Neerlandica extra Muros. Jaargang 1995

[p. 53]

Poetica en thematiek: Gebieden in beweging
Kroniek van de literatuurwetenschap
Anne Marie Musschoot (Gent)

Als iemand het beeld van de Nederlandse literatuurwetenschap in de afgelopen twintig jaar ingrijpend heeft veranderd of bepaald, dan is het wel A.L. Sötemann geweest, die van 1968 tot 1985 aangesteld was als hoogleraar nieuwere Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Zijn publikaties op het gebied van de romananalyse (Max Havelaar), de poetica (de opstellen die werden gebundeld in Over poetica en poëzie, 1985), de teksteditie en de tekstgenese (Bloem en Leopold) zijn toonaangevend geweest. Zijn leerlingen zijn inmiddels werkzaam aan verschillende universiteiten in Nederland en dragen de faam van deze ‘Utrechtse school’ verder uit. In Utrecht werd het poetica-onderzoek overigens niet alleen verricht met betrekking tot de moderne literatuur: W.P. Gerritsen stimuleerde het poeticaal onderzoek van oudere teksten en naast hen beiden was ook de literatuurwetenschapper J.J. Oversteegen werkzaam die in Vorm of vent (en in latere werken, zoals Beperkingen) op een baanbrekende manier het belang van literatuuropvattingen in de literatuurgeschiedenis heeft aangetoond.

De uitstraling van het werk van Guus Sötemann is intussen algemeen bekend en erkend. Nog heel recent verschenen interviews met hem in Spektator (jg. 23, 1994, afl. 2) en in Literatuur (jg. 11, 1994, nr. 4, juli-augustus), het laatste onder een titel die er niet om liegt: ‘A.L. Sötemann, godfather van de neerlandistiek’ (ofschoon de hoogleraar zelf niet vindt dat hij een school heeft gesticht). Maar belangrijker dan dit ‘vastleggen’ van invloed en betekenis is misschien wel dat het poetica-onderzoek door de leerlingen zelf van Sötemann ‘open’ en dus levend wordt gehouden: het wordt verder ontwikkeld en verfijnd, inhoudelijk verbreed en verdiept.

Nu het onderzoek van de tekstinterne en de tekstexterne poetica van de auteurs zowat aan alle universiteiten in Nederland een vanzelfsprekend aandachtspunt is geworden, hebben W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn (zij promoveerden respectievelijk op Nijhoff en op Leopold) er in een gezamenlijk artikel ‘Poetica en literatuurgeschiedschrijving’ (in De nieuwe taalgids, jg. 84, nr. 6, november 1991) al op gewezen dat ‘het poeticamodel’ zoals het door Sötemann is voorgesteld in het opstel ‘Vier poetica's’ tot teleurstellende resultaten kan leiden als het ‘als louter classificatiemiddel wordt ingezet’. Van den Akker en Dorleijn pleiten - en dat blijkt ook uit andere publikaties van hun hand - voor het bestuderen van verschillen, niet van overeenkomsten in de auteurspoetica's en stellen dat het werk zelf, op zichzelf dient beschouwd te worden maar ook moet worden geplaatst in een ‘breder maatschappelijk, politiek, levensbeschouwelijk verband’. De accentverschuiving past duidelijk in de hier eerder in deze kroniek

[p. 54]

al gesignaleerde ontwikkeling van tekst naar context.

Intussen is ook duidelijk geworden dat de aandacht voor poetica en literatuuropvattingen in het literair-historisch onderzoek van wezenlijk belang is geweest. Niet alleen bleek literatuurgeschiedenis na een jarenlange impasse ‘plots’ weer te kunnen, maar ook werd het bewijs geleverd dat in de ‘nieuwe’ literatuurgeschiedenis de normdoorbreking en de verschuiving van poeticale opvattingen als scharnieren in de periodisering worden gehanteerd; getuige Ton Anbeek, Geschiedenis van de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985 (1990) en Twee eeuwen literatuurgeschiedenis. Poëticale opvattingen in de Nederlandse literatuur onder redactie van G.J. van Bork en N. Laan (1986). Aan het laatste boek, met name aan T. van Deels overzicht van de poëzie van de jaren zeventig en tachtig, ontlenen Van den Akker en Dorleijn overigens hun bezwarende argumenten tegen de ‘beperkte’ toepassing van het poeticamodel als ‘louter classificatiemiddel’. Echo's van de ‘nieuwe’ visie op literatuurgeschiedschrijving zijn ook overvloedig te horen in de ‘postmoderne’ Nederlandse literatuur, een geschiedenis onder redactie van M.A. Schenkeveld-Van der Dussen (1993), waarin ‘evenementen’, en dat zijn vaak juist botsingen of meningsverschillen, het uitgangspunt vormen van het gereconstrueerde verhaal van de Nederlandse literatuur.

Waarom nu deze lange aanloop met een eresaluut aan Guus Sötemann? Omdat er tal van signalen blijken te zijn dat het poetica-onderzoek - extern en intern, oud en nieuw - levender is dan ooit tevoren. In het afgelopen jaar zijn alvast enkele publikaties verschenen waarin de zeer diverse aspecten van de poetica, in de verschillende betekenissen van de term, aan de orde worden gesteld.

Poëtica-onderzoek in de praktijk onder redactie van F.A.H. Berndsen, H. van Dijk en G.J. de Vries (Groningen, Uitgeverij Passage, 1993; ISBN 90-5452-007-8; Hfl. 29,90), waarin de teksten zijn gebundeld van de lezingendag die op 18 september 1992 onder dezelfde titel in Groningen werd georganiseerd, geeft een goed beeld van de stand van zaken en vooral van de omvang van het onderzoeksthema. In twee artikelen wordt, heel in het algemeen en aansluitend op de theoretische bedenkingen van Van den Akker en Dorleijn, ingegaan op de mogelijkheden en onmogelijkheden van het poetica-onderzoek als uitgangspunt voor literaire geschiedschrijving. Erica van Boven en J.M.J. Sicking wijzen er op hun beurt op dat schrijversuitspraken (de ‘externe poetica’) niet volstaan voor het onderzoek. Auteurs die geen expliciete uitspraken hebben gedaan over hun métier lopen zo immers het risico uit het zicht van de literatuurhistoricus en dan ook helemaal uit de handboeken te verdwijnen (een kritiek die ook tegen het overzicht van Anbeek werd ingebracht). Zij tonen dit aan met een beschouwing over het realistisch proza na 1900, d.w.z. het werk van de generatie Robbers, Scharten en De Meester, auteurs die tot dusver weinig werden bestudeerd en ook buiten beeld blijven als de onderzoeker zich beperkt tot de ‘erkende hoogtepunten’. De typerende toon van hun werk blijkt ook niet terug te voeren tot de door hen, in hun poeticale uitspraken, nagestreefde innerlijkheid en

[p. 55]

menselijkheid.

Van een andere aard is de bedenking van Hein Leferink: hij kiest resoluut voor de lezer en diens radicale vrijheid (ook al is die historisch bepaald) en vindt de auteurspoetica van ondergeschikt belang. Centraal in deze bundel staan echter toch enkele literair-historische bijdragen (o.m. over Maerlant, door H. van Dijk; over rederijkerskluchten, door Femke Kramer; over het impressionisme, door M.G. Kemperink; over J. Greshoff, door Michelle Wiegel; over Fritzi Harmsen van Beek, door Annie van den Oever), waarin zowel tekstinterne passages als externe poeticale uitspraken worden geanalyseerd. Verdere bijdragen (van G.J. de Vries, G.J. Dorleijn, Th. Witte en F. Berndsen) zorgen voor een ‘verbreding’ van het onderzoek, o.m. door de poeticale inzichten te onderzoeken die uit schoolboeken spreken. Kortom, de bundel demonstreert de volledige waaier van het door Sötemann op gang gebrachte poetica-onderzoek in theorie en praktijk.

Het zal dus wel geen toeval zijn: de bloei van het moderne poetica-onderzoek lijkt ook een vernieuwde belangstelling van de ‘oude’ poetica mee te brengen en dat is zonder meer verheugend. Meer dan welkom en zeer handig is in ieder geval de bloemlezing Denken over dichten. Dertig eeuwen poëticale reflectie onder redactie van Jan den Boeft e.a., uitgegeven door de jonge, maar zich snel en dynamisch ontplooiende uitgeverij Amsterdam University Press (1994; ISBN 90-5356-091-2; Hfl. 49,50). De bundel wil een ‘reeks poëticale teksten bieden uit de Europese literatuurgeschiedenis’ en brengt een keuze van poëtica's - het begrip dan in de oorspronkelijke betekenis van ‘leerboek voor dichtkunst’ - die zowat dertig eeuwen omspant: van de Griekse oudheid (met Plato en Aristoteles) tot de twintigste eeuw. Het zijn teksten die de reflecties of standpunten van een aantal toonaangevende dichters, critici en filosofen binnen de Europese traditie weergeven; ze zijn telkens vertaald in het Nederlands en van een korte, situerende commentaar voorzien.

Dit historische luik van de poetica levert de interessante conclusie op dat de centrale thema's in de loop van dertig eeuwen niet of nauwelijks veranderd zijn, wél de individuele opvattingen over de status en de functie van literatuur, waarmee dus bevestigd wordt dat de recente bijsturing van het moderne poetica-onderzoek inderdaad heel zinvol is: ook de historische bronnen leren ons immers dat we beter naar verschillen kunnen zoeken dan naar overeenkomsten. Het laatste hoofdstuk van Denken over dichten stelt overigens teleur. Er wordt weliswaar een vanuit internationaal oogpunt zeer brede waaier van modernistische poeticale teksten opgenomen (van Woolf en Breton tot Pirandello en Brecht), maar de teksten zijn, indien al representatief, iets te lang en (want) nauwelijks van commentaar voorzien. De meer dan tien jaar oude bundel Historische avantgarde van F. Drijkoningen e.a. is hierbij zeker niet overbodig geworden.

En dan is er nog deze tip: er wordt wel gezegd dat de vreugde van de moderne literatuurwetenschapper pas helemaal compleet is als hij zich kan verdiepen in een poeticaal gedicht. In deze basisbehoefte is nu rijkelijk voorzien door Atte

[p. 56]

Jongstra en Arjan Peters. Zij stelden onder de titel Dichten over dichten een forse bloemlezing van meer dan 600 pagina's samen met Nederlandse poëzie over poëzie van de negentiende en twintigste eeuw (Antwerpen/Amsterdam, Uitgeverij Contact, 1994; ISBN 90-254-6818-7). Een weelde maar geen overbodige luxe.

Nog behorend tot het domein van de ‘oude’ poetica maar weer van een geheel andere orde is het in onze vorige kroniek al aangekondigde handboek Lessen in lyriek. Nieuwe Nederlandse poëtica (Nijmegen, SUN, 1993) van W. Bronzwaer, hoogleraar Algemene literatuurwetenschap te Nijmegen. We hebben in het Nederlands verschillende dergelijke poetica's: van Westerlinck, Mussche en Elema (en daarnaast zijn er ook de essays van Kazemier en Vestdijk), maar die zijn alle kort na de Tweede Wereldoorlog geschreven en dus enigszins verouderd. Sedertdien is er duidelijk een behoefte ontstaan aan een ‘hanteerbare poëtica die de lezer in de technische aspecten van de poëzie inwijdt en daarbij gebruik maakt van modernere theorieën en inzichten dan de genoemde auteurs ter beschikking stonden’, stelt Bronzwaer in zijn inleiding. Hij presenteert zijn boek nadrukkelijk als een ‘leerboek’ dat geen naslagwerk wil zijn: het gaat erom de technische aspecten van het poëtisch taalgebruik te beschrijven aan de hand van moderne theoretici, met name de inzichten van Jakobson en Lotman. Wie terminologische verklaringen wil (bijv. wat is een sonnet?) moet dus niet hier zoeken; hij kan beter terecht in de bestaande lexica (bijv. het Lexicon van literaire termen van H. van Gorp e.a.).

Het ‘leerboek’ van Bronzwaer is opgesteld in de vorm van een doorlopend betoog, wat de helderheid van de uiteenzetting niet altijd ten goede komt. Toch is het, zeker in het licht van de algemene opleving van de belangstelling voor poëtica, een belangrijk boek omdat het vertrekt van sterk geactualiseerde inzichten. Poëzie wordt er vooral ‘verklaard’ als een bijzondere vorm van taalgebruik, dat steeds pragmatisch verankerd is. Vooral de uitgebreide uiteenzetting over de poëtische functie zoals die werd omschreven door Roman Jakobson (door Bronzwaer ook wel verheven tot ‘de wet van Jakobson’) en de ijzeren consequentie waarmee de ‘werking’ van poëtische taal steeds weer wordt geanalyseerd als een bepaalde organisatie van het taalmateriaal, verdient de volle aandacht van al wie met het interpreteren van literaire teksten te maken krijgt en hierbij subjectieve noties als ‘schoonheid’ of ‘uitdrukking van emoties’ wil vermijden. Bronzwaers Lessen in lyriek hebben overigens nog in andere onderdelen een sterk vernieuwend karakter. Zo toont het hoofdstuk over vers, metrum en ritme een grote technisch-muzikale onderlegdheid van de auteur, wat, evenals de soms verrassend indringende behandeling van de metafoor, tal van interessante perspectieven opent. De studie van de poetica - oud en nieuw - kan nu in alle betekenissen van de term op volle toeren draaien.

Met de beweging die volgens de titel van deze kroniek ook op het gebied van de thematiekstudie kan worden waargenomen, bevinden we ons op een meer speculatief terrein. Hoewel: het hangt toch al een tijdje in de lucht. In de

[p. 57]

Verenigde Staten gaf het echtpaar Horst en Ingrid Daemmrich in 1987 al een nieuwe impuls aan de thematiekstudie met hun handboek Themes and Motifs in Western Literature. Door thema's en motieven vanuit semiotisch perspectief als steeds opnieuw invulbare sjablonen te beschouwen was het eerherstel van het door velen als stoffig en onwetenschappelijk beschouwd onderzoek al een feit. Deze trend werd onlangs nog bevestigd door de bundel The Return of Thematic Criticism, uitgegeven door Werner Sollers in 1993 (Harvard University Press).

En wat blijkt: ondanks de kritiek van vele structuralistisch denkende wetenschappers, die zich niet met het wat (de inhoud) maar met het hoe (de vorm) van het fenomeen literatuur bezig wensen te houden, ziet het ernaar uit dat de studie van thema's en motieven nooit helemaal weg is geweest en ‘plots’ ook weer in volle omvang uit de lucht komt vallen in Nederland. In België, met name aan de Vrije Universiteit Brussel, werden overigens in de jaren '80 onder de leiding van L. Somville en M. Vanhelleputte jaarlijks werkgroepen rond enkele theoretische en praktische aspecten van de thematiek georganiseerd, wat ook resulteerde in verschillende publikaties (1983 t.e.m. 1986). Vandaag vinden we zelfs de ‘oude’ Stoffgeschichte terug in De Schrift herschreven. De bijbel in de moderne literatuur van Jaap Goedegebuure (Amsterdam University Press, 1993, ISBN 90-5356-061-0; Hfl. 29,90). Het boek is niet zozeer een wetenschappelijke studie als wel een verzameling essays die een portrettengalerij opleveren van verliezers en onderdrukten uit de bijbel waarmee de auteur een persoonlijke affiniteit zegt te hebben: Kaïn, Isaäk, Saul, Job, Jona, Jezus en Maria Magdalena. De verhalen waarin ze figureren worden becommentarieerd en ze worden geconfronteerd met het beeld dat romanciers en dichters, maar ook plastische kunstenaars zich van hen hebben gevormd. De bijbelverhalen worden hier behandeld als ‘Fundgrube’ voor moderne schrijvers en het oude bezwaar tegen de aan deze methode verbonden ‘Stoffhuberei’ lijkt nu ook ver weg. De auteur beweegt zich probleemloos associërend van de ene naar de andere literaire of plastische gedaanteverwisseling en gaat na wat de respectievelijke bewerkers aan de bijbeltekst toevoegen: een werkwijze die mogelijk wordt gemaakt door de semiotische invalshoek van de betekenis toekennende lezer.

Nog een toemaatje ter bevestiging: in de bundel Het eerste spoor van W. Bronzwaer (vermeld in onze vorige kroniek) komt ook een opstel voor over ‘De oneigenlijkheid van de jeugd. Het thema van de ouderdom in de literatuur’. Laten we hopen dat ook de actualiserende reflectie op de thematiekstudie niet lang meer op zich laat wachten in Nederland.