Neerlandica extra Muros. Jaargang 1990

[p. 70]

Wat is waarheid?
Kroniek van het proza
R.P. Meijer (Londen)

Een literatuurprijs die veel geld waard is, leidt bijna altijd tot onenigheid. Kleine bekroningen worden voor kennisgeving aangenomen maar bij de AKO-prijs nemen de critici met driftige gebaren het blad voor de mond weg. Dit jaar, het vierde jaar van de prijs, was het ook wel bar wat de jury heeft uitgehaald. Het begon al met de nominaties. Zoals elk jaar werden er zes prozawerken gekozen uit de 169 die deze keer ingezonden waren. De auteurs waren Joost Niemöller, Atte Jongstra, Louis Ferron, Frans Pointl, Christine D'haen en Gerrit Komrij. De meeste van die namen associeer je niet onmiddellijk met de literaire hoogtepunten van het afgelopen jaar. Dat is zacht gezegd. ‘Het vermoeden rijst,’ schreef Reinjan Mulder in NRC Handelsblad van 13-4-'90, ‘dat de jury op een gegeven moment door een onontkoombare verveeldheid is overvallen en is gaan kiezen voor schandaal.’ Koos Hageraats sprak in De Tijd (11-5-'90) van ‘de schone schijn van een gedrochtelijke prijs’ en hoopte maar dat er eens iemand kwam die hem zou weigeren. Carel Peeters noemde de nominaties ronduit onzin (Vrij Nederland, 7-4-'90).

De critici hadden volkomen gelijk, en wat de jury dit jaar bezield heeft blijft een raadsel. Hoe kan iemand volhouden dat een onsamenhangend, bij elkaar geraapt, modieus boek als Wraak! van Joost Niemōller tot het beste van het jaar behoort? Wie zou aan Zwarte sneeuw van Christine D'haen of aan De psychologie van de zwavel van Atte Jongstra de voorkeur geven boven Dubbelportret van Margriet de Moor (zie NEM 54) of De lichtjager van Marja Brouwers? ‘Twee valse kraaien in het koor,’ zei Arnold Heumakers van de eerste twee, en voegde eraan toe dat de AKO-jury het risico liep al het vertrouwen te verliezen.

Net als in andere jaren werd er druk gespeculeerd wie van dit ongelukkige zestal de prijs in de wacht zou slepen. Ook dat is een verrassing geworden. Vrij algemeen werd aangenomen dat de prijs naar Frans Pointl zou gaan voor De kip die over de soep vloog (Nijgh en Van Ditmar). Het is een debuut dat bestaat uit autobiografische verhalen van een 57-jarige man uit een joodse familie in Amsterdam die een nogal geïsoleerd en tamelijk mistroostig leven leidt. Hij heeft op allerlei kantoren gewerkt, maar tot een ‘carrière’, zegt hij zelf, is het niet gekomen. De verhalen die hij over zijn leven schrijft, klinken soms weemoedig en soms ook bitter en hebben in de meest geslaagde delen de charme van een primitief schilderij. Vaak ook zijn ze kleurloos en gaat de eenvoud over in simpelheid. Het leek me dwaas om een boek als dit nu maar meteen uit te roepen tot het beste boek van het jaar. Dat is dan ook niet gebeurd. De prijs werd toegekend aan Louis Ferron voor Karelische nachten (De Bezige Bij), een opgeklopt verhaal over mythe en schijn, vriendschap en wreedheid, tegen een achtergrond van herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog - een boek waarvan niemand begreep hoe het op het zes-

[p. 71]

tal terecht was gekomen, laat staan waarom het de prijs moest krijgen. Dan was Gerrit Komrij een heel wat acceptabeler winnaar geweest.

Het boek van Komrij dat op de nominatie stond, was niet zijn eerste roman maar de bundel korte essays die Humeuren en temperamenten heet, met als ondertitel ‘Een encyclopedie van het gevoel’ (De Arbeiderspers). Het boek is geordend als een woordenboek en behandelt gevoelens die lopen van Aanstellerij tot Zuiverheid. Die twee vormen een mooie tegenstelling aan de uiteinden van het alfabet en daartussen liggen tientallen gevoelens waartegen Komrij zich afzet of waarmee hij zich identificeert. Het is een boek van de Komrij die we kennen: scherp, geestig, moralistisch, fantasierijk, capricieus, en dat alles op zijn eigen ietwat plechtige, gedragen toon. Een heel andere Komrij komen we tegen in zijn eerste roman Over de bergen (De Arbeiderspers). De verschijning van dit boek was ongeduldig afgewacht. Wat zou Komrij, de scherpe criticus, de vaak hardhandige beoordelaar van andermans feilen, zelf van een roman terechtbrengen?

Komrij woont al vijf jaar in Portugal en heeft waarschijnlijk een groot deel van zijn eigen ervaringen in de roman verwerkt. De hoofdfiguur, Pedro Sousa e Silva, keert zich af van het stadsleven in Lissabon om zich terug te trekken op het vroegere familiebezit in een afgelegen dorp. Het landgoed is omgezet in een semi-kerkelijke stichting en wordt beheerd door de priester Rodrigo. De rust die Pedro zoekt, vindt hij in het begin ook totdat er een ordeverstoorster verschijnt in de gedaante van Fernanda, een nicht van Rodrigo. Ze wil graag met Pedro trouwen, voornamelijk om haar deel van de erfenis te bestendigen, maar hij wijst haar af. Daarna loopt alles mis. Fernanda zet de dorpelingen tegen hem op en Pedro krijgt zelfs ruzie met Rodrigo. De landelijke gemeenschap die zo idyllisch en hecht leek, blijkt al evenzeer gebouwd op hebzucht en macht als de gemeenschap in de stad. Het huis waarmee Pedro eerst in een liefdesverhouding leefde, ziet hij dan als vervloekt.

De roman heeft iets merkwaardig ouderwets, iets uit de jaren dertig. Dat zit hem niet alleen in de toon die even gedragen is als in het eerder genoemde boek, maar ook in de uitvoerige, liefdevolle beschrijving van het huis, de meubels, de schilderijen en snuisterijen. De roman krijgt daardoor iets statisch. De dramatiek komt pas in het laatste kwart van het boek, als de derde persoon plaats maakt voor de eerste, maar ook dan blijft de beschrijving de overhand houden op de aktie. De kritiek heeft over het algemeen korte metten gemaakt met Komrij als romanschrijver. T. van Deel vond het boek ‘verbluffend saai’ (Trouw, 22-3-'90). ‘Een matige streekroman,’ zei Arnold Heumakers, die het proza kwalificeerde als ‘kreupel en kleurloos’ (De Volkskrant, 16-3-'90). Koos Hageraats had onafgebroken moeten geeuwen van verveling (De Tijd, 30-3-'90). Doeschka Meijsing oordeelde wat positiever en had tweederde van het boek gelezen als ‘een langzaam, adembenemend verhaal’ (Elsevier, 31-3-'90). Alleen Carel Peeters vond dat alles in de roman zijn ‘functionele plaats’ had: ‘Met Over de bergen bevestigt Komrij kortom zijn formaat’ (Vrij Nederland, 17-3-'90). Wat men ook voor roman-technische bezwaren kan hebben, Komrijs roman is heel wat interessanter, beter geschreven

[p. 72]

en sympathieker dan het boek van de prijswinnaar.

Wie het onderwerp van De lichtjager (De Bezige Bij), de nieuwe (derde) roman van Marja Brouwers, met een paar woorden zou moeten aanduiden, zal waarschijnlijk zeggen dat het een roman is over een mislukt huwelijk. Er zijn zeer veel mislukte huwelijken en zeer veel romanschrijvers hebben zich daarmee beziggehouden. Zoveel, dat een lezer al gauw zegt: nu maar eens wat anders (als het maar geen calvinistische jeugd is). Het boek van Marja Brouwers is gelukkig heel wat anders. Niet alleen dat ze in plaats van één mislukt huwelijk er twee geeft, haar benadering van het geval is, zo niet splinternieuw, dan toch heel ongewoon in het Nederlands. Ze geeft vier verschillende visies op haar hoofdpersoon Paul de Braak: die van zijn eerste vrouw Lea, van zijn tweede vrouw Michal, van zijn halfzuster Timna en van De Braak zelf. Het is een procédé waarmee Oscar Lewis en Lawrence Durrell prachtige resultaten hebben geboekt.

Getuigenverklaringen spreken elkaar altijd tegen, zeggen ze bij de politie, en zo is het hier ook. Ieder heeft een eigen mening, een eigen interpretatie van wat er gebeurd is en waarom het moest gebeuren. Eerst ontmoeten we de man, een Nederlandse kunsthistoricus die jarenlang docent is geweest aan een Amerikaanse universiteit en net teruggekeerd is naar Nederland. Hij is teleurgesteld in zijn carrière en mislukt in zijn huwelijken, en van zijn plan om in Nederland als kunstcriticus te gaan werken komt ook niets terecht. Hij ligt overhoop met alles en iedereen en ziet het als zijn noodlot dat het zoeken naar het licht hem alleen naar de duisternis brengt.

In het beeld dat de twee ex-vrouwen van hem geven blijft weinig over van de zoeker naar het licht. Lea is het rustigst. Ze kan zijn heerszucht en drankzucht niet verdragen, evenmin als zijn warhoofdigheid, maar ze heeft wel medelijden met hem. Michal, een negermeisje dat bij De Braak had gestudeerd, is veel heftiger in haar aanval. Hij heeft haar willen vermoorden, zegt ze, en had er zich al een loden pijp voor aangeschaft. Nee, zegt De Braak, zij heeft hem willen vermoorden. Het is maar zelden dat de getuigenverklaringen in dit boek elkaar steunen. Meestal staan ze lijnrecht tegenover elkaar. Vaak zal het een kwestie van verkeerde waarneming zijn geweest, maar in het geval van de loden pijp is er duidelijk een die liegt. Wie? Daar geeft Brouwers geen antwoord op. Welke visie komt het dichtst bij de waarheid? Dan zouden we eerst moeten weten wat de waarheid is, en de teneur van het boek is dat er geen absolute waarheid bestaat. Dat wordt geïllustreerd met twee historische gebeurtenissen die De Braak op zijn computer uitwerkt: een ingewikkelde moordzaak in de Verenigde Staten en de zaak-Weinreb. Wat was daar de waarheid en wat was de leugen? De conclusie moet zijn dat er in beide gevallen ‘onoplosbare twijfel’ bestond.

Het boek van Marja Brouwers is intelligent en erudiet. Het ontwikkelt zich langzaam en neemt alle tijd om te laten zien dat in het leven van Paul de Braak de waarheid niet bestaat, of in elk geval niet meer is te achterhalen. Voor het laatste hoofdstuk heeft Brouwers een mooie troef achter de hand gehouden. Michal komt naar Nederland, zoekt Lea

[p. 73]

op, en zo worden de twee vrouwen met elkaar geconfronteerd. Lea is stomverbaasd een zwarte vrouw op de stoep te zien staan, en haar eerste indruk is er een van ‘steenharde trots’, van iemand die je aankijkt ‘met ogen als verkoolde houtspaanders’ (ik zou niet zo gauw weten wat ik me daarbij moet voorstellen). Michal ziet een vrouw die in niets lijkt op het beeld dat De Braak van haar heeft opgehangen. Ze ziet een glimlachje dat hem woedend moet hebben gemaakt en een gezicht ‘als een windstil watervlak’. Als je die indrukken vergelijkt met de visie van De Braak op de twee vrouwen, blijft de waarheid even ongrijpbaar als zij al was.

De lichtjager is een groot opgezette roman die niet helemaal groots wordt. Voor een deel ligt dat aan de stijl die over het geheel te droog is om de lezer echt mee te kunnen slepen. Af en toe laat Brouwers zich verleiden tot stilistische spitsvondigheden die een erg gezochte indruk maken. De verkoolde houtspaanders noemde ik al, en zo zijn er veel meer. Er is iemand met een accent ‘als een slechtgepoetst geweer’ en iemand die voelt dat ‘een taalwolk dreigend uit haar op steeg’. T. van Deel, die in Trouw van 19-4-'90 het boek zeer terecht een imposante roman noemde, vond dat Brouwers' zinnen door de beeldspraak een eigenaardige bekoring kregen. Ook Carel Peeters roemde de stijl: ‘aangenaam gespierd, met de duidelijke bedoeling om niet op kinderachtige manier pregnant te zijn’ (Vrij Nederland, 24-3-'90). Ik verschil daarin van mening en geloof stellig dat die vaak onduidelijke beelden de stijl niet ten goede zijn gekomen. Mijn tweede bezwaar brengt me in tegenspraak met Koos Hageraats die in De Tijd van 6-4-'90 schreef dat het de grote verdienste van Marja Brouwers is dat je tot aan het einde in de hoofdfiguur geïnteresseerd blijft. Ondanks het buitengewoon knap toegepaste procédé begon mijn belangstelling voor het fenomeen Paul de Braak langzamerhand te tanen. Hoe je het ook draait, hij blijft een warhoofdig, paranoïde, zichzelf overschattend mannetje dat zelfs bij de hevigste uitbarstingen iets miezerigs houdt in plaats van werkelijk tragisch te worden. Maar een verschil van mening over het hoge peil van De lichtjager bestond er in de kritiek niet.

Ook in Stella Klein, de eerste roman van Hermine de Graaf, die al drie bundels verhalen en een novelle op haar naam heeft, speelt de waarheid een grote rol, zij het heel anders dan in het boek van Marja Brouwers. Stella's probleem is niet dat de waarheid onkenbaar is maar dat er zoveel gelogen wordt. Zelf doet ze daar als kind dapper aan mee om niet nog meer uit de toon te vallen dan ze toch al doet. Wel is ze vaak bang dat een gelogen verhaal ineens de waarheid zal worden. In het gezin waar de leugens aan de lopende band gefabriceerd worden, zitten Stella en haar zuster Juliane, haar broer Benno en de ouders erg dicht op elkaar. Een ‘kluwengezin’ noemt hun huispsychiater het. Zodra ze kan breekt Stella eruit en trouwt eerst met een oudere leraar, Wouter, en later met de psychiater Vincent Klein met wie ze op school al bevriend was. Het uitbannen van de leugens blijft een hele opgave en de laatste zin van het boek luidt: ‘Van alle mogelijkheden lijkt de waarheid spreken nog de beste, maar als er iets is waarop niemand me heeft voorbereid, dan is dat tot het laatst toe eerlijk blijven’.

[p. 74]

Uit dit boek, hoe boeiend het ook is, blijkt dat Hermine de Graaf zich toch meer thuis voelt bij verhalen dan bij een roman. Er zijn allerlei hoofdstukken die zich laten lezen als volkomen op zichzelf staand. Het verhaal over de Oostenrijkse verdediger van Hitler is daar een van, evenals dat over de verhuizing van een groep geestelijk gehandicapten. De vele herhalingsmotieven, die duidelijk bedoeld zijn om een eenheid tot stand te brengen, bereiken dat doel niet helemaal. De vader van Stella, conrector van een gymnasium, gaat met vervroegd pensioen omdat hij ervan wordt verdacht zijn dochter Juliane de gelegenheid te hebben gegeven om haar examenwerk te verbeteren. Later geeft Wouter Stella inzage in de examenopgaven van haar klas. Een dergelijk spiegelbeeld is te opvallend om echt functioneel te kunnen zijn. Net als in het geval van de vader, die zich na zijn pensionering ontwikkelt tot een gevierd schilder, heeft de fraude van Stella en Wouter vèrstrekkende gevolgen. Wouter verwacht nogal wat terug voor zijn hulp en Stella vindt het moeilijk te weigeren. Het komt tot een huwelijk, dat dus als zoveel in dit boek, gebaseerd is op bedrog en leugens.

Door het inlassen van een vertelster die heel dicht bij Stella staat maar zich op de beslissende ogenblikken van haar distantieert - ‘het lieft zou ik haar vijf minuten onder water willen houden’ - geeft Hermine de Graaf de roman een wisselend perspectief dat typerend is voor de afstandelijke manier waarop ze haar personages benadert. In Stella Klein zowel als in De lichtjager speelt de tekstverwerker een niet onaanzienlijke rol in het vertelproces. ‘Eén druk op de cursor,’ zegt de vertelster in Stella Klein, ‘en haar leven is voorgoed uitgewist’. In het literaire spel van de verbeelding lijkt me voor de tekstverwerker een roemrijke toekomst weggelegd. Wat is er mooier dan een ding dat alles opneemt en onthoudt als je op de goede toetsen drukt en waaruit je met één vingerbeweging alles weer kunt laten verdwijnen.

De wat fragmentarische opbouw van het boek van Hermine de Graaf is de kritiek niet ontgaan. De een vindt het een bezwaar, de ander niet. Frans de Rover spreekt wel van episoden en zelfs van brokstukken maar verbindt daar geen oordeel aan. (Vrij Nederland, 17-3-'90). Het ‘technisch-literair spel van afstand en identificatie’ vindt hij ‘meesterlijk’ en hij ziet Stella Klein als ‘het voorlopige hoogtepunt’ in het werk van Hermine de Graaf. Koos Hageraats zag het fragmentarische wel degelijk als een tekortkoming en stelde dat in het geval van deze roman het geheel nauwelijks meer was dan de som van de delen (De Tijd, 23-3-'90). Arnold Heumakers was het daarmee eens: ‘De roman maakt een uitgesproken versnipperde indruk. En bij verscheidene episoden vraag ik me af wat de vertelde gebeurtenissen nu precies in het leven van Stella Klein te betekenen hebben’ (De Volkskrant, 9-3-'90). Als de waarheid al bestaat, denk ik dat de laatste twee die het dichtst benaderen, ook al heb ik in laatste instantie waarschijnlijk meer waardering voor het boek dan zij. Maar bij alle meningsverschillen die er tussen critici kunnen bestaan, zou het me verbazen als niet ieder ervan overtuigd was dat niet alleen Gerrit Komrij maar ook Hermine de Graaf en Marja Brouwers meer recht hadden op de AKO-prijs dan degene die hem nu heeft gekregen.