Neerlandica extra Muros. Jaargang 1989

[p. 63]

Over een keurig park en een labyrint
Kroniek van land en volk van Nederland en Vlaanderen
J. Pekelder

In de loop van dit jaar verschenen twee boeken die de aandacht verdienen van de docent Nederlands extra muros, namelijk Kees Snoek: Nederland leren kennen (Martinus Nijhoff, Leiden/Antwerpen, 1989. 113 p. BF 500 Hfl. 25, -) en Geert van Istendael: Het Belgisch labyrint (Arbeiderspers, Amsterdam, 1989. 333 p. BF 698 Hfl. 34,90).

Snoek, die al jaren actief is als docent Nederlands buiten de muren, schrijft in het ‘Voorwoord’ dat Nederland leren kennen (NLK) vooral bestemd is voor buitenlandse studenten Nederlands en dat het behalve in lessen Nederlandkunde gebruikt kan worden in lessen lees- en schrijfvaardigheid. We zullen in deze bespreking alleen ingaan op de Nederlandkundige merites van het boek. Dat NLK voor het onderwijs is geschreven, blijkt uit de didactisch weloverwogen opzet. NLK bevat achttien korte hoofdstukken van gemiddeld zes pagina's. De hoofdstukken zijn ingedeeld in verschillende korte paragraafjes die zeker voor de enigszins gevorderde student zonder meer te overzien zijn. Elk hoofdstuk kan gezien worden als een antwoord op de in de titel vervatte vraag. Bijvoorbeeld: Waar wonen de Nederlanders? (hfdst. 1), Hoe verdelen ze hun geld? (hfdst. 6), Hoe worden ze beschermd en gecontroleerd? (hfdst. 9), Hoe gezond zijn ze? (hfdst. 15) en Hoe kijken ze tegen het leven aan? (hfdst. 18). Meteen na elk hoofdstuk volgt een lijst vragen over de behandelde stof. De tekst wordt aangevuld met tabellen, krantestukjes, korte fragmenten uit boeken, foto's en ander illustratief materiaal uit brochures, folders en dergelijke.

NLK geeft niet alleen zakelijke informatie, maar stelt de lezer eveneens in staat inzicht te krijgen in mentaliteit en gedrag van de Nederlanders. De bladzijden met zuiver zakelijke informatie hebben echter de overhand. Soms wordt er naar onze smaak zelfs te veel informatie gegeven, zoals in het hoofdstuk Hoe gezond zijn ze? (hfdst. 15). We vinden daar een twintigregelige definitie van het begrip homeopathie (p. 88). Dergelijke passages horen niet thuis in een boek over Nederlandkunde. Voor de verklaring van moeilijke woorden en begrippen kan de student zich wenden tot woordenboek of encyclopedie. Wat Nederlandkundig wel relevant is, is de vraag waarom homeopathie in Nederland sinds de jaren zestig zo populair is. En op deze vraag wordt slechts zeer summier ingegaan. Dat is jammer, want juist de beantwoording van dergelijke vragen, waarvan we de moeilijkheid hier zeker niet willen onderschatten, geeft ons inzicht in mentaliteit en gedrag van de Nederlanders door de jaren heen. Dit neemt echter niet weg dat er, zoals we reeds aanstipten, beschrijvingen worden gegeven van typisch Nederlands gedrag of van een typische Nederlandse mentaliteit. Deze passages behoren ongetwijfeld tot de leukste en daarom voor studenten tot de motiverendste van

[p. 64]

NLK. Over de spreekwoordelijke Nederlandse zuinigheid zegt Snoek bijvoorbeeld: ‘Wie bij een Nederlandse familie op bezoek komt, krijgt een kopje koffie met een koekje erbij gepresenteerd uit een trommel, die daarna keurig weer wordt gesloten, tot de gastheer of gastvrouw de tijd gekomen acht om een tweede koekje te presenteren’ (p. 108). Zulke passages werken verfrissend naast de zuiver informatieve stukken.

Een andere opmerking van algemene aard betreft het illustratief materiaal. Daar is nogal wat op aan te merken. Wat de tabellen betreft, zijn we van mening dat het wenselijk is alleen jaartabellen op te nemen waarin naast oudere gegevens ook de meer recente gegevens verwerkt zijn, zodat de lezer na kan gaan hoe de situatie recentelijk was in vergelijking met vroeger jaren. Dit is in NLK niet altijd het geval. Zo wordt er een tabel gegeven van het marktaandeel van enkele landelijke dagbladen over de periode 1955-1979 (p. 26). Op p. 87 komen we een tabel tegen over de gemiddelde levensverwachting per geslacht bij geboorte over de periode 1840-1975 en op p. 93 vinden we een tabel over het arbeidsverzuim in Nederland die loopt van 1955-1978. In geen van deze tabellen is af te lezen hoe de situatie het laatste decennium was. Dat niet-recente tabellen soms een verkeerd beeld kunnen geven van het meest recente verleden blijkt duidelijk uit een tabel over vormen van vrijetijdsbesteding binnenshuis lopend van 1974-1983 (p. 94). In het rijtje TV kijken, radio luisteren etcetera ontbreken de videorecorder en de personal computer, twee apparaten die met name de laatste vijf jaar menig Nederlander zijn vrije tijd heeft doen doorkomen.

Bij het doornemen van krantestukjes valt het op dat, alhoewel Snoek uit zo'n tiental verschillende kranten en tijdschriften fragmenten opneemt, vrijwel 60 percent afkomstig is uit de Volkskrant en NRC-Handelsblad, terwijl bekende kwaliteitskranten als Trouw, Het Parool, een massakrant als het Algemeen Dagblad en een journalistiek hoogstaand tijdschrift als Elsevier geheel ontbreken. Iets meer pluriformiteit zou de waarde van de ingebrachte stukken zeker verhoogd hebben. Zelfs in een krant als het Algemeen Dagblad staan soms stukken die aan alle eisen der journalistieke kunde voldoen. Bovendien lijkt het taalgebruiksniveau van deze krant en in mindere mate van Trouw en Het Parool ons, gezien het publiek waar NLK voor bestemd is, beter aangepast dan dat van toch wel elitaire bladen als de Volkskrant en NRC-Handelsblad.

Wat de foto's bij de teksten betreft, lijkt het ons wenselijk dat ze in een eventuele volgende druk van NLK voorzien worden van een onderschrift. In een aantal gevallen is het namelijk te enen male onduidelijk waarom bepaalde foto's bij bepaalde tekstgedeeltes staan. Bijvoorbeeld de foto van twee bejaarde heren die glimlachend het glas heffen onder een paragraafje dat handelt over de (on)zekerheden van de Nederlanders (p. 109). En zelfs als het verband tussen tekst en foto duidelijk lijkt, dan nog is het wenselijk aan te geven waar de foto een foto van is.

Tenslotte nog een opmerking van tekstinhoudelijke aard. Het valt op dat termen als zuil, verzuiling en ontzuiling nergens duidelijk gedefinieerd worden, terwijl deze begrippen toch cruciaal zijn voor het

[p. 65]

goede begrip van grote gedeeltes uit NLK. Het enige dat hieromtrent gezegd wordt, is dat zuilen verschillende godsdienstige en politieke richtingen aanduiden en dat het verschijnsel van die verschillende richtingen verzuiling is (p. 16). Onder deze definitie vertonen waarschijnlijk de meeste landen een verzuilde maatschappijstructuur, want in de meeste landen is er, al dan niet ondergronds, sprake van verschillende godsdienstige en politieke richtingen.

Deze luttele kritische kanttekeningen weerhouden er ons niet van NLK te beschouwen als zeer leerzame lectuur voor studenten Nederlands extra muros. Dankzij de didactische opzet zullen deze het zonder meer als cursusboek kunnen gebruiken voor een collegereeks Nederlandkunde. Enigszins gevorderde studenten zullen het zelfs op zelfstandige basis kunnen bestuderen. Het boek oogt nogal sober zonder daardoor onaantrekkelijk te zijn. Ergens aan het eind zegt Snoek: ‘Nederland heeft vrijwel niets van een wildernis, maar vrijwel alles van een keurig park’ (p. 110). Als we in dit citaat Nederland vervangen door Nederland leren kennen hebben we ons inziens een juiste typering van deze publikatie.

Geert van Istendael, journalist op de binnenlandredactie van de Nederlandstalige Belgische televisie (BRT), richt zich in Het Belgisch labyrint (BL) in de eerste plaats tot de Nederlanders. Zijn doel is de staat België op een bevattelijke wijze te ontleden, zodat de noorderburen wat vooroordelen armer zullen kunnen worden. Afgezien van proloog, epiloog, bibliografische aantekeningen en register, beval BL drie grote hoofdstukken. Elk hoofdstuk is onderverdeeld in paragrafen die per stuk gemiddeld zo'n dertig pagina's beslaan. In het eerste hoofdstuk getiteld Geschiedenissen wordt in vogelvlucht de geschiedenis van het gebied dat nu België heet, verteld vanaf de val van Antwerpen (1585) tot en met de Tweede Wereldoorlog en de periode vlak daarna. In hoofdstuk 2, De taal is gansch een volk, wordt de taalstrijd behandeld. De auteur gaat zowel in op de historische achtergronden als op de meest recente (taalpolitieke) ontwikkelingen. In Het labyrint, het slothoofdstuk, worden de Belgische instellingen beschreven: de politieke partijen, de vakbonden, de katholieke kerk (voor zover een Belgische instelling) alsmede de grote (industriële) ondernemingen in verleden en toekomst.

BL heeft als ondertitel meegekregen De schoonheid der wanstaltigheid. De paradox is duidelijk: ondanks de wanstaltige aanblik die België's geschiedenis biedt, ondanks de in het oog springende wanstaltigheid van de vele taalpolitieke compromissen en ondanks de wanstaltigheid van sommige Belgische gebruiken en gewoonten, ligt er in dat alles toch iets ‘schoons’ verborgen. Iets ‘schoons’ dat de Belg onmiddellijk ziet of op zijn minst aanvoelt, maar dat voor de Nederlander niet zonder meer te doorgronden is. Alhoewel Van Istendael, ons inziens terecht, het minderwaardigheidscomplex van de Belgen ten opzichte van de Fransen en de Nederlanders aan de kaak stelt, ontkomen we toch niet aan de indruk dat ook hij het er met name ten aanzien van Nederland nog moeilijk mee heeft. We geven slechts enkele uit de vele voorbeelden:

[p. 66]

‘(...) een beschaving die in Brussel en Antwerpen al veel eerder tot ontwikkeling was gebracht dan in het slijkerige vissersdorp Amsterdam.’ (p. 17), ‘Niettemin was België (...) veruit het meest democratische land van Europa, democratischer dan Frankrijk en Engeland en onvergelijkbaar veel democratischer dan Holland, dat door ons Voorlopig Bewind beschouwd werd als ondraaglijk achterlijk en verstard.’ (p. 23) ‘Toch blijft het socialisme in ons land massaler dan een Nederlander zich kan voorstellen.’ (p. 271). De toon die uit deze citaten spreekt, wijst toch duidelijk op een zeker ongenoegen. Het gebrek aan nuance en het vaak bombastische taalgebruik is trouwens een constante in BL.

Een andere eigenaardigheid van de manier van schrijven van Van Istendael bestaat erin op de ene plaats ten stelligste iets te beweren om het een stukje verder weer gedeeltelijk terug te nemen. Vergelijk ‘Ik denk dat de socialistische beweging in de verfransing van Brussel een doorslaggevende rol heeft gespeeld’ (p. 122) met ‘Ik moet natuurlijk niet doen alsof de socialisten ervoor gezorgd hebben dat Brussel verfranst is’ (p. 125) en vergelijk ‘Inzake huwelijk, gezin en seksualiteit is de kerkelijke invloed bijna verdwenen’ (p. 213) met ‘Dat komt omdat de Kerk nog altijd een zekere invloed uitoefent op dat gebied, en er zich zeker nog intensief mee bezig houdt’ (p. 214).

Ondanks deze opmerkingen, is BL zeker de moeite van het lezen waard. Dat is niet in de laatste plaats te danken aan de meeslepende en uitbundige manier van schrijven. De auteur heeft het op de ene plaats over franstalige heethoofden, lompe Vlamingen en eigenwijze Nederlanders, terwijl hij ergens anders spreekt over de grote Walen die de geschiedenis heeft opgeleverd, de kloeke Vlamingen en de economisch onnavolgbare Nederlanders. Wonderwel slaagt hij er op de meeste plaatsen in paradoxen tot een aanvaardbare synthese om te vormen. De enorme schat aan informatie die het boek verder bevat, is onmisbaar voor iedereen die zich beroepshalve met Nederland- en Belgiëkunde bezig houdt. Daar een didactische opzet ontbreekt en het taalniveau nogal hooggegrepen is, is BL duidelijk veel minder geschikt voor studenten Nederlands extra muros, zelfs als ze gevorderd zijn. Maar voor die groep is het boek dan ook niet geschreven. De docent Nederlandkunde zal al selecterend en hier en daar nuancerend tot een bruikbare samenvatting kunnen komen die dan als studiemateriaal kan dienen voor colleges Nederland- en Belgiëkunde. Tussen de wanstaltigheid door is er veel ‘schoons’ te ontdekken.