Neerlandica extra Muros. Jaargang 1992

[p. 68]

Van buiten de muren

Op 11 januari 1992 overleed professor Theodoor Weevers die van 1931 tot 1971 Nederlands had gedoceerd aan Bedford College, University of London, wat waarschijnlijk een record betekent in de geschiedenis van de buitenlandse neerlandistiek.

Toen hij op 68-jarige leeftijd volgens het universitair statuut moest aftreden, zag hij zich nog helemaal niet als een gepensioneerde en was hij graag nog veel langer doorgegaan. Wel was hij blij dat hij meer tijd kreeg voor zijn onderzoek van het werk van zijn vereerde leermeester Albert Verwey. Twee boeken heeft hij in die jaren nog gepubliceerd: Droom en beeld; de poëzie van Albert Verwey (1978) en Vision and form in the poetry of Albert Verwey (1986). Met zijn Poetry of the Netherlands in its European context, 1170-1930 (1960) en Mythe en vorm in de gedichten van Albert Verwey (1965) vormen zij een blijvend monument voor zowel Verwey als voor Weevers zelf.

R.P. Meijer

Australië

University of Melbourne

Terwijl de universiteit van Auckland (Nieuw-Zeeland) onlangs werd verblijd met de oprichting van een eigen studierichting Nederlands, sluit Melbourne dit jaar, op de kop af vijftig jaar na invoering ervan, zijn poorten voor geïnteresseerden in dit vak. Om budgettaire redenen besloot de Nederlandse Taalunie eerder al om de - steeds door een ‘native speaker’ beklede - tweede post niet langer financieel te ondersteunen. Gezien het relatief geringe aantal studenten (jaarlijks zo'n 20 à 25) ziet de universiteit er op haar beurt nu ook geen heil meer in om het door Bruce Donaldson in vaste dienst beklede senior-lectoraat in het Nederlands te handhaven. Dit besluit kon zo gemakkelijk genomen worden, omdat Bruce in eerste instantie gekwalificeerd is als germanist en de vraag naar docenten Duits dezer dagen juist erg groot is. Over de vraag of iemand, na zich bijna twintig jaar vrijwel uitsluitend met Nederlands en Afrikaans beziggehouden te hebben, zo'n stap ook werkelijk van de ene dag op de andere kan zetten, bekommert men zich niet. Toch schrijven de universitaire bestuurders het streven naar ‘excellence’ nog altijd hoog in hun vaandel...

De teloorgang van de neerlandistiek in Melbourne ging zeer geleidelijk. Nadat tientallen studenten in de jaren veertig en vijftig de collegebanken vulden, liep

[p. 69]

hun aantal vanaf de jaren zeventig langzaam maar zeker terug. Daarbij speelden verschillende factoren een rol. In de eerste plaats verdween een categorie van traditionele geïnteresseerden: de kinderen van in de jaren vijftig geëmigreerde vaderlanders. Hùn kinderen zijn volop Australiërs geworden en voelen geen emotionele band meer met Nederland. Het grootste contingent oud-Nederlanders woont bovendien in de buitenwijken van de gigantische stad Melbourne, hetgeen een regelmatige reis naar de binnenstad tot een bijzonder zware opgaaf maakt. In de beginjaren ondervond ons vak aanzienlijke stimulering van de kant van het Departement (Germanic Studies) en de Faculteit. Honours-studenten Duits dienden bijvoorbeeld verplicht een jaar lang Nederlands te doen, terwijl alle ‘Arts’-studenten een vreemde taal in hun pakket moesten opnemen. Nederlands werd daarbij speciaal aanbevolen, vooral door de grote afdeling Engels. Nadat al deze begunstigende omstandigheden waren weggevallen, werd het een beetje stil rond de Nederlandse afdeling. Vanaf het midden van de jaren tachtig werd dan ook duidelijk dat het aantal kandidaten voor een ‘honours degree’ te gering was om het geven van speciale colleges aan een dergelijke groep studenten nog langer te rechtvaardigen. Nu valt ten slotte de bijl in de gewone ‘pass’-cursus. Zag het er aanvankelijk naar uit dat alleen het derde jaar aan de bezuinigingsdrift van universiteit en Taalunie opgeofferd zou worden, op 13 november 1991 werd besloten dat Nederlands met ingang van het studiejaar 1993 in zijn geheel zal worden opgeheven. Als universitair vak houdt het daarmee in Australië op te bestaan.

Wim Hüsken (v.h. Melbourne)

Zuid-Afrika

De studie Nederlands in een post-koloniaal Zuid-Afrika

Op 25 september 1991 vond de installatie plaats van prof. dr. Vernon February, medewerker van het Afrika Instituut van de Rijksuniversiteit Leiden, tot bijzonder hoogleraar aan het Departement Afrikaans van de Universiteit van Wes-Kaapland (UWK), voorlopig voor een periode van vijf jaar. In zijn inaugurele rede, getiteld ‘Laat het ons ernst wezen’: 'n Blik van binne en buite, pleit February voor een herstel van de positie van het Nederlands in Zuid-Afrika. Een positie die op veel departementen Afrikaans/Nederlands op dit moment ter discussie staat.

Het Nederlands dreigt in Zuid-Afrika van een aantal universitaire curricula afgevoerd te worden; aan de Universiteit van Durban-Westville is dit reeds gebeurd. Aan de Universiteit van Wes-Kaapland wordt de afdeling Nederlands binnenkort opgeheven en zal Nederlands als keuzevak worden aangeboden binnen het departement Afrikaans. Aan de meeste andere universiteiten is Nederlands nog steeds een verplicht onderdeel van de studie Afrikaans.

[p. 70]

Het Nederlands staat onder druk. Studenten die tijdens hun studie Afrikaans verplicht zijn colleges Nederlands te volgen, verliezen gauw hun belangstelling voor het Nederlands en zien het vak vaak als onnodige ballast. Daar komt nog bij dat ongeveer de helft van de docenten die Nederlandse literatuur doceert, niet bij machte is Nederlands te spreken, noch ooit Nederland heeft bezocht. Het lezen van Nederlandse teksten hoeft echter geen problemen op te leveren, Zuidafrikaanse studenten zijn binnen een maand in staat hedendaags Nederlands te lezen. Over het algemeen luidt de klacht dat Nederland en de Nederlandse cultuur te ver van de Zuidafrikaanse belevingswereld afstaan. In hoeverre de academische en culturele boycot hier debet aan is, is een open vraag.

Op dit moment wordt er in academische kringen druk gedebatteerd over de status van het Afrikaans in het ‘nieuwe Zuid-Afrika’. Behoudt het zijn bevoorrechte status als officiële taal, of krijgt het een regionale status? Het hoeft geen betoog dat de positie van het Nederlands sterk samenhangt met die van het Afrikaans. In de context van het kolonialisme wordt het Afrikaans gezien als de taal van de onderdrukker. De hegemonie van het Afrikaans leidde tot verzet van de onderdrukte klasse, culminerend in de bloedige scholierenopstand in Soweto in 1976. Daarna echter kwam er langzamerhand een omslag vanuit de gedomineerde klasse, hetgeen leidde tot een ‘bevrijding’ en daarmee herwaardering van het Afrikaans.

Op het eerste grote cultuurcongres van het ANC in 1982 in Amsterdam werd door Cosmo Pieterse een pleidooi geleverd voor de herwaardering van het Afrikaans. Afrikaans, zo betoogde hij, was niet alleen de taal van de blanke onderdrukker, het was evenzeer de taal van de onderdrukte, de gedomineerde klasse die in dit geval niet-blank was. Van de naar schatting vijf miljoen Zuid-Afrikanen die Afrikaans als moedertaal spreken, is ongeveer de helft niet-blank. Pieterse toonde aan dat het Afrikaans als ‘blanke’ taal een misconceptie was, opgedrongen door een beleid dat gescheiden ontwikkeling langs raciale lijnen propageerde. Het Afrikaans was juist zeer geschikt om een gevoel van onvrijheid uit te drukken; zo gebruikte de dichter Leipoldt aan het begin van deze eeuw het Afrikaans om zijn anti-Engelse gevoelens na de Boerenoorlog te verwoorden en gebruiken hedendaagse zwarte dichters als Sipho Sepamla en Sandile Dikeni eveneens het Afrikaans om hun gevoelens van onvrijheid uit te drukken.

De grote doorbraak voor het ‘bevrijde’ Afrikaans kwam in 1987 op het CASA-congres (Culture in Another South Africa), opnieuw in Amsterdam. Hier was een groot aantal sprekers dat zich van het Afrikaans bediende, zoals Pieter Snijders, Farouk Asfad, en Vernon February. Daarna volgde in 1989 het schrijversberaad dat door IDASA (Institute for a Democratic Alternative in South Africa) en het ANC in Victoria Falls, Zimbabwe, georganiseerd was. Hieraan namen schrijvers deel als Breyten Breytenbach, Albie Sachs, Gilian Slovo, Mandla Langa, Rebecca Makondo, Antjie Krog, Jeremy Cronin, André Brink en Vernon February. Tijdens dit congres vond een verdere depolitisering van het Afrikaans plaats: voor het eerst was er aandacht voor het alternatieve Afrikaans, zoals gebruikt in de ‘gay’ literatuur, en het township-Afrikaans,

[p. 71]

‘flaai-taal’ genoemd. ‘Flaai-taal’ (afgeleid van het Engelse ‘fly’ = schelm) is de taal van de straat, een mengeling van Afrikaans, Engels, en de inheemse zwarte talen.

February's inaugurele rede geeft een aantal argumenten die pleiten voor het herstel van de positie van het Nederlands in een post-koloniaal Zuid-Afrika. Als men de werkelijke geschiedenis van het land wil bestuderen, moet gekeken worden naar wat oorspronkelijk in Zuid-Afrika zelf geschreven is. Deze teksten zijn in 17de- en 18de-eeuws Nederlands. Bij het schrijven van de geschiedenis van Zuid-Afrika hebben de Engelsen volgens February nooit de moeite genomen naar deze bronnen te kijken. Om de oude mythes te kunnen ontmaskeren is het zijns inziens noodzakelijk terug te keren naar de oorspronkelijke bronnen.

Ten tweede, zo zegt hij, heeft men in Zuid-Afrika, omdat de hele taalkwestie gepolitiseerd is, zekere anti-koloniale Nederlandse schrijvers uit het oog verloren. Bestudering van werken als Max Havelaar van Multatuli en De berg van Licht van Louis Couperus kan relevant zijn voor het post-koloniale literatuurdebat zoals dat op dit moment in Zuid-Afrika gevoerd wordt. Verder, betoogt hij, moeten we niet vergeten dat er in andere door Nederland gekoloniseerde gebieden, met name in Suriname en op de Antillen, ‘gekleurde’ schrijvers zijn die in het Nederlands schrijven, bijvoorbeeld Frank Martinus Arion, Tip Marugg, en Edgar Cairo, en dichters als Marinus Harridad Lutchman, die onder het pseudoniem Shrinivasi schrijft, en Robert Rafelis, bekend als Dobru. Zuidafrikaanse studenten moeten deze teksten kunnen lezen. Het kan een bijdrage leveren aan een reconstructie van hun eigen geschiedenis; de tijd is, zo betoogt hij, rijp om te onderzoeken wat er werkelijk gebeurd is.

Wellicht kan de herwaardering van het Nederlands een concrete uitwerking vinden in een aanpassing van de uitsluitend op Nederland gerichte literatuursyllabus.

Op een symposium dat als onderdeel van een cultureel festival in maart 1992 werd georganiseerd door een progressief Afrikaanstalig opinieweekblad, kwam de positie van het Nederlands in een post-koloniaal Zuid-Afrika opnieuw aan de orde. Het symposium vond plaats op UWK, waar rector magnificus Jakes Gerwel de openingsrede uitsprak. Gerwel sprak over een noodzakelijke herverkenning van de relatie tussen Afrikaans en Nederlands. Het Afrikaans, aan het begin van de jaren '80 op deze universiteit losgekoppeld van het Nederlands, moet in zijn visie ook in het ‘nieuwe Zuid-Afrika’ losgekoppeld blijven. Het Nederlands moet, en hiermee wijkt hij af van February, in Zuid-Afrika als een buitenlandse taal bestudeerd worden, net zoals het Frans of Duits. Het Afrikaans, zo zei hij, is een discours in, van en over Afrika, het is een taal van Afrika, en heeft niets met het bevoogdende Nederland te maken.

Een ander verband waarin voor de studie van het Nederlands plaats zou kunnen zijn in het post-koloniale Zuid-Afrika, zag hij in een Zuid-tot-Zuidverbintenis, d.w.z. in onderzoeksverbintenissen met universiteiten in de voormalige Nederlandse koloniën. Als het Nederlands al in relatie tot het Afrikaans

[p. 72]

bestudeerd zou moeten worden, zou dat alleen maar in relatie met andere landen kunnen gebeuren die dezelfde koloniale banden delen. Voor een Noord-tot-Zuidverbintenis zag Gerwel geen plaats meer; de vernieuwende ontginning van de mogelijkheden voor de studie van het Nederlands moeten duidelijk horizontaal en niet vertikaal gezocht worden.

De eerste kennismaking tussen Zuidafrikaanse en Surinaamse en Antilliaanse academici en schrijvers vond in oktober 1991 plaats, tijdens een door de Vlaamse Raad en de Taalunie in Brussel georganiseerd colloquium over de positie van het Nederlands in de wereld. Voor Tony Links, voormalig hoofd van het Departement Afrikaans aan UWK, bleek deze kennismaking een openbaring te zijn. Hij zag mogelijkheden voor samenwerking op gezamenlijke onderzoeksterreinen, want ‘het bloed dat ons bindt, is dikker dan het water dat ons scheidt’. Ook van Antilliaanse kant zag men voordelen in samenwerking; zo zag Frank Martinus Arion bijvoorbeeld in het Afrikaans werkwoordsysteem (dat geen vervoegingen kent) een oplossing voor het probleem van de werkwoordsvormen in het Caraïbisch-Nederlands.

Dat deze zo wenselijk geachte samenwerking ook tot problemen kan leiden, werd duidelijk toen de Surinaamse sociolinguïst Hein Eersel tijdens het UWK-symposium onderscheid maakte tussen vier vormen van het Nederlands: op de eerste plaats noemde hij wat in Suriname Noordzee-Nederlands genoemd wordt, in de volksmond ‘aardappel-Nederlands,’ op de tweede plaats Afrikaans-Nederlands; verder Caraïbisch- en Indisch-Nederlands, waarbij hij de aantekening maakte dat de twee laatstgenoemde dichter bij het Noordzee-Nederlands staan dan het Afrikaans-Nederlands. Hein Willemse (UWK) tekende fel bezwaar aan tegen deze indeling: in zijn visie bestaat er geen Afrikaans-Nederlands, hij zei dat het hoog tijd is dat er evenredige verhoudingen tussen het Nederlands en het Afrikaans ontstaan, anders is er geen plaats voor het Nederlands in Zuid-Afrika. Hij waarschuwde voor een nieuwe bevoogdende houding van het Nederlands. Eersel zei, gezien de ontwikkelingen in Zuid-Afrika, deze positie wel te begrijpen, maar maande Willemse toch de historische banden niet uit het oog te verliezen.

Dat het Nederlands in Zuid-Afrika onder druk staat, is duidelijk. De oprichting van een Zuidafrikaanse Vereniging voor Neerlandistiek in januari 1992, op het eerste Neerlandistiek-congres in Zuid-Afrika sinds het opheffen van de academische en culturele boycot, kan als een soort tegenwicht tegen deze druk gezien worden. Wellicht komt de vereniging op het juiste moment om het tij te keren.

Loes Nas (Kaapstad)