Neerlandica extra Muros. Jaargang 1995

[p. 30]

Valsheid in geschrifte?
Over de rol van close reading in de literaire kritiek
Frida Balk (Amsterdam)

Voor haar debuut, Soldatenliederen⁽¹⁾, ontving Anna Enquist in 1992 de C. Buddingh' prijs. Het juryrapport sprak van ‘een mooie bundel die geen exegeten maar lezers verdient’.

Wat een vreemd zinnetje! Het getuigt van weinig waardering voor exegeten, maar des te meer voor lezers. Lezers zijn kennelijk wars van uitleg en precisie, vage types die ongestructureerd meedeinen op de golven van de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie. Tegenpolen van de beoefenaars van close reading. Maar emotie en close reading hoeven elkaar niet in de weg te staan. Integendeel, soms versterken ze elkaar.

Een frappant staaltje van dit laatste levert Huub Beurskens in een beschouwing getiteld Valse poëzie⁽²⁾. Uitgerekend het werk van Anna Enquist valt deze ongenadige kwalificatie te beurt. Haar gedichten zijn vals, zegt Beurskens. Met onverholen ergernis spreekt hij over de aaneenschakeling van ‘valse beelden’ in haar gedichten, en vooral ergert hij zich aan de goede kritieken, de literaire prijzen en het uitgeversgejuich waarmee haar bundels zijn ontvangen. Beurskens laat het niet bij een emotionele ontlading, hij licht zijn negatieve oordeel toe met argumenten, regelrecht ontleend aan close reading enerzijds en een analogie met de muziek - het gaat immers om valsheid - anderzijds.

Beurskens doet precies wat van de zojuist genoemde jury niet mag: exegetiseren, uitleggen, en dat zelfs vereenzelvigen met lezen:

‘ik lees een gedicht, dat wil zeggen ik leg op alle slakken zout’.

Duidelijker kan het niet. Zijn close reading gaat als volgt. Eerst citeert hij een strofe uit het met de van der Hoogt-prijs bekroonde Jachtscènes.

Die zomer was het op het Zweeds platteland
een ongehoorde drukte. Geen verstilde avond,
geen kalm watervlak waar bomenrij na
bomenrij zich omkeerde. Nee, ongeremd
sprongen de snoeken het riet uit, schreeuwde
de visarend over het meer. Insecten raasden
tussen de struiken en steeds renden uit oog-
hoeken hazen en korhoenders naar alle kanten.⁽³⁾

De ongehoorde drukte (regel 1) kan volgens Beurskens niet door de beugel, omdat blijkens de context ‘ongehoord’ hier alleen maar ‘buitengewoon’ betekent en niet als letterlijk niet-gehoord kan worden opgevat. Dat vindt hij ‘een onhandigheid’, maar ‘nog niet echt vals’.

De echte valsheid komt pas later. In het vervolg van de strofe ‘gaat het

(1) Anna Enquist. Soldatenliederen. Amsterdam: Uitgeverij De Arbeiderspers, 1991.

(2) Huub Beurskens. ‘Valse Poëzie’, in: De Gids, 155, nr. 1, januari 1994, 6-7.

(3) Anna Enquist. Jachtscènes. Amsterdam: uitgeverij De Arbeiderspers, 1992, p. 13.

[p. 31]

volkomen mis:’. Beurskens beschrijft dit misgaan als volgt.

‘een “verstilde avond” met een “kalm watervlak waar bomenrij na bomenrij zich omkeerde”... Duidelijk is wat de dichteres hier heeft willen verbeelden: een Monnet-achtig gezicht op een avondlijk water met spiegelbeelden van een of meer rijen bomen op de oever. Maar ze laat, in haar zucht poëtische poëzie te schrijven, de bomen niet onaangeroerd op de oever staan, nee, ze laat ze, rij na rij, zelf in het water donderen. Intussen ziet ze in het geheel niet wat ze aanricht. Ze dicht hier als een dove met een motorzaag. Wat ontstaat, is een totaal onbedoeld stuk natuurgeweld.’

Hoe een dove met een motorzaag dicht, zou ik zo gauw niet weten, maar dat dat instrument in de recensie van Beurskens terecht is gekomen zal wel samenhangen met het feit dat bomen zich in concreto niet kunnen omkeren, tenzij door orkaankracht of met behulp van, inderdaad, een motorzaag (en zelfs dan nog niet eens definitief). In de ogen van de toeschouwer echter, van de bomenrij omlaag blikkend in het water, vindt die geruisloze omkering spontaan plaats. Wat je noemt een subjectieve beleving. Typisch dichterlijk. Een sprekend voorbeeld van ‘de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’, die lak heeft aan de concrete werkelijkheid. Of liever: déze concrete werkelijkheid, bomenrijen, weerspiegeld in het water, is uitgebeeld in termen van perspectief en ervaring van één persoon. Hoe subjectief en individueel ook, de expressie stelt ons in staat die emotie met de toeschouwer te delen, uitgezonderd Huub Beurskens dan. Deze vorm van kijken en ondergáán is hem kennelijk vreemd. En het wordt nog veel erger:

‘En dan de slotzin van die eerste strofe: “Insecten raasden tussen de struiken en steeds renden uit ooghoeken hazen (...).” Wordt het gedicht hier eensklaps surrealistisch? Ik bedoel, hoe moet ik me dat voorstellen, die ooghoeken op dat terrein met struiken? O, maar zo moet ik dat natuurlijk niet zien, niet lezen, zo letterlijk! De struiken zijn ginder en de ooghoeken, dat zijn de ooghoeken van de beschouwer, dichter of lezer, ondanks dat ze in één zin naast de struiken staan en ondanks dat in die ooghoeken net als in die struiken dieren in de weer zijn! En stel dat ik mijn ogen sluit voor deze valse streek... hoe moet ik me het volgende dan voorstellen, dat “steeds” “uit ooghoeken” dieren “naar alle kanten” rennen? Betekent dit dat mijn ogen uit een en al ooghoeken bestaan? Hoe kan ik anders iets uit mijn ooghoeken naar alle kanten zien rennen, en dat nog wel bij voortduring? kan ik ook achter de hoeken van mijn ogen om kijken? Ik snap er niks meer van.’

De laatste zin, verreweg de sterkste in dit fragment, wordt onmiddellijk tenietgedaan.

[p. 32]

‘Tegelijk snap ik het best. Alles, zowel de taal als het thema, is beoogd poëtisch, maar juist daardoor net niet zuiver waargenomen.... En, geloof me, de geciteerde strofe uit Jachtscènes is lang niet de enige waarin het er pijnlijk onzuiver aan toe gaat. Dichters kunnen er heel wat van leren. Ik vrees echter dat de jury van de Van der Hoogtprijs Anna Enquist niet heeft bekroond om haar aan te moedigen in deze zin nog meer gedichten te schrijven. Dat zou al te cynisch zijn.
- “En het emotionele? In de poëzie gaat het toch vooral om het emotionele?”
Net als in de muziek?
- “Ja, net als in de muziek.”
Dus men neemt het maar op de koop toe als de violist bij herhaling vals speelt?’

Het eerste citaat behoeft een correctie. Beurkens denkt dat ‘steeds’ betekent bij voortduring, continu, aan één stuk door, ononderbroken. Maar dat is niet zo. ‘Steeds’ legt eerder de nadruk op de herhaling, het interval, is haast synoniem met ‘telkens’ en ‘telkens opnieuw’. Vergelijk: ‘Het alarm gaat steeds af.’ ‘Hij is steeds ziek.’

Anderzijds ziet Beurskens geheel juist dat die struiken en die dieren zich weliswaar binnen het gezichtsveld van de toeschouwer bevinden (getuige ‘uit ooghoeken’), maar ook daarbuiten een bestaan hebben. We zijn geneigd het gezichtsveld te vergeten en ons te concentreren op het ‘daarbuiten’, op wat we voor de objectieve werkelijkheid houden. Je eigen ooghoeken ervaren als een bron van waaruit er van alles beweegt is eerder verrassend dan onzuiver. Het is een leuke tegenhanger van het gangbare westerse wereldbeeld waarin kritiekloos wordt aanvaard dat de aarde om de zon draait. En om zichzelf. Slechts weinigen kunnen dat exact beredeneren, laat staan weten. Misschien is de rol, in het gedicht aan de ooghoeken toebedacht, wel een belangrijke factor in de afkeer en woede van Huub Beurskens: emoties zijn toegestaan, maar niet ten koste van het gangbare wereldbeeld. Zó verontwaardigd is hij, dat hij zich, in het tweede citaat, laat verleiden tot een verkeerde analogie met de muziek. Immers, niet de violist heeft de muziek geschreven, maar de componist. De violist is de vertolker. De lezer. En hoewel poëzie en muziek natuurlijk ook in zichzelf onzuiver kunnen zijn, is de valsheid die Beurskens zo hindert van hemzelf afkomstig. Althans volgens zijn eigen analogie. Hij speelt vals.

Overigens verheldert zijn heftige reactie wel het nodige over de verhouding van close reading tot literaire kritiek. Zoals gezegd: Beurskens beoogt zijn oordeel te staven met argumenten, aan close reading ontleend. Veel andere argumenten staan de criticus ook niet ter beschikking. Uiteraard zijn de argumenten ondeugdelijk als de recensent verkeerd leest. Maar ook een perfect leesverslag verschaft evenzeer informatie over het werk als over de criticus. Het causale verband tussen controleerbaar en objectief argument en het uiteindelijke subjectieve oordeel van de lezer blijft vaak duister. Mijn leermeester Evert Willem Beth, vermaard logicus, citeerde in dat verband graag de volgende dialoog:

[p. 33]

- ‘Ik houd niet van Bach, zijn muziek heeft iets eentonigs.’
- ‘Dat eentonige vind ik nu juist zo prachtig!’

Een mooie anonieme versie van dit probleem luidt:

‘Ik ben blij dat ik niet van bananen houd, want als ik er van hield zou ik ze eten en ze zijn helemaal niet lekker.’

A. Maljaars en S.J. Lenselink, Het Wilhelmus. Een bibliografie. 's-Gravenhage: Stichting Bibliographia Neerlandica, 1993. 157 blz. ISBN 90 71313 54 9 fl. 39.90.
Hoeveel er over het Wilhelmus in de loop der jaren ook geschreven is, de fundamentele vragen in verband met het Nederlandse volkslied - waartoe, waar, wanneer en door wie? - zijn nooit opgelost. Het boek van Maljaars en Lenselink bevat niet alleen een schat aan bibliografische gegevens, nauwkeurig beschreven, overzichtelijk geordend en helder gepresenteerd, maar ook handige samenvattingen van de stellingen en argumentaties in de diverse bijdragen over uiteenlopende aspecten van het Wilhelmus. De vrucht van jarenlang geduldig en kundig verzamelen. Onmisbaar.