dat vinden ook enkele door mij geraadpleegde native speakers, die zonder aarzeling I als ‘meest poëtische vertaling’ bestempelen. Zo is in vers 2 ‘van achterdocht’ toegevoegd en in 3 het clichématige ‘hun problemen’, en in de tweede strofe de (in I impliciete) ‘vouwen/plooien’ en ‘met groot vertrouwen’. Overigens zorgt de toevoeging van pliegues, de ‘plooien van de vruchtbaarheid’ die worden opengevouwen, ook voor een expliciete verwijzing naar de vrouwelijke anatomie, die in I veel implicieter was. Ook de toevoeging van y (‘en’) aan het begin van het laatste vers maakt een minder compact effect dan de constructie in I. ‘Gist’ (11) is, als katalysator van opstand, daarentegen krachtiger dan het veel minder treffende ‘schuimend’. De escalas in vers 5, die iets als ‘touwladders’ oproepen, zijn nu gewone escaleras, trappen, geworden.

Op syntactisch niveau valt op dat de dubbelzinnigheid in vers 1 is weggevallen. Daarvoor in de plaats is een metafoor gekomen. Wel is, ter compensatie wellicht, een andere dubbelzinnigheid ingevoerd, de apokoinou-constructie ‘zonder (te) spreken’ in vers 4, die zowel bij het voorafgaande ‘toevertrouwen’ als het volgende ‘opengaan’ gelezen kan worden. In vers 7 is de pretérito definido⁽¹⁴⁾ in escucharon vervangen door de wijdlopige perifrastische constructie han ido escuchando. Het semantisch effect hiervan is dat de eerste handeling als afgesloten wordt gepresenteerd, terwijl in de tweede het duratieve aspect van het aanhoren wordt benadrukt (vandaar de suggestie om met ‘steeds’ te vertalen). Wat interpunctie en het gebruik van hoofdletters betreft - dit valt ook onder de formele categorie te rangschikken -, valt op dat beide in II geheel afwezig zijn. De herhaling van ‘vrouwen’ in de verzen 7, 8 en 9 is iets verzwakt, doordat één keer (in 8) voor de enkelvoudsvorm la mujer is gekozen. Bovendien hebben de vrouwen in I een meer geprononceerde plaats: één keer aan het begin, één keer aan het eind van een vers.

Stilistisch opvallend is dat in vers 1, zoals al genoemd onder syntaxis, een metafoor is ingevoegd. Verder is de anadiplose van ‘vrouwen’ afgezwakt, er is nu nog slechts sprake van een anafoor (herhaling aan het begin van een versregel).

Kort samengevat:

formeel: zie I;

fonologisch: veel rijm (meer dan in I), extra alliteratie, iets minder ritmisch;

semantisch: betekenisnetwerk als in I; toevoegingen, waardoor eenmaal een

(14) Eén van de twee verleden tijden in het Spaans; de andere is de pretérito imperfecto.

[p. 21]

erotische connotatie ontstaat; meer cliché-taalgebruik; op één plaats daarentegen een sterker beeld;

syntactisch: zie I; wegvallen van een dubbelzinnigheid is mogelijkerwijs gecompenseerd door een apokoinou; inversie is vervallen; interpunctie en hoofdletters ontbreken;

stilistisch: personificaties en beeldspraak als in I; extra metafoor; wegvallen anadiplose; anafoor.

Dan komen we nu aan bij het oorspronkelijke gedicht (‘O’) van Lucebert:

storm van driftig bidden mijn gedichten
kort maar met lange klauwen
de borst waarop bomen in stilte vertrouwen
gaat open voor mijn boom van berichten

takken als ladders voor het ontvouwen
van de vruchtbaarheid der woorden
de vrouwen die mij aanhoorden
noemen mij de ijkende eik voor vrouwen

en vrouwen bebouwen de wijsheid met liefde
zij brengen het brood vant bestand
ik de wijn van de opstand

Formeel is ook hier sprake van een gedicht in twee kwatrijnen en één terzet.

Wat de klankeigenschappen betreft, zijn er allerlei rijmeffecten aan te wijzen. Het gedicht heeft een strak rijmschema: abba bccb dee. In de eerste strofe komt een hoge i-frequentie voor: driftig-bidden-gedichten; stilte-berichten. Alliteratie vinden we in kort-klauwen (2) en borst-bomen-boom-berichten (3/4), en in de tweede strofe in ontvouwen-vruchtbaarheid-vrouwen. In de derde strofe allitereren bebouwen-brengen-brood-bestand en wijsheid-wijn. Binnenrijm, dat een soort echo-effect bewerkstelligt, vinden we in de eerste strofe: open-bomenboom; in de tweede: takken-ladders, ontvouwen-vrouwen (2x), ijkende-eik (waarmee natuurlijk ook een semantisch verband gelegd wordt⁽¹⁵⁾); en in de derde strofe, een herneming van de -ouwen in vers 2: vrouwen-bebouwen. Ook O is, net als I en II, metrisch gevarieerd. Opvallend is dat het laatste vers, met het tweede, korter is dan de andere (7 syllaben), waardoor een abruptheid ontstaat die goed past bij de ‘opstand’.

In semantisch opzicht zien we ook hier een heel netwerk van samenhangende betekenisrelaties. Een semantisch-fonologische bijzonderheid doet zich voor in de laatste strofe, waar ‘bestand’ en ‘opstand’ met elkaar gecontrasteerd worden en zo een verrassende klankcorrespondentie krijgen. Ook de ‘ijkende eik’ in vers 8 is semantisch, fonologisch en stilistisch (nl. als personificatie) opmerkelijk.

(15) Cornets de Groot wijst herhaaldelijk (o.a. Lucebert 1968: 29) op het stijlmiddel ‘paronomasie’ bij Lucebert: een woordspeling die berust op het bijeenplaatsen van nietbetekenisverwante woorden die qua klank, schriftbeeld of beide sterk op elkaar lijken, zodat de lezer ertoe gebracht wordt om ook een semantische link te leggen.

[p. 22]

Syntactisch ambigu zijn de eerste twee verzen: op het eerste gezicht kun je ‘bidden’ als persoonsvorm opvatten, met ‘mijn gedichten’ als onderwerp en ‘kort’ als bijwoord bij ‘bidden’. Deze interpretatie blijkt bij het verder lezen echter onwaarschijnlijk. Op syntactisch-fonologisch vlak is ook hier een enjambement te vermelden (5/6). Interpunctie ontbreekt volledig, evenals hoofdletters; dit is ook als een formeel aspect te zien. Orthografisch aandachttrekkend is ‘vant’ (10), dat indruist tegen de conventie.

Stilistische kenmerken zijn de frequente personificaties en vergelijkingen, die ook een semantische component hebben. In 7/8/9 komt een anadiplose voor.

4. Vergelijking

Wat valt er nu op als we de vertalingen met de originele tekst gaan vergelijken?

In formeel aspect zijn er nauwelijks verrassingen, hoogstens dat het bondige laatste vers in de vertalingen is uitgedijd, zodat de verslengte daar homogener is. Hiermee valt wel het contrasteffect met de andere verzen weg.

Wat de klank betreft, in alle drie de versies komen frequente klankeffecten voor, waarbij opvalt dat alliteratie in II een belangrijker rol speelt dan in I. De schrille i-klanken uit de eerste strofe van O zijn in het Spaans niet overgekomen - misschien is de dominante /p/ in II als klankcompensatie daarvoor bedoeld? De metrische onregelmatigheid en variatie komen bij O, I en II goeddeels overeen. Wel heeft O een strakker rijmschema dan I en II.

Op semantisch vlak is te noteren dat de isotopieën uit O in I en II gehandhaafd zijn. Er komen ook verschuivingen voor. In I is ‘bidden’ in vers 1 geïnterpreteerd als werkwoord - een bij nader inzien niet goed houdbare lezing -, waardoor een semantisch-syntactische dubbelzinnigheid ontstaat. In II is deze interpretatie gecorrigeerd, en blijft de metafoor van O behouden. Een lexicale verschuiving is de vertaling van ‘bestand’ in vers 10: beide keren is dit met existencia (in plaats van het te verwachten tregua) weergegeven. Het is mogelijk dat Carrasquer dit ‘bestand’, naar analogie van ‘staan’-‘stand’, heeft opgevat als substantivering van het werkwoord ‘bestaan’. De consequentie van deze weinig steekhoudende interpretatie is dat de semantische en fonologische link die met ‘bestand’ en ‘opstand’ wordt gecreëerd, in het Spaans vrijwel wegvalt. Een fraaie vondst lijkt mij het ambigue cultivan in vers 9, dat behalve de agrarische betekenis ‘bebouwen’ ook de ruimere strekking ‘cultiveren’ heeft. Dit zou eventueel als compensatie kunnen gelden voor het verlies van een betekenisaspect van ‘ijken’ (8). Voor de woordspeling ‘ijkende eik’, die zowel een fonologisch als een semantisch equivalente vertaling toelaat, is beide keren voor het laatste gekozen. Het Spaans biedt op dit punt niet dezelfde mogelijkheid als het Nederlands (‘ijken’ zou qua betekenis met calibrar overeenkomen), maar deze optie benadert wel het ideaal: in enroblecedor wordt de klank van roble mooi hernomen. Een pluspunt is bovendien dat deze nieuwe combinatie ook in het Spaans een nieuw woord oplevert.

[p. 23]

Wat in II ten opzichte van I en O op dit gebied het meest in het oog springt, is de toevoeging van lexicale elementen, die kennelijk door het streven naar rijm is ingegeven. Zo is in vers 2 de stoplap de malicias (‘van achterdocht’) toegevoegd, die semantisch ongemotiveerd is, maar waardoor wel volrijm met noticias (4) ontstaat. Ook in vers 3 is een rijmmaker toegevoegd: problemas met poemas (1). De metonymie is nu clichématiger dan in I: ‘problemen toevertrouwen aan een borst’ in plaats van het compacte ‘vertrouwen op een borst’. In vers 5 is het wijdlopige con que desenvolver (‘om te ontvouwen’) opgenomen en in 7 con gran fe (‘met groot vertrouwen’), dat semantisch ongegrond is maar, door de e in de laatste lettergreep, wel halfrijm bewerkstelligt met vers 5. Vermoedelijk veroorzaakt die keuze voor het rijm makende werkwoord desenvolver in 5 op zijn beurt de toevoeging van pliegues (‘plooien’) in het volgende vers, want zonder die schakel loopt de combinatie met fecundidad niet zo soepel in het Spaans. Hierdoor ontstaat echter ook een expliciete erotische connotatie, waar die in O en I verborgen was. Een laatste rijmmotief verschaft de keuze voor het met pan allitererende werkwoord poner (vers 10), in plaats van het gebruikelijker traer van I. In het laatste vers is in II y (‘en’) toegevoegd, een lichte verschuiving ten opzichte van O en I, waardoor de overgang tussen de beide laatste verzen iets minder abrupt verloopt. Kennelijk heeft de vertaler ook de behoefte gehad om de metafoor ‘wijn van de opstand’ in het Spaans wat soepeler te laten verlopen door een tussenschakel in te voegen. Volgens mijn Spaanstalige informanten was dit niet echt nodig, maar als het dan toch gebeurt, is fermento (‘gist’) in II een duidelijk gelukkiger lexicale keuze dan espumoso (‘schuimend’).

Over de behalve semantisch ook syntactisch interessante ambiguïteit in vers 1 hebben we het al gehad. Een syntactische en formele bijzonderheid is dat de in I aanwezige hoofdletters en leestekens in II verdwenen zijn. Hiermee is de eerdere normalisering ten opzichte van O ongedaan gemaakt⁽¹⁶⁾. Verder is vermeldenswaardig dat het orthografisch eigenzinnige ‘vant’ in geen van beide vertalingen gereproduceerd is. Waarschijnlijk zou een analoge inbreuk op de norm (het aaneenschrijven van de en la) niet begrepen worden door een Spaans publiek, dat niet bekend is met subversieve spelling, en als drukfout opgevat worden⁽¹⁷⁾. Het enjambement in 5/6 (ook een fonologisch aspect) is in beide vertalingen wel gehandhaafd. Opmerkelijk is verder dat de verzen 7/8 in de brontekst grammaticaal correct lopen, maar in zowel I als II met een afwijking vertaald worden: in I is het betrekkelijk voornaamwoord que na het werkwoord geplaatst in plaats van direct na het onderwerp, en in II is me llaman (‘noemen ze mij’) helemaal achteraan vers 8 geplaatst, wat ook enigszins geforceerd aandoet. Dit is kennelijk gedaan om redenen van rijm (palabras-llaman) en ritme, maar het kan tegelijkertijd een poging tot compensatie zijn van bijv. de syntactische vreemdheid van de eerste verzen van O.

Wat de stilistische effecten betreft, kan genoteerd worden dat de beeldspraak en personificaties van O goeddeels gehandhaafd zijn. De vergelijking ‘storm’-‘gedichten’ (vers 1) was in I weggevallen, maar in II weer hersteld. Verder spelen de vrouwen in O en I een markantere rol dan in II, waar ze een

(16) Een andere mogelijke verklaring hiervoor zou zijn dat Carrasquer zich voor de twee vertalingen gebaseerd had op verschillende Nederlandse tekstedities met een onderling afwijkend zetsel, en dan zou deze verschuiving hem natuurlijk niet aan te rekenen zijn. Voor zover ik heb kunnen nagaan, is dit echter niet het geval.

(17) Cornets de Groot vat Luceberts spellingsafwijkingen op als een persiflage op correct taalgebruik (1968: 25). Dat element gaat in de Spaanse vertalingen dan verloren.

[p. 24]

minder significante positie in het vers innemen en niet in hun geheel herhaald worden.

Met behulp van de bovenstaande gegevens kunnen de vertaalstrategieën in I en II ten opzichte van het origineel als volgt schematisch worden getypeerd:

	Formeel	Fonologisch	Semantisch	Syntactisch	Stilistisch
I.	+	±	+	+	+
II.	+	+	±	+	+

Het zal duidelijk zijn dat er geen sprake is van een radicaal andere koers in de tweede vertaling. Er heeft in de loop van het vertaalproces echter wel een forse accentverschuiving plaatsgevonden: de prioriteit is meer op het reproduceren van klankeffecten komen te liggen, wat met name een aantal semantische verschuivingen tot gevolg heeft gehad. Deze zijn vooral veroorzaakt door toevoegingen, nodig om rijm te verkrijgen. Het gedicht boet hierdoor aan kernachtigheid in. Ook de opmerkelijke plaatsing en herhaling van ‘vrouwen’ is in II gedeeltelijk opgeofferd ter wille van het rijm. In één geval (‘bidden’) is een onhoudbare interpretatie bijgesteld, in een ander (‘bestand’) is deze in de vertaling gehandhaafd; dit laatste heeft m.i. echter nauwelijks consequenties voor de tekst als geheel.

Voor de verbetering van de eerste ‘vertaalfout’ (de interpretatie van ‘bidden’) zijn diverse mogelijke oorzaken aan te wijzen. Carrasquer woonde in Nederland en zijn kennis van onze taal was, zeven jaar na de publikatie van zijn grote Antología de poesía neerlandesa moderna (1971), natuurlijk toegenomen. Verder heeft hij de meeste vertalingen uit die Antología voor de speciale Lucebert-bloemlezing zo te zien zorgvuldig gereviseerd, en kan hij daarbij deze onwaarschijnlijkheid hebben ontdekt. En tot slot is het ook mogelijk dat de hulp van zijn in Nederland opgegroeide zoon Miguel, die hij in het voorwoord van zijn Lucebert-bundel bedankt (1978: 45), hierbij een rol heeft gespeeld⁽¹⁸⁾.

Eerder (Linn 1994) ben ik ingegaan op de vertaalopvattingen van Carrasquer, volgens welke behoud van ‘muziek’ de voorkeur geniet boven behoud van ‘letterlijkheid’⁽¹⁹⁾. Dit principe blijkt ook hier in de praktijk gebracht te zijn. Vooralsnog lijkt daarom de hypothese gewettigd dat Carrasquer, althans in het geval van een min of meer ‘klassiek’ ogend gedicht als brontekst, een fraai klinkende, poëtisch effectvolle vertaling laat prevaleren boven semantische trouw. Of deze hypothese voor een groter corpus van zijn vertalingen geldt, is een vraag die ik in een volgend stuk hoop uit te werken. Want, om een andere Lucebert-vorser (Cornets de Groot 1967: 169) te citeren: ‘Zetten we dus gewoon ons ongelofelijk saaie onderzoek voort!’

(18) Ook in een interview dat ik met Carrasquer had, verklaarde deze dat hij bij het vertalen regelmatig een beroep deed op de talenkennis van zijn in Nederland opgegroeide kinderen (Linn 1995: 19).

(19) Vermeldenswaardig is dat de bekende Duitse Lucebert-vertaler Ludwig Kunz (die voor zijn poëzievertalingen in 1965 de Nijhoffprijs kreeg) dezelfde prioriteiten als Carrasquer lijkt te koesteren: ‘Maar belangrijker dan het bureaucratisch handhaven van het letterlijke woord is het overbrengen van de werkelijke zin die de auteur heeft bezield, de poging om de vorm, de klank en het ritme van de versregel vast te houden.’ (Geciteerd in Van taal tot taal 9 (1965): 53.)

[p. 26]

Bibliografie

Börsch, Sabine (1986). ‘Introspective Methods in Research on Interlingual and Intercultural Communication’, in: House & Blum-Kulka: 195-209.

Broeck, R. van den, ‘Vertaalwetenschap en vertaalkunde. Beschouwingen over een wederzijdse relatie’, in: F. Balk-Smit Duyzentkunst et al. (red.) (1988). Handelingen Tiende Colloquium Neerlandicum, IVN: 25-40.

Bronzwaer, W. (1993). Lessen in lyriek. Nieuwe Nederlandse poëtica, Nijmegen: SUN.

Bruggen, Iris van (1993). De ‘black box’. Het vertaalproces in kaart gebracht, doctoraalscriptie Rijksuniversiteit Groningen (ongepubliceerd).

Bzzlletin 21. (1992) [themanummer over Lucebert].

Carrasquer, Francisco (samenst. & vert.) (1971). Antología de la poesía neerlandesa moderna, Barcelona: El Bardo.

Cornets de Groot, R.A. (1967). De open ruimte, Den Haag: Bert Bakker/Daamen.

Cornets de Groot, R.A. (1979). Met de gnostische lamp. Krimi-essay over de dichtkunst van Lucebert, 's-Gravenhage: Bzztôh.

Feijter, Anja de (1994). apocrief/ de analphabetische naam. Het historisch debuut van Lucebert in het licht van de intertekst van Joodse mystiek en Hölderlin, Amsterdam: De Bezige Bij.

Gorp, H. van, et al. (1986^3). Lexicon van literaire termen, Groningen: Wolters Noordhoff.

Hatim, B. & I. Mason (1990). Discourse and the Translator, London/New York: Longman.

Hohberger, Marjolijn (1990). ‘De dageraad als obsessie’ [interview met Francisco Carrasquer], in: José Martí Journaal 3: 10-12.

Holmes, J.S. (1988). Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies, Amsterdam: Rodopi.

[p. 27]

Hönig, H.G. & P. Kussmaul (1984-1982'). Strategie der Übersetzung. Ein Lehr- und Arbeitsbuch, Tübingen: Narr.

House, Juliane & Shoshana Blum-Kulka (eds.) (1986). Interlingual and Intercultural Communication. Discourse and Cognition in Translation and Second Language Acquisition Studies, Tübingen: Narr.

Krings, Hans P. (1986). ‘Translation Problems and Translation Strategies of Advanced German Learners of French (L2)’, in: House & Blum-Kulka: 263-276.

Leech, G.N. & M.H. Short (1989-1981'). Style in Fiction, London/New York, Longman.

Leuven-Zwart, K.M. van (1992). Vertaalwetenschap. Ontwikkelingen en perspectieven, Muiderberg: Coutinho.

Linn, S.I. (1993). ‘Een opzet voor een vertaaldescriptief onderzoek’, in: Linguistica Antverpiensia 27: 161-191.

Linn, S.I. (1994). ‘Vertaalstrategieën in poëzie: J.C. Bloem in het Spaans’, in: Linguistica Antverpiensia 28: 67-94.

Linn, S.I. (1995). ‘De beste vertalingen worden door dichters gemaakt’ [interview met Francisco Carrasquer], in: Revista Latina 3: 17-20.

Lörscher, Wolfgang (1986). ‘Linguistic Aspects of Translation Processes: Towards an Analysis of Translation Performance’, in: House & Blum-Kulka: 277-292.

Lörscher, Wolfgang (1991). Translation Performance, Translation Process, and Translation Strategies. A Psycholinguistic Investigation, Tübingen: Narr.

Lucebert (1979-1955'). Alfabel, Amsterdam, De Bezige Bij.

Lucebert (1968). Poëzie is kinderspel, samenst. en inl. R.A. Cornets de Groot, Den Haag: Bert Bakker/Daamen.

Lucebert (1974). Verzamelde gedichten, red. C.W. van de Watering i.s.m. Lucebert et al., Amsterdam: De Bezige Bij.

Lucebert (1978). Antología, Esplugas de Llobregat: Plaza y Janés; inl. & vert. Francisco Carrasquer.

Lucebert schilder-dichter (1991). Amsterdam, Meulenhoff.

Seguinot, Candace (ed.) (1989). The Translation Process, Toronto, H.G. Publications.

Watering, C.W. van de (1979). Met de ogen dicht. Een interpretatie van enkele gedichten van Lucebert als toegang tot diens poëzie en poetica, Muiderberg: Coutinho.

Watering, C.W. van de (1992). ‘“Hoe nauwgezet tijd herhalingen wijzigt...” Over hoofdmomenten in Luceberts dichterschap’, in: Bzzlletin 21: 3-13.