Neerlandica extra Muros. Jaargang 1995

[p. 100]

Frankrijk, Van lappendeken tot donsdek?
Johanna Stouten (Parijs)

Ieder jaar begin oktober staan wij in onze ‘Faculté d'Etudes Germaniques’ voor een bomvolle zaal eerstejaars. Zij zijn geïnteresseerd in Duits of een andere germaanse taal en komen op de voorlichting en informatie af. Een goed deel van hen heeft de studiekeuze nog niet of nog niet geheel bepaald, en 15 oktober sluit de inschrijving. Nee, ik ben niet de politicus die de dag vóór de verkiezingen de zwevende kiezers tracht over te halen. Ik licht alleen voor. Wat kan het voor een Franse student zinvol maken Nederlands te gaan studeren? De optie voor het bijvak lijkt het minst riskant.

Franse kinderen krijgen op de middelbare school Duits en Engels, soms een andere vreemde taal. Wie nú Duits gaat studeren, zal zich straks in twee ‘grote’ talen (excuus voor de woordkeus) en culturen thuisvoelen en één of twee talen op middelbare-schoolniveau beheersen. Mooi natuurlijk, voor het Europa van straks. Maar wat nu mooi lijkt, is straks gewoon. Het exclusieve van al die talenkennis verdwijnt; zelfs in Frankrijk is het nu normaal geworden vroeg vreemde talen te leren. Veel uitzonderlijker dan hij die drie, vier ‘grote’ talen beheerst, wordt degene die een paar grote talen én een kleine kent. Een dergelijk pakket maakt hem rijk, apart en dus gezocht. Hij heeft iets wat de meeste anderen niet hebben terwijl zijn basis toch breed is. Portugees dus, of Deens of Nederlands. Nu is Nederlands vanuit Parijs gerekend, en strikt geografisch, de meest nabije taal. Nederland behoort tot Frankrijks eerste vier handelspartners. Voor die jonge mensen in de zaal die wel eens vage ideeën hebben over ‘een baan in Brussel’ of het internationale bedrijfsleven, moet dit toch te denken geven. Maar er is ook een minder utilitaire overweging: het Europa van straks zit niet alleen te wachten op mensen die ‘hun talen spreken’. Europa zal pas een rijke, pluriforme gemeenschap worden als de inwoners elkaars cultuur gaan verstaan. Een voorbeeld. Het is voor de Nederlander moeilijk om het Franse begrip ‘point d'honneur’ echt te begrijpen; zolang hij het niet begrijpt, vraagt hij om moeilijkheden. Een Fransman kan niet bevroeden wat het is in een constitutionele monarchie te leven; wil hij met Nederlanders omgaan dan zal hij daarvan toch iets moeten aanvoelen. Kortom, er is onderwijs nodig om tot kennis, inzicht en begrip te komen.

Kortom, om allerlei redenen kiezen jaarlijks enkele honderden Franse studenten het Nederlands als bijvak. Van Lille tot Nice via Valenciennes, Arras, Amiens, Metz, Straatsburg, Besançon, Parijs, Tours, Clermont, Lyon, Grenoble en Toulouse. De regionale spreiding is niet optimaal; met name in het zuidwesten vertoont de kaart lege plekken.

De student begint doorgaans aan een onbekende taal, want Frankrijk mag dan zeer dicht bij de taalgrens met het Nederlands liggen, in het middelbaar onderwijs

[p. 101]

is structureel voor het Nederlands geen plaats. In het noorden, de grensstreek met België en Frans-Vlaanderen, een gebied met een zeer complexe taalsituatie en een eigen problematiek, ligt het anders, maar voor Frankrijk in het algemeen geldt: bevoegde docenten bestaan niet, daardoor wordt het Nederlands niet aangeboden en doordat er geen aanbod is, blijft de vraag uit en dus ook de noodzaak docenten op te leiden. Ziedaar de vicieuze cirkel. Hij wordt thans doorbroken, doch daarover later. De student begint als ‘grand débutant’ en verwerft in twee jaar voornamelijk een redelijke receptieve kennis van de taal. Gelukkig zit bijna overal in het bijvakprogramma een component civilisation. Ik heb de indruk dat de combinatie van onderwijs in taal èn civilisation de Fransman de sleutel tot onze cultuur kan geven. Fransen zijn enerzijds zeer gebonden aan en gericht op hun eigen geschiedenis en eigen samenleving; anderzijds, of wellicht juist in samenhang daarmee, zijn zij ook zeer gevoelig voor historische en culturele observaties in een breder of ander verband. Zij zijn ‘op civilisation aan te spreken’.

Gewoonlijk behaalt de Franse student na twee jaar het universitaire basisdiploma, het zogeheten DEUG, het Diplôme d'Etudes Universitaires Générales. Op een aantal plaatsen gaat het bijvakonderwijs door op derde- en vierdejaarsniveau. Met name de hoofdvakstudies hebben hier een rol te vervullen, maar ook bijvoorbeeld Straatsburg, waar sinds 1948 een meermanspost neerlandistiek bestaat, zorgt voor onderwijs in het derde en vierde jaar. Wat er na twee of vier jaar met de bijvakkennis gebeurt, is lastig te traceren.

De docent heeft aan het bijvak de gewone zorgen. Naast die gewone zorgen spelen op een aantal plaatsen in Frankrijk twee andere factoren een belangrijke rol: dikwijls is de docent alleen, en dikwijls heeft zijn vak, nog steeds bijvak, in de faculteit weinig gewicht. Deze twee factoren werken op elkaar in: juist doordat je ‘alleen en klein’ bent, blijf je het. De gedachte aan het opleiden van leerlingen die het werk kunnen overnemen en uitbouwen, is in zo'n situatie volkomen utopisch. Op de genoemde factoren gaan we nader in.

De docent is dikwijls alleen. In Frankrijk is bijna iedereen alleen. De eerste collega-neerlandicus (of is het een romanist van Nederlandse origine?) zit honderd kilometer verderop. Slechts Straatsburg, Lille en Parijs hebben een meermansbezetting. Wel is hier en daar een ‘lecteur’ (een soort leraar op tijdelijke basis) aangesteld. De eenmansdocent heeft gewoonlijk de titel van ‘maître de conférences’, een rang vergelijkbaar met die van de lector in het oude Nederlandse systeem. Sommige van hen zijn niet gepromoveerd. Dat is een probleem, bijvoorbeeld omdat het de mogelijkheden tot het begeleiden van onderzoek beperkt en ook de eventuele kansen de post uit te breiden niet bevordert. Hoe is de integratie in de faculteit? Op het persoonlijke vlak kan het goed liggen, maar professioneel? De germanistiek (hier in engere zin bedoeld, dus de studie van het Duits) is in Frankrijk een goed ontwikkelde discipline die ook hoog genoteerd staat; voor een klein en minimaal bezet vak als Nederlands is het niet altijd gemakkelijk uit die schaduw te treden. Sommige docentschappen zien de plaatselijke situatie op landelijk niveau herhaald: zit men thuis met Duits en de Scandinavische talen in één (sub-)faculteit, de Conseil National des

[p. 102]

Universités, die bijvoorbeeld beslist over hoogleraarsbenoemingen, is naar vakgebieden ingedeeld in secties: Nederlands zit in de sectie bij Duits en de Scandinavische talen maar is, in tegenstelling tot deze twee, niet vertegenwoordigd in de CNU. Gelukkig kan het plaatselijk ook heel anders zijn: in Amiens ging het Nederlands volop meedoen in het daar nieuw-gecreëerde drietalige DEUG; in Nice, waar overigens het docentschap formeel niet eens tot de universiteit behoort, floreert het Nederlands; in Parijs is de inbedding in de faculteit Germaanse talen voor het Nederlands een weldaad.

Het betrekkelijke isolement van de meeste docenten, de niet overal sterke positie van het Nederlands als kleine taal en kleine afdeling, het ontbreken van een stem op nationaal niveau, heeft de Franse neerlandistiek lange tijd het aanzien van een lappendeken gegeven. De laatste jaren zijn gerichte pogingen ondernomen om tot samenwerking te komen. Eerste punt van overleg was het programma: kregen bijvakstudenten in Grenoble, Metz en Besançon in grote lijnen hetzelfde aangeboden of was die eenheid ver te zoeken? Deze inhoudelijke besprekingen hebben weer geleid tot de oprichting van de AFEN, de Association Française d'Etudes Néerlandaises, in mei 1994 te Lille. De AFEN zal zich ook inzetten voor de positie van het Nederlands. De kansen dat de lappendeken het tot patchwork brengt, stijgen hierdoor uiteraard, maar de sterkste vormgevende kracht moet toch van de basis blijven uitgaan. Men kan landelijk organiseren wat men wil, in de universiteiten zelf moet het gebeuren. Daar wordt tenslotte het onderwijsprogramma vastgesteld, daar wordt besloten tot de aanvragen van formatieplaatsen, daar begint het overleg over de uitbouw van een curriculum.

Hoewel er in Frankrijk drie hoogleraren neerlandistiek zijn benoemd, in Straatsburg, Lille en Parijs, is het Nederlands slechts op twee plaatsen hoofdvak: in Lille sinds 1974, en in Parijs waar in 1991 de eerste volledige cursus aanving. Ook de keuze van een Fransman voor Nederlands als hoofdvak vereist wellicht enige toelichting, zij ligt minder conjunctuurgevoelig dan de beslissing voor het bijvak. Europa of geen Europa, neerlandistiek is immers een vak dat op zichzelf een studie waard is. De Gouden Eeuw oefent aantrekkingskracht uit op Fransen maar ook aspecten van de moderne tijd, bijvoorbeeld het ‘feit’ dat de Nederlander zo weinig conformistisch zou zijn. Vaak zien zij de studie van de taal in het licht van belangstelling voor land en volk, voor een groter geheel dus, hoewel juist de hoofdvakstudie ook echte taal- en letterkundigen trekt. Zo is er in Parijs een studente die afstevent op drie doctoraalexamens; Duits, ‘Scandinavisch’ en Nederlands. Zij zal een ware germaniste worden met een historischtaalkundige kennis als weinig anderen.

Het hoofdvakprogramma wordt gedurende de eerste twee jaar vooral in beslag genomen door taalverwerving en civilisation, maar toch zijn vanaf het begin taal- en letterkunde aanwezig. In het derde jaar vervalt de taalverwerving als apart vak; nu wordt er echt gestudeerd: civilisation, letterkunde, taalkunde, vertalen. Ideaal zou het zijn wanneer de hoofdvakkers tussen het derde en vierde studiejaar een jaar naar Nederland zouden kunnen gaan en hun studie over een langere periode zouden kunnen uitstrekken. Maar ook een Erasmus-jaar in Nederland,

[p. 103]

dat een Frans studiejaar vervangt, werpt rijpe vruchten af. De eindscriptie is een probleem; het Franse onderwijs kent in verhouding tot het Nederlandse, weinig werkcolleges en de studenten doen niet veel onderzoek. De scriptie stelt de student voor veel nieuwe uitdagingen tegelijk: onderwerp bedenken, materiaal verzamelen, onderzoek doen, schrijven en redigeren, bij voorkeur in het Nederlands. Maar de onderwerpen mogen er zijn: Vermeer bij de Franse literatoren van de negentiende eeuw, bijvoorbeeld.

Is er emplooi voor de Franse doctorandi in de neerlandistiek? Zoals gezegd, het Franse middelbaar onderwijs kent behalve in het noorden, het Nederlands niet als vak. Bevoegde docenten zijn er niet. Hier en daar geeft een leraar Duits of Engels in de marge van zijn echte vak Nederlands. Het obstakel is het ontbreken van een CAPES de Néerlandais. Een CAPES, een Certificat d'Aptitude Pédagogique à l'Enseignement Secondaire, is een onderwijsbevoegdheid, ingesteld door de minister van onderwijs, waaraan posten zijn verbonden. Wie de bevoegdheid haalt, heeft ook een baan. De onderhandelingen voor het CAPES-Nederlands verkeren in een beslissende fase. Voor de hoofdvakstudent komt de weg naar een baan in het middelbaar onderwijs nu toch open te liggen (al moet er onderweg nog een ander examen worden afgelegd).

Zeker zal ook een aantal hoofdvakkers een plaats kunnen en moeten vinden in het wetenschappelijk onderwijs. Want de lezer heeft het al begrepen: een groot probleem in de Franse neerlandistiek is het feit dat zij vrijwel geheel bezet is door Nederlanders (en dan nog maar gedeeltelijk door neerlandici) of door personen van Nederlandse origine. Er is zeer weinig participatie van Fransen en dat betekent dat er voor de Franse neerlandistiek nog geen eigen draagvlak bestaat. Misschien verklaart dit ook de niet altijd optimale integratie binnen het universitaire bestel. Hoe dan ook, het is de hoogste tijd voor het kweken van Nachwuchs; jonge, goed opgeleide Fransen moeten hun vak gaan beoefenen en banen krijgen in de neerlandistiek. Voor de afgestudeerden zal ook zeker werk te vinden zijn op het steeds groter wordend gebied van het vertalen: wetenschappelijk, essayistisch, literair. Lille bezit een vertaalatelier, Parijs zal dank zij de Nederlandse Taalunie in oktober 1995 beginnen met structurele training literair vertalen.

Wat de toekomstmogelijkheden voor de afgestudeerde neerlandici betreft: het gaat met twee hoofdvaklokaties op een groot land als Frankrijk, voorlopig maar om kleine aantallen en het is denkbaar dat wanneer deze categorie eenmaal ontdekt wordt, er eerder te veel dan te weinig werk voor hen zal zijn.

Vertoont in Frankrijk de neerlandistiek aarzelende groei, Franstalig België biedt wat het Nederlands betreft het spiegelbeeld. Het Nederlands is hier in het voortgezet onderwijs de eerste vreemde taal, het krijgt veel uren en veel aandacht. Bijgevolg komen op de universiteiten geen beginners aan. Universitair is het Nederlands er een echt vak, groot, serieus en gedifferentieerd. Geen eenmansposten maar vakgroepen met een stevige bezetting waarbinnen specialismen tot hun recht kunnen komen, waar studenten worden opgeleid. Afgestudeerden kunnen terecht in de maatschappij waar het Nederlands een

[p. 104]

plaats heeft. Niet te verwonderen dus dat de Franstalige Belgen veel aandacht besteden aan de didactiek van het Nederlands als vreemde taal (Brussel, Louvain-la-Neuve, Luik); niet voor niets werd Louvain-la-Neuve het centrum voor het Certificaat Nederlands als vreemde taal. Samengevat: in Franstalig België is Nederlands een vanzelfsprekendheid.

En dan nog een woord over de in Frankrijk beschikbare informatie over onze taal en cultuur. De Franse student die iets wil weten over geschiedenis of letterkunde van Nederland en Vlaanderen, vindt bitter weinig. Zeker, de moderne roman wordt redelijk vertaald; Hella Haasse en Hugo Claus liggen in de winkel. Maar oudere romans lijken niet te bestaan; Max Havelaar is ook in dit opzicht een unicum. Lyriek? Alleen Kopland is vertaald. Hooft, Poot, Gorter, Leopold, Bloem? Een literatuurgeschiedenis? Niets van dit alles. Geschiedenis: gelukkig verscheen in 1992 bij Hatier het weliswaar zeer beknopte maar tenminste enige informatieverschaffende Histoire des Pays-Bas van Christophe de Voogd. Dit is het dan. Aan toeristische gidsen over Amsterdam geen gebrek maar het serieuze werk dat het publiek het besef moet geven dat wij bestaan en dat de studenten aan een kader helpt, ontbreekt nagenoeg.

Daarom worden er nu plannen gesmeed. Al enige tijd wordt gewerkt aan een ‘Spiegel’ van de Nederlandse poëzie; honderd gedichten uit de literatuur van middeleeuwen tot heden. De keuze wordt, met steun van het Literair Produktiefonds en het Prins Bernhard Fonds, vertaald in het Frans (ook in het Duits en Engels), en zal over een paar jaar op de markt komen. Ieder gedicht is voorzien van een beknopt commentaar; Hella Haasse schrijft de inleiding.

Ook een Histoire de la littérature néerlandaise staat op stapel. De auteurs (de redactie van Nederlandse literatuur, een geschiedenis, Groningen 1993) zijn aan het schrijven, volgend jaar wordt de tekst vertaald en over een paar jaar zal het boek er hopelijk zijn. Het wordt een traditionele chronologisch-narratieve letterkundige geschiedenis, een gewoon handboek waarin ieder feiten kan vinden maar dat ook een kader aanbiedt. Met andere woorden: de canon in zijn context. Het Literair Produktiefonds en de Nederlandse Taalunie bedachten en steunen dit plan. Ook voor dit project is een Franse uitgever gevonden. Franse uitgevers willen wel want niet alleen studenten en geletterd publiek, ook journalisten klagen dat ze nooit iets hebben om op terug te vallen.

Er is dus nog veel te doen. Pas als de elementaire informatie beschikbaar is, als goed opgeleide Fransen over een breed register gaan vertalen, als zij onderwijs geven en onderzoek doen, zal de neerlandistiek, nu nog in de groei, tot wasdom komen. Het is de Franstalige Belgen gegund dat zij in dit opzicht op rozen zitten. In Frankrijk zullen we al heel blij zijn als we de komende vijfentwintig jaar de lappendeken door een dekbed kunnen vervangen; een Frans dekbed wel te verstaan.