Neerlandica extra Muros. Jaargang 1989

[p. 61]

Het belang van de studie van het Afrikaans^*
P.C. Paardekooper

1 Het belang voor het Afrikaans zelf: taalkunde en taalpolitiek

In Neerlandica extra Muros 51 verscheen een samenvatting (Donaldson 1988) van een proefschrift (Donaldson 1985) over de invloed van het Engels op het Afrikaans, waarin de schrijver pleitte voor een niet-emotionele beschrijving van die invloed en voor ‘erkenning’ van de aanwezigheid van duizenden anglicismes in het Afrikaans (1988: 67).

Ik denk dat we die discussie daarover verhelderen door het taalkundige aspect van die zaak te scheiden van het taalpolitieke. Het woord ‘taalpolitiek’ kom je tegenwoordig zelden tegen in publikaties van taalkundigen, hoewel het begrip er vaak impliciet in aanwezig is. Wie over het Afrikaans schrijft, krijgt als vanzelf met ‘taalpolitiek’ te maken. Pas een eeuw geleden is de Afrikaanse klank tekst geworden, wat op zichzelf al een grote taalpolitieke activiteit inhield doordat men zich afzette tegen het Nederlands. Later probeerden de Engelsen het Afrikaans uit te roeien; de wil tot talig overleven bracht de strijd tegen anglicismes mee. Dat is het misverstand bij Donaldson, die de relatie tussen Afrikaans en Engels in eerste instantie vanuit z'n moedertaal bekijkt, het Engels, dat van de twee de meest comfortabele positie heeft, terwijl het Afrikaans bedreigd is. Donaldson heeft wèl gelijk als hij constateert dat er bij de bestrijding van ‘insluipsels’ en ‘mogelijke insluipsels’ wel eens vergissingen gemaakt zijn (1988: 67). Zelf stel ik dat de voor het voortbestaan van het Afrikaans nodig geachte taalpolitiek zonder een degelijke beschrijving van deze taal z'n basis mist en dat die beschrijving onmogelijk is zonder kennis van bepaalde historische vormen van het Nederlands.

* Door de redactie ingekort.

2 Belang voor de neerlandistiek

2.1 Standaardisatieprocessen

Standaardisatie is taalpolitiek voor elk Algemeen Beschaafd van grote betekenis; voor de taalkunde is belangrijk, langs welke wegen dat proces plaatsvindt. Bijna altijd gaat het om doubletten uit twee of meer dialecten ofwel uit taal en tekst. In de standaardisatie van het Afrikaans kunnen we ruwweg twee fases onderscheiden (twee soorten, wat mij betreft): de fase waarin die parallel loopt met die van het ABN, en die waarbij het z'n eigen, typisch-Afrikaanse gang moet gaan. Een voorbeeld van het eerste is de keus tussen noot ‘muzieknoot’ enz. en neut ‘eetbare harde vrucht’ waarbij betekenisverschil ontstaan is (net als bij ABN noot/neut ‘borreltje’), één van het tweede is de manier van kiezen (niet kiezen) tussen leef/lewe. Op het eerste gezicht lijkt alleen die van het eerste type van belang voor de neerlandistiek, maar bij nader inzien blijkt de tweede het ook. Waarom bestaat lee ‘leven’ niet, maar gee wèl, in tegenstelling tot geef en gewe? Waarom bestaat belewe wèl (naast beleef)?

Een ander belangrijk probleem bij standaardisatie is: wanneer verdwijnt één van twee doubletvormen, wanneer treedt er volledige

[p. 62]

betekenissplitsing op met behoud van allebei de vormen, wanneer is er gedeeltelijk overeenkomst in betekenis naast gedeeltelijk verschil? Concreet: waarom zijn bijvoorbeeld noot/neut in het Afrikaans en het ABN allebei blijven bestaan met betekenisverschil? Maar waarom ligt dat verschil in het Afrikaans op een andere plaats als in het ABN?

2.2 Reconstructie van proto-ABN en 17de- en 18de-eeuws Noord- en Zuidhollands

Omdat het Afrikaans uit taal/tekstdoubletten veel vaker als het ABN de taal- (= de dialect-)vorm gekozen heeft, is het van grote betekenis voor de reconstructie van ouder Hollands. Zo is Hollands vars de onbedreigde overwinnaar van vers, maar vleis heeft enkel een compromis met vlees kunnen sluiten, dat in allerlei samenstellingen en afleidingen (bijvoorbeeld vleeslik) nog aanwezig is. Dat kan erop wijzen dat vars ook in het 18de-eeuwse proto-ABN veel steviger stond als vleis. Een ander voorbeeld is bondel/bundel. Daar is betekenisdifferentiatie opgetreden: het laatste slaat - niet toevallig - op een verzameling teksten, het eerste op nietteksten. Maar parallel daarmee loopt een uitspraakverschil: [bɔnɤl] heeft met z'n d-loosheid vrij zeker de oude Hollandse uitspraak bewaard, tegenover de d in [bʌndɤl] waar duidelijk spellingsuitspraak aanwezig is. Weer een ander geval treffen we aan in de doubletten sag ‘zacht’/saf ‘zacht’ in ongunstige betekenis, saggies/sagkens. In het laatste (springlevende) woord vinden we een klinkend bewijs voor Antwerpse invloed op het Afrikaans, natuurlijk via het proto-ABN waarin het eveneens springlevend geweest moet zijn. Pas in een latere fase is het daaruit verdwenen.

3 Belang voor de Algemene Taalkunde

Iedere taal is een mengtaal, ook het Afrikaans. Maar in tegenstelling tot zoveel andere talen, zijn de mengprocessen hier zoveel recenter (voor een deel) en dus zoveel beter op heterdaad te betrappen. Ik hoef niet uit te weiden over het grote aantal artikelen dat een of meer onderdelen van zulke mengprocessen bespreekt, en over de discussie over bijvoorbeeld de oorsprong van de dubbele ontkenning in het Afrikaans.

4 Conclusies

Bij de studie van het Afrikaans zijn we niet alleen aangewezen op onderzoek van het - vooral oudere - Nederlands, ook geldt dat de studie van - vooral het oudere - Nederlands baat heeft bij onderzoek van het Afrikaans. In verband daarmee wil ik pleiten voor twee volwaardige leerstoelen Afrikaans: één aan een Nederlandse en één aan een Belgische Nederlandstalige universiteit.

Bibliografie

Donaldson, B.C. The influence of English on Afrikaans: a case of language change in a language contact situation. Bloemfontein, 1985.

Donaldson, B.C. ‘De invloed van het Engels op het Afrikaans: een uniek geval van taalverandering in een taalcontactsituatie’, in: Neerlandica extra Muros, nr. 51, 1988, pp. 62-68.