Neerlandica extra Muros. Jaargang 1988

[p. 24]

Terwijl het schrijfblok zich uitvindt
Kroniek van de poëzie
Theo Hermans

Is er voor een dichter nog leven na zijn Verzamelde Gedichten? Van Gerrit Kouwenaar verschenen in 1982 de definitieve retrospectieve Gedichten 1948-1978, maar vrijwel tegelijkertijd kwam hij al met nieuw werk, in Het blindst van de vlek (zie NEM 40, voorjaar 1983). Toen bleef het een hele poos stil. Onlangs zag echter zijn jongste bundel het licht onder de titel het ogenblik: terwijl (Amsterdam, Querido, 1987; 39 blz.) - en alles wijst erop dat de oude meester nog met vaste hand schrijft, ja in staat is poëzie voort te brengen die tot het beste behoort van wat hij tot dusver gemaakt heeft.

De nieuwe bundel is meteen herkenbaar als een Kouwenaar-produkt. De inmiddels vertrouwd klinkende sleutelwoorden als eten, vlees, mes, donker, grond, de afstandelijkheid van de veelvuldige ‘men’-constructies, het laconieke ritme en de zorgvuldigheid waarmee letterlijke of nevenbetekenissen van bepaalde woorden in het veld worden gebracht, al die elementen plaatsen de gedichten in het kader van een veel ruimer en allengs klassiek geworden oeuvre. Nieuw is echter de ongemene helderheid waarmee Kouwenaar zijn verzen vorm geeft. Die helderheid gaat gepaard met een zekere ontspannen precisie, die het anecdotische niet uit de weg gaat maar het wel binnen nauwe perken houdt.

Zoals bijna altijd schrijft Kouwenaar in reeksen. In de tweede reeks van de bundel, ‘al met aarde’ geheten, is de autobiografische onderlaag nog duidelijk te bespeuren, ook al zorgt het alomtegenwoordige ‘men’ voor de nodige objectivering en onderkoeling van de emotie. De in thematisch opzicht meest centrale en tegelijk de meest indrukwekkende gedichten in het ogenblik: terwijl hebben echter betrekking op motieven en beelden die tevens de ruggegraat vormen van Kouwenaars hele poëtische wereld. Het intrigerende openingsgedicht, dat in vrijwel alle recensies van de bundel in kranten en tijdschriften in zijn geheel geciteerd werd, luidt als volgt:

Zo helder is het werkelijk zelden, men ziet
het riet wit voor de verte staan

iemand klopt aan, vraagt water, het is
een verdwaalde jager

het antwoord is drinkbaar, zijn kromme weg
uitlegbaar in taal

in zijn weitas een bloedplas, het water
verspreekt zich al pratend in wijn

kijk, zegt hij, omstreeks het riet wijzend bij wijze
van afscheid, dit is een rouwmantel

[p. 25]

 

later staat zijn glas daar nog, men ziet

 

het riet en eet wat -

De eerste vier regels zijn scherp waargenomen en door middel van afgewogen klankherhalingen en binnenrijmen raak geformuleerd. Vanaf de vijfde regel lijkt de beeldspraak de verdere loop van het gedicht te bepalen. Daardoor krijgt ook de niet nader verklaarde figuur van de jager een bijkomende dimensie. Een eenduidig symbool is hij wellicht niet. Recensenten als Ad Zuiderent in De Tijd, Wiel Kusters in NRC-Handelsblad, R.L.K. Fokkema in Trouw en Jan van der Vegt in Ons Erfdeel interpreteerden de mysterieuze jager als een aanzegger van de dood, vooral op grond van de verwijzingen naar bloedplas en rouwmantel. Guus Middag in Vrij Nederland en Hans Tentije in De Groene Amsterdammer wezen bovendien op enkele bijbelse allusies in het gedicht - water en bloed, water dat in wijn verandert - en zagen in de jager tevens een soort Christusfiguur. Ook het motief ‘eten’ treedt in het gedicht op. Het is een beeld dat, in Kouwenaars werk in het algemeen en in andere gedichten van deze bundel in het bijzonder, steevast met het maken van poëzie in verband staat: het gegetene moet altijd eerst doodgemaakt worden, de eter zet het genuttigde voedsel in iets anders om - Kouwenaar heeft in de loop der jaren zowat alle facetten van deze metaforiek nagetrokken. Zo bezien kan dit gedicht dus ook, zoals zo vaak bij Kouwenaar, over het schrijven van gedichten gaan. De regels 5 en 6 maken de verbinding tussen de talige en niet-talige aspecten van het gebeuren duidelijk voelbaar. Een sluitende lezing van het gedicht in zijn geheel blijft echter een verre van eenvoudige opgave, zelfs als men de eerste regels van het slotgedicht van de bundel, ‘een eter in het najaar’ (‘steeds meer vereenzelvigt men zich / met de bloedende maaltijd, de stelpende eetlust’) bij de beschouwing betrekt.

De bundel ontleent zijn titel aan een gedicht dat aanvangt met de regels: ‘Na het ogenblik het ogenblik: terwijl de vogel / opschrikt ontstaat zij: een vogel // het gegeven horloge verplettert het ei / daarboven geen letter, de lucht is vrij’. Tijden het tijdeloze (horloge en ei), tijdsduur en moment, en de plaats van taal en verbeelding in een dergelijke constellatie komen hier bij elkaar. Hoe belangrijk deze laatste twee elementen zijn, blijkt uit de slotstrofe van het gedicht: ‘terwijl het schrijfblok zich uitvindt / staat er te lezen: dit boek / heeft men nooit geschreven, overdoen / moet men dit leven’. De tijd, zo lijkt het, maakt zijn eigen verleden ongedaan, vermoordt zijn eigen kind. De mate waarin het boek erin slaagt het leven uit te beelden, weer te geven of over te doen, moet daarbij in het ongewisse blijven.

Kouwenaars helderheid mag beslist niet met eenduidigheid verward worden. De nieuwe bundel, verschenen vijf jaar na het blindst van de vlek, bevat slechts 23 eerder korte gedichten. Bij een auteur van Kouwenaars formaat is dat geen teken van armoede, maar het is wel een garantie dat ieder woord grondig gewikt en gewogen is. Wanneer hij in een gedicht woordenreeksen als ‘ballast/passant/vacant/mangat/wachtglas’ opbouwt en met letteromzettingen als ‘slag/glas’, ‘niks/snik’, ‘adem/made’ speelt, dan is het toegelaten in de hoger geciteerde verzen woorden als ‘uitlegbaar in taal’ heel letterlijk op te nemen en oog te hebben voor de verhouding tussen woorden

[p. 26]

als ‘letter’ en ‘verplettert’. Als die veronderstelling juist is, zijn we met de interpretatie van het ogenblik: terwijl voorlopig nog niet klaar. Buiten twijfel staat echter dat een verzameling waarin op zo geconcentreerde en tegelijk relativerende wijze over tijd, vergankelijkheid, creativiteit en dood wordt geschreven, respect afdwingt.

De dood is ook uit de gedichten van Eva Gerlach niet weg te slaan. Wie zich precies achter de schrijversnaam Eva Gerlach schuil houdt, weten slechts heel weinigen, want de dichteres (ja, zoveel weten we wel) bewaakt haar anonimiteit angstvallig. Voor zover mij bekend heeft zij ooit maar één interview gegeven, in de Haagse Post van 23 maart 1985, en hoewel haar echte naam onlangs - voor het eerst - in een naslagwerk vermeld stond, is het de auteur allicht liever als wij het maar op haar pseudoniem houden. Het debuut van Eva Gerlach, Verder geen leed, verscheen in 1979 en werd vorig jaar nog herdrukt. De daaropvolgende bundels Een kopstaand beeld en Dochter dateren respectievelijk uit 1983 en 1984. Reeds vanaf haar eerste verzameling was het duidelijk dat Gerlach bij voorkeur binnen strakke vormpatronen werkte en die met groot gemak wist te hanteren. Rijmen gehoorzamend aan een strikt schema zijn een vast bestanddeel van haar poëzie, maar zij dringen zich niet op. Vaak tellen zowat alle gedichten in een bundel hetzelfde aantal regels, zonder dat dit tot eentonigheid voert of een krampachtige indruk maakt. Alle bundels zijn in reeksen verdeeld en de numerieke verhouding tussen het aantal gedichten per cyclus is altijd symmetrisch. Het verbluffende van Gerlachs vakmanschap is dat zij binnen dergelijke schema's een volkomen natuurlijke en heel gevatte taal blijft schrijven.

Eva Gerlachs vierde bundel heet Domicilie (Amsterdam, Arbeiderspers, 1987; 86 blz.) en hij is minstens even goed als haar voorgaande werk. Formeel valt op dat qua regellengte per gedicht de teugels blijkbaar wat gevierd werden en dat de rijmschema's van langsom aan complexiteit winnen. Maar Domicilie is eens te meer een minutieus geconstrueerde verzameling. De bundel bestaat uit drie reeksen waarvan de eerste 24 losse gedichten telt, geordend naar de uren van het etmaal, de tweede uit drie onderafdelingen van 6 + 8 + 6 gedichten met daarbij een omkadering van 4 cursief gedrukte gedichten bestaat (totaal: 24), en de laatste cyclus ook weer 9 + 6 + 9 = 24 gedichten bevat. Inhoudelijk gaat het in Domicilie om de vraag hoe er met de dood te leven valt, niet alleen met de dood als begrip maar ook met de dood als concrete gebeurtenis. De eerste reeks handelt over iemand die blijkbaar niet lang geleden, na een ziekte, overleden is en nu met veel genegenheid wordt herdacht. Uur na uur probeert de dichter zich de overledene voor de geest te halen en meer dan dat: op te roepen, in het geschrevene weer tot leven te wekken. De poging is gedoemd te mislukken, maar ophouden met schrijven betekent opgeven en vergeten. Daar komt de schrijvende overlevende pas toe als het etmaal rond is, in het laatste gedicht van de cyclus, wanneer de hopeloosheid van de onderneming niet meer te ontkennen is. Het zal wel geen toeval zijn dat in dit slotgedicht de poëzie van Gerrit Achterberg zich nog meer dan elders in deze reeks zowel in het woordgebruik als in het ritme laat horen:

[p. 27]

 

Ik zet je neer in onwaarachtigheid.

 

Onder vergane tijd kom ik je tegen

 

als onder kruimelend vel en het is stank

 

voor dank want wat ik aanraak ben ik kwijt:

 

slaap verplaatst je niet meer in mij. In leven

 

onder de kale, hamerende zang

 

van vinken schroef ik mijn pen dicht en weet

 

dat ik je ombreng. Dat ik je vergeet.

In de tweede cyclus wordt op een meer incidentele manier gepoogd losse beelden en herinneringen aan de gestorvene vast te houden en ze tussen andere indrukken van tijdelijkheid, verlies en voorlopigheid een plaats te geven. De derde reeks tenslotte zoekt naar een zeker labiel evenwicht tussen de onontkoombare aanwezigheid van de dood overal om ons heen en de noodzaak aan de slag te blijven in dit leven, ‘waar dood je wikkelt in verband,’ zoals het ergens heet. Ondanks het feit dat sterven en doodgaan maar zelden uit het gezicht verdwijnen in deze bundel, biedt Domicilie geen deprimerende of tranerige lectuur. Daar zorgt de onsentimentele taal van Eva Gerlach voor, haar oog voor het sprekende detail en haar uitzonderlijke gave om verrassende perspectiefwisselingen te koppelen aan uitgebalanceerde en moeiteloos volgehouden formele patronen.

Op een heel andere manier en in een heel andere toonaard waart de dood rond in de poëzie van Gerard Reve, wiens Verzamelde gedichten enige tijd geleden werden gebundeld (Amsterdam, Van Oorschot, 1987; 140 blz.). Het is een wat vreemde verzameling geworden, deels thematisch en deels chronologisch van opzet. De meeste gedichten zijn nog eens afzonderlijk gedateerd; tesamen bestrijken zij de periode van 1939 tot 1982, met een niet onaanzienlijke gaping voor de jaren 1941-1962. Voor wie van Reve houdt, is dit uiteraard een onmisbaar boek. De thema's die in zijn proza aan bod komen, keren hier terug: drank, homosexualiteit, de zonderlinge visie op sommige punten van de katholieke geloofsleer, de alles doordesemende ironie, en tenslotte Wanhoop en Dood. Misschien is een vers als ‘Roem’, uit 1981, nog wel het meest typerend voor Reve als dichter:

‘U bent,’ zegt de groenteman,
‘wel zo ongeveer de beste schrijver die we hebben.’
Die man zegt niet zo maar wat. Ik bedoel:
hij zou zoiets niet zeggen als het niet waar was.
Ik zwijg, en kijk stil voor mij uit,
en denk: ‘Waarheen? Waarvoor? Waarom?’

Verscheidene Reviaanse ingrediënten lopen hier dooreen: het imago van de volksschrijver, het binnenstebuiten gekeerde pathos, de plots opdoemende metafysische twijfel die zich alleen binnen Reves wereldbeeld met het onmiddellijk voorgaande laat rijmen. In haar geheel genomen kan deze poëzie echter weinig meer dan een aanvulling op het proza zijn. Inhoudelijk biedt zij niets nieuws en de flauwe grappen zijn te flauw en te talrijk om te hopen dat Reve als dichter de eeuwigheid in zal gaan. Maar in het superieur uitspelen van cliché's, het manipuleren van stijlregisters, kortom het mateloos ringeloren en onderuit halen van de lezer, daarin is Reve nu eenmaal zonder weerga.