Neerlandica extra Muros. Jaargang 1995

[p. 111]

Nederlands in Zuid-Europa
J. Koch (Napels)

A. Portugal - Spanje - Italië

Tijdens de bijeenkomsten van de Zuid-Europagroep, in 1992 in Triëst en in 1994 in Rome, hebben de docenten niet alleen van elkaars studieresulaten kennis kunnen nemen, zij hebben ook elkaars werkomstandigheden beter leren kennen en zijn hierbij op grote overeenkomsten gestuit. Deze vinden natuurlijk in de eerste plaats hun gemeenschappelijke basis in de structuur van de verschillende universiteiten, waar het Nederlands meestal bij germanistiek is ingedeeld. Andere overeenkomsten betreffen de didactische faciliteiten. Deels zijn deze de vrucht van activiteiten van de docenten zelf: bij de opkomst van de neerlandistiek in Zuid-Europa was men verstoken van het meest elementaire lesmateriaal (zoals grammatica's voor buitenlanders, oefeningen, woordenboeken met lemmata voor niet-Nederlanders), en noodgedwongen hebben een aantal collega's zelf de hand aan de ploeg geslagen, wat allengs veel nuttig taal- en letterkundig materiaal heeft opgeleverd.

Maar daarnaast is ook de steun die het onderwijs extra muros vanuit het moederland ontvangt aanzienlijk toegenomen, zelfs in die mate, dat men in het buitenland kan schiften uit een al te overvloedige stroom leesmateriaal. Bovendien, voor de eisen waaraan een taalcursus Nederlands moet voldoen kan men zich nu desgewenst richten naar het Certificaat Nederlands als Vreemde Taal dat objectieve eisen stelt. Daarnaast zal binnen afzienbare tijd de taak van de docenten in Italië aanmerkelijk verlicht worden door de komst van de Italiaans-Nederlandse Van Dale (waar overigens verscheidene studenten en afgestudeerden Nederlands uit Italië aan meewerken). Op het vragenlijstje is weliswaar een goed literatuurboek in de eigen taal van de studenten blijven staan, maar hoeveel gemakkelijker is het nu niet voor de docent om aan vakliteratuur te komen via de keus die hij kan doen uit de Bibliografische Attenderingslijst die in haar opzet aan zijn behoeften tegemoet komt. Ook de zomercursussen in Gent en Breukelen zijn inmiddels ware instituties geworden en voor studenten uit het zuiden van groot belang. De nieuwe trend van de universitaire talencentra in Nederland om eveneens zomercursussen op te zetten zou door de studenten uit het zuiden zeker gewaardeerd worden als de financiële eisen ervoor maar minder hoog waren.

De grootste zegen voor de neerlandistiek in Zuid-Europa is echter gelegen in de mogelijkheid, deel te nemen aan uitwisselingsprogramma's van ERASMUS en Lingua. Culturele verschillen tussen noord en zuid worden zo op een natuurlijke wijze overbrugd; de studenten leren Nederlands in immersie, consulteren zelf de Nederlandse bibliotheken voor hun eindscripties - desgewenst begeleid door

[p. 112]

een welwillende collega aan de ontvangende universiteit - en sluiten internationale vriendschappen. Ook de voordelen voor de docent zelf, die nu actief kan ‘meedraaien’ in een netwerk dat zijn wetenschappelijke belangstelling stimuleert, liggen voor de hand. Vrijwel alle docentschappen hebben dan ook hun eigen ERASMUS-contacten.

ERASMUS heeft er mede toe bijgedragen dat in enkele universiteiten nu een cursus Nederlands van de grond is gekomen, bestemd voor studenten met een uitwisselingsbeurs voor Vlaanderen of Nederland. De veelal nieuwe docenten haken daar dikwijls op in met deelname aan het Certificaat Nederlands. Zo'n cursus kan een nieuwe kans voor het Nederlands betekenen: het docentschap in Salamanca, bij boorbeeld, is regelrecht uit een intensieve cursus voor ERASMUS-studenten voortgekomen. Maar niet altijd lukt deze benadering: in Murcia trok de eerste taalcursus in 1990-1991 zoveel belangstelling dat er plannen kwamen voor een leerstoel ‘Nederlandse Taal, Cultuur en Geschiedenis van de Lage Landen’, maar dit stuitte op ferm verzet van andere talenstudies in Murcia.

Misschien is het onjuist te veel nadruk te leggen op datgene wat de universiteiten in de Zuid-Europagroep verenigt. Per land, maar ook per stad zijn de verschillen in werkelijkheid niet weg te denken en ze zullen in de toekomst wellicht alleen maar toenemen, nu de universiteiten van Italië, Spanje en Portugal financieel autonoom zijn geworden en hun onderwijspolitiek steeds meer naar eigen behoefte gaan invullen.

Ook bieden de universiteiten niet altijd meer onderling vergelijkbare opleidingen: het toenemende belang, in het huidige Europa, van een grondige talenkennis weerspiegelt zich in de opkomende universitaire vertaal- en tolkenopleidingen, terwijl de talencentra die steeds vaker aan de traditionele universiteiten verbonden worden aan belang winnen.

Aan de Hogeschool voor Tolken en Vertalers van de Universiteit van Triëst kan het Nederlands als (tweede) hoofdvak gestudeerd worden, wat in Italië neerkomt op een vierjarige cursus. Mw. R. Trampus, zelf gespecialiseerd in Nederlandse en Italiaanse rechtsterminologie en daarnaast de ERASMUS-coördinator van de Hogeschool zorgt samen met D. Xodo-Ross die in 1994 ricercatore is geworden en een wisselend aantal contractanten voor Nederlands onderwijs binnen de universiteit.

Sinds 1991 is de Nederlandse taal nu ook geïntroduceerd aan de Hogeschool voor Tolken en Vertalers van de Gemeente Milaan, met dag- en avondcursussen en waar sinds kort het Nederlands door vierdejaarsstudenten officieel als derde taal gevolgd kan worden.

Naast de al genoemde taalcursussen in het kader van ERASMUS, waaraan ik ook die van Pisa wil toevoegen, gegeven door dott. R. Rizza, wordt onze taal ook onderwezen aan het Centro Linguistico van de Universiteit van Florence. Ook aan de universiteiten van Barcelona en Granada zijn talenscholen verbonden. Barcelona heeft veel studenten van de Juridische en Economische Faculteit, terwijl de intensieve zomercursus (40 uur in juli) mede voor ERASMUS-

[p. 113]

studenten bedoeld is. Aan het taleninstituut van Granada is enorme belangstelling voor het Nederlands (140 studenten in de beginnerscursus).

Een ander verschil tussen de universiteiten onderling betreft de status van het Nederlands: hoofd- of bijvak. Hier komt het essentiële verschil per land naar voren, met Italië aan de ene en Portugal aan de andere kant. Op het Iberisch schiereiland lijkt het Nederlands als het ware voorbestemd om ten eeuwige dage ‘Germaans bijvak’ te blijven.

In Lissabon werkt al jaren drs. L. Crespo Fabião, wiens wetenschappelijke activiteiten voornamelijk op het gebied van etymologie en lexicologie liggen. Het Nederlands, begonnen als een ‘curso livre’ (vrije cursus) in het kader van de Germaanse talen, heeft zich al in 1972-1973 ontwikkeld tot officieel keuzevak. Ook in Porto is het Nederlands als ‘curso livre’ begonnen en vervolgens voor studenten Duits en Engels keuzevak geworden. Mw. lic. R. Huylebrouck, heeft er in 1994 een congres georganiseerd over Nederlands-Portugese betrekkingen. Ook bij het relatief nieuwe docentschap in Coïmbra bestaat sinds kort de mogelijkheid om naast de ‘curso livre’ het Nederlands als keuzevak te studeren. Binnen de postdoctorale specialisatiecursus Vertalen geeft de docente, mw. drs. A. Brink er bovendien een cursus Vertaling Nederlands-Portugees.

In Braga ten slotte is sinds het afgelopen academisch jaar een ‘curso livre’ opgezet door J. Dewulf.

In Spanje brengt men het Nederlands nog altijd graag onder bij het Duits, waarbij het Nederlands als randverschijnsel beschouwd wordt.

Aan de activiteiten van de prof. asociado drs. J.A.S. Tromp zal het zeker niet liggen. Hij heeft, met een stijgend aantal studenten, een relatief zware onderwijstaak waar hij alleen voor staat. Het keuzevak Nederlands wordt gegeven in een aantal jaarcursussen. Daarnaast is een tweejarige postacademische cursus opgezet aan het Vertalersinstituut.

Ook mw. lic. A. van Raemdonck ontplooit veel activiteiten. Naast de al genoemde taalcursussen aan het taleninstituut van haar universiteit doceert ze aan de Universiteit van Barcelona zelf. Mw. Van Raemdonck, die in 1995 haar taak als Profesora a tiempo completo hoopt om te zetten in die van Profesora Titular, geeft hier drie taalcursussen en daarnaast ook literatuur.

In Salamanca, het al genoemde docentschap dat via een ERASMUS-cursus is ontstaan, worden de lessen door roulerende lectoren gegeven. Het Nederlands loopt er goed, en hoewel als vak nog niet officieel erkend, is het met ingang van 1993-1994 onderdeel geworden van het studieplan Germaanse Filologie.

Anders dan in Spanje en Portugal is de situatie - en zijn de perspectieven - van de neerlandistiek in Italië, waar men aan een aantal universiteiten het Nederlands als hoofdvak kan studeren. De verantwoordelijkheid daarvoor wordt niet altijd bekroond met een benoeming als ‘professore associato’, laat staan als ‘professore ordinario’, maar blijft nogal eens steken in een leeropdracht (Triëst,

[p. 114]

Bologna, Napels). Ook in Perugia kan men overigens, onder de vlag van filologia germanica, Nederlands als hoofdvak studeren. Hier doceert de renaissancist prof. dr. J.H. Meter als buitengewoon hoogleraar, bijgestaan door de Vlaamse lector lic. W. Rayé.

Ook in Rome, het oudste docentschap van Zuid-Europa draagt prof. Meter de verantwoordelijkheid voor het Nederlands, hier terzijde gestaan door de ricercatore confermato mw. dott. Leemhuis-Mori, de filosoof dr. L. Spruit als lector en dott. F.M. Messina als ‘assistente di ruolo’. Dit maakt het mogelijk dat de opleiding hier all-round kan zijn.

Ieder jaar studeren hier enkele studenten af met tesi waar elke docent gelukkig mee zou zijn, nu en dan met een cum laude. Aan deze Romeinse universiteit is overigens ook, in 1990, een leerstoel voor Nederlandse en Vlaamse kunstgeschiedenis opgericht.

Begin 1995 heeft de studierichting neerlandistiek een officiële benaming gekregen: lingua e letteratura olandese e fiamminga. Vanzelfsprekend is tegen deze benaming protest aangetekend.

Padova dan is de post waar de geassocieerde hoogleraar prof. F. Groppo aan verbonden is en de lectrice mw. lic. M. Mertens. Het is een centrum van activiteiten rond de fascinerende ontmoeting tussen Italië en de Nederlanden, met een zekere voorkeur voor vertaalstrategieën, voor het vertalen zelf uit middeleeuwse en moderne Nederlandse poëzie, voor het ‘vertellen’ van Nederland (Lagelandenkunde), en voor wetenschappelijk onderzoek.

Daarnaast had Groppo een computer vol andere plannen. Deze plannen lijken helaas op losse schroeven te staan door de ernstige ziekte die deze collega getroffen heeft.

In Bologna - zonder hoogleraar sinds het vertrek van prof. Van Ertvelde in 1992 - is het vak door middel van een ‘affidamento’ toevertrouwd aan dott. R. Rizza, ricercatore in de Germaanse Filologie aan de universiteit van Pisa, die publikaties over de taalgeschiedenis van het Nederlands op zijn naam heeft staan en die hier samenwerkt met de lector H. van der Heide.

De vereniging Olanda-Italia-Fiandre heeft in Bologna, en tevens in de jonge afdeling van Verona onder voorzitterschap van mw. dr. L. Schram-Pighi, nog altijd een belangrijke culturele uitstraling, en dit geldt ook voor het Vlaamse 17de-eeuwse Jan Jacobshuis dat in Bologna een steunpunt voor de neerlandistiek is.

Ook in het Istituto Universitario Orientale in Napels wordt de verantwoordelijkheid voor het hoofdvak Nederlands gedragen door een leeropdracht. Mw. dr. J.E. Koch, die o.m. publikaties over Couperus op haar naam heeft staan, voor Italië het netwerk ‘Nederlands in Europa’ coördineert en secretaris is van de ‘Annali’, een van de weinige tijdschriften in Italië waarin neerlandici hun wetenschappelijke artikelen kwijt kunnen. Zij wordt in haar didactische taak bijgestaan door de lectrice mw. lic. N. Wuytack.

En wat doen de studenten uit Zuid-Europa nu eigenlijk met het Nederlands? Wie aan een Hogeschool voor Vertalers en Tolken als in Triëst afstudeert, kan nog

[p. 115]

altijd verzekerd zijn van werk. Wie aan een traditionele universiteit Nederlands studeert in de hoop, met een wat ‘exotischer’ vak aan het probleem van de werkloosheid te ontsnappen, mag van geluk spreken als hij iets vindt.

En zo niet, dan blijft hij voor de Nederlandse taal en cultuur toch altijd wel een zwak houden.

B. Turkije

Hoewel er in Nederland zo 'n 200.000 Turkse immigranten wonen, was het tot voor kort niet mogelijk in Turkije Nederlands te studeren. Pas in 1991 werd aan de Universiteit van Ankara een vakgroep Nederlands opgericht, die inmiddels de eerste licentiaten heeft afgeleverd.

De opleiding duurt in principe zes jaar. Na vier jaar studie kan men het lisans-examen afleggen (te vergelijken met een BA), na zes jaar het yüksek lisans (doctoraal) dat recht geeft op de titel master. Naar uit de ervaring bij andere vakgroepen blijkt, houdt 90% van de studenten het na het lisans-examen echter voor gezien en probeert een baantje te vinden. Veel studenten Nederlands volgen de staatsopleiding tot gids, hetgeen in dit land een lucratief beroep is. Anderen proberen werk te vinden bij een bank, een Nederlands bedrijf of aan de slag te komen als tolk-vertaler. Of dat zal lukken moet nog blijken.

Aangezien slechts een op de vier kandidaten die zich voor een universitaire studie aanmelden geplaatst kan worden, is men al blij als men toegelaten wordt, tot welke studie dan ook.

Een landelijke hoger-onderwijscommissie stelt de studentenaantallen per opleiding vast en verdeelt de beschikbare plaatsen. Nederlands krijgt jaarlijks 25 nieuwe eerstejaars toebedeeld. Daarvan verschijnen er een stuk of twintig, waarvan de helft in de loop van het eerste jaar afvalt. Van de rest komt ongeveer de helft in het tweede jaar en die vijf gaan, als het even kan over de (eerste) eindstreep: het lisans-examen.

Anders dan men misschien zou verwachten komen er maar weinig ‘gastarbeiderskinderen’ binnen met voorkennis van de taal. De nadruk in de eerste twee jaar van de opleiding ligt daarom op de taalverwerving. In die eerstejaren staan ook inleidingen in de ATW, de algemene literatuurwetenschap, fonetiek & fonologie, en Nederlandkunde op het programma. De laatste twee jaar komen dan taalkunde, letterkunde, geschiedenis en vertalen aan de orde. Deze eerste fase wordt afgesloten met een scriptie.

Dit programma van twintig contact-uren per week voor ieder studiejaar wordt momenteel verzorgd door vijf docenten, allen Nederlanders. De faculteit zou graag zien dat onze vakgroep een ‘voorbereidend jaar’ zou invoeren waarin de studenten zich voorbereiden op een toelatingsexamen Nederlands. Met vijf docenten voor het hele programma is dit echter niet uitvoerbaar.

[p. 116]

Dank zij genereuze eenmalige giften van het Ministerie van Onderwijs en van de Nederlandse Taalunie beschikt de vakgroep momenteel over een boekerij van een 2500 delen. In die bibliotheek worden ook colleges aan kleine groepen gegeven; daarnaast staan er twee eigen collegezalen ter beschikking.

De toekomst van de vakgroep zal in belangrijke maten afhangen van de vraag of er op korte termijn voldoende Turkse docenten beschikbaar komen. Bij de vakgroep Dutch Studies in Leiden bereidt gelukkig inmiddels een van onze studenten zich voor op haar doctoraal examen, terwijl een ander aan zijn dissertatie werkt. Dat is hoopgevend. Maar er zijn op den duur minstens vier Turkse docenten nodig om het werk van hun Nederlandse collega's grotendeels te kunnen overnemen. Dat zal te meer nodig zijn naarmate het aantal zonderlingen dat bereid is met een naar Nederlandse begrippen marginaal (of helemaal geen) salaris genoegen te nemen, afneemt.