Neerlandica extra Muros. Jaargang 1988

[p. 13]

Vergeten hebben en vergeten zijn
J. de Rooij

1 Probleemstelling

Nederlandse werkwoorden vormen hun voltooide tijden van de bedrijvende vorm (het actief) met behulp van de hulpwerkwoorden hebben en zijn. Heel in het algemeen kunnen we de regel formuleren dat zijn wordt gebruikt bij werkwoorden die onovergankelijk (intransitief) zijn en tegelijk een verandering van toestand uitdrukken (mutatief), hebben in andere gevallen. Als we ‘mutatief’ als een al dan niet voorkomend kenmerk van ‘intransitief’ beschouwen, kunnen we met deze regel op onderstaande wijze een groot aantal gevallen verantwoorden, bijvoorbeeld:

		intransitief	mutatief
zijn:	(1) Zij is helemaal genezen.	+	+
	(2) Hij is naar huis gefietst.	+	+
	(3) Het water is bevroren.	+	+
hebben:	(4) De huisdokter heeft haar genezen.	-
	(5) Hij heeft een uur gefietst.	+	-
	(6) Het heeft vannacht gevroren.	+	-

Maar een niet onaanzienlijk aantal gevallen wordt door deze regel niet verantwoord, bijvoorbeeld:

		intransitief	mutatief
zijn:	(7) Zij is lang ziek geweest.	+	-
	(8) Hij is een eigen zaak begonnen.	-
hebben/zijn:	(9) Het is tijd: de bel heeft/is gegaan.	+	-
	(10) Ik heb/ben de datum vergeten.	-

De voorbeelden (7) t/m (10) zijn zo gekozen, dat ze als min of meer representatief beschouwd kunnen worden voor de uitzonderingen die er op de hierboven geformuleerde regel bestaan.

Allereerst zien we dat het steeds gaat om werkwoorden waarbij ‘tegen de regel’ zijn gebruikt wordt; ‘tegen de regel’, omdat de werkwoorden transitief zijn - beginnen in (8), vergeten in (10) - of omdat ze intransitief maar niet mutatief zijn: zijn in (7) en gaan in (9). Het omgekeerde - hebben bij een intransitief/mutatief werkwoord - lijkt niet voor te komen.

Verder zijn er werkwoorden die - afgezien van bijvoorbeeld dialectisch taalgebruik en bijzondere gevallen - uitsluitend met zijn vervoegd worden (zijn en beginnen), en werkwoorden waarbij hebben én zijn worden gebruikt (gaan en vergeten).

In die laatste categorie zijn er dan weer werkwoorden waarbij het gebruik van hebben en zijn niet met betekenisverschil gepaard gaat, en waarbij dat wel het geval is. Het eerste geldt voor (9): er zijn waarschijnlijk méér mensen die zeggen De bel is gegaan dan De bel heeft gegaan, maar bei-

[p. 14]

de zinnen betékenen hetzelfde. Voor veel Nederlandstaligen echter zal Ik heb de datum vergeten betekenen: ‘Ik heb verzuimd de datum te vermelden (bijvoorbeeld boven een brief)’, en Ik ben de datum vergeten: ‘Ik weet de datum (bijvoorbeeld van zijn verjaardag) niet meer’. Je zou dus kunnen zeggen dat het werkwoord vergeten tot de meest gecompliceerde soort uitzonderingen op de hebben- en zijn-regel behoort. Reden genoeg om er enkele bladzijden aan te wijden.

2 Ouder Nederlands

Het werkwoord vergeten werd oorspronkelijk alleen met hebben verbonden, zoals het een transitief werkwoord betaamt. In het Middel-nederlands en het zeventiende-eeuws treffen we uitsluitend vergeten hebben aan; natuurlijk afgezien van de lijdende vorm (het passief) en eventueel adjectivisch gebruik van het deelwoord (Het leed was weer gauw vergeten).

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermeldt dat ‘het gebruik van zijn als hulpww.... naast hebben, vooral vanaf de 19e eeuw in zwang komt’ (XIX: kolom 2089).

In die tijd wordt de vervoeging van vergeten ook een ‘probleem’, waarover door taalkundigen geschreven wordt. Sommige auteurs veroordelen het gebruik van het nieuwerwetse zijn categorisch; andere vinden het aanvaardbaar, mits het gebruik van hebben en zijn overeenkomt met het in 1 aangestipte en in 3 nader uitgewerkte betekenisonderscheid.

3 Moderne taalbeschrijving

Vrijwel alle twintigste-eeuwse taalbeschrijvers - auteurs van woordenboeken, grammatica's, taalgidsen en dergelijke - zijn het erover eens dat het gebruik van de hulpwerkwoorden hebben en zijn bij vergeten samenhangt met de betekenis die dat werkwoord in een bepaalde zin heeft.

In dit verband moeten twee betekenissen onderscheiden worden. Wat ik ‘betekenis I’ wil noemen, is te omschrijven als ‘er niet aan denken te... (aan te vullen met een infinitief)’; voorbeeld: Ik vergeet mijn paraplu nogal eens (mee te nemen). ‘Betekenis II’ is te parafraseren als ‘uit het geheugen kwijtraken’; voorbeeld: Ik vergeet namen erg gauw.

De meeste auteurs die zich over het gebruik van hebben en zijn bij vergeten uitspreken, zeggen dat bij betekenis I hebben en bij betekenis II zijn gebruikt wordt of moet worden. Dus: Ik heb/*ben mijn paraplu vergeten en Ik *heb/ben zijn naam vergeten.

Een kleiner aantal auteurs, van recente werken (de oudste bron die ik gevonden heb, is van 1971), is van mening dat bij betekenis I hebben en zijn, en bij betekenis II alleen zijn gebruikt kan worden. Dus: Ik heb/ben mijn paraplu vergeten en Ik *heb/ben zijn naam vergeten.

Slechts tweemaal heb ik vermeld gevonden, dat bij beide betekenissen beide hulpwerkwoorden gebruikt kunnen worden. In de volgende paragraaf zal blijken dat de mensen die dit beweren, eigenlijk gelijk hebben; maar ook, dat dit niet betekent dat het met vergeten even eenvoudig gesteld is als bijvoorbeeld met gaan (zie de voorbeelden (9) en (10) in 1).

[p. 15]

4 Modern taalgebruik

Om een indruk te krijgen van het hedendaagse Nederlandse taalgebruik, heb ik allereerst een corpus bestudeerd, bestaande uit 780 citaten waarin een voltooide tijd (actief) van het werkwoord vergeten voorkwam. Deze citaten, verkregen via de afdeling Thesaurus van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) in Leiden, waren afkomstig uit boeken, geschreven in de jaren zeventig en tachtig door Noord- en Zuidnederlandse schrijvers en behorend tot zeer verschillende genres, variërend van wetenschappelijke teksten tot jeugdlectuur.

Mede naar aanleiding van en voortbouwend op de resultaten van dit corpusonderzoek heb ik een enquête gehouden onder het personeel van het P.J. Meertens-Instituut in Amsterdam, waar ik werk, en onder studenten van de Katholieke Universiteit Leuven (respectievelijk 41 en 99 informanten). In deze enquêtes heb ik gevraagd naar de gebruiksmogelijkheden van hebben en zijn bij vergeten in tien zinnen.

De resultaten van een en ander zijn - zeer beknopt weergegeven - de volgende.

Als uitgangspunt voor de beschrijving van het taalgebruik kan wel dienen dat hebben bij betekenis I en zijn bij betekenis II hoort, maar het gaat om voorkeuren, niet om strikte regels. Daarbij is de voorkeur van betekenis I voor hebben minder sterk dan die van betekenis II voor zijn. Zinnen van het type Ik ben mijn paraplu vergeten (betekenis I met zijn) zijn dus gebruikelijker dan zinnen als Ik heb zijn naam vergeten (betekenis II met hebben).

Het hulpwerkwoord zijn (historisch gezien een vernieuwing: zie 2) komt in het hedendaagse taalgebruik het meest voor. Dat komt door de in de vorige alinea vermelde voorkeuren, maar ook doordat zinnen met betekenis II (waar zijn ‘thuishoort’) blijkbaar frequenter zijn: in mijn corpus maakten die bijna 70 procent van het totaal uit.

Behalve dat zijn meer voorkomt, neemt het ook toe. Deze hogere frequentie en toeneming van zijn doen zich vooral voor in gesproken taal, wat gezien het meer conservatieve karakter van de geschreven taal ook te verwachten viel.

Toch zijn er ook factoren die het gebruik van hebben bevorderen.

De belangrijkste is van lexicale aard; het is het woord nooit, eventueel aangevuld met meer. De hierboven vermelde zin Ik heb zijn naam vergeten, die vreemd klinkt omdat hij vergeten in betekenis II met hebben bevat, wordt een stuk aanvaardbaarder - waarschijnlijk zelfs gewoner dan zijn tegenhanger met zijn - als we nooit (meer) toevoegen; vergelijk:

(11)	Hij was dominee en hij heette Metgod; ik heb zijn naam nooit meer vergeten!

Van syntactische aard is de plaats van de met vergeten gecombineerde infinitief. Zo'n infinitief kan alleen bij betekenis I voorkomen, bijvoorbeeld Ik heb mijn paraplu vergeten (mee te nemen). Zoals we gezien hebben, heeft deze betekenis wel een voorkeur voor hebben, maar die voor-

[p. 16]

keur is niet zo sterk, en Ik ben mijn paraplu vergeten klinkt dan ook heel gewoon. Komt er een infinitief voor en staat die vlak naast vergeten, dan is de voorkeur voor hebben sterker dan wanneer er een aantal woorden tussen vergeten en de infinitief in staat. Vergelijk de zinnen (12) en (13), die alleen in woordvolgorde verschillen, en waarvan de tweede met zijn vreemd aandoet:

(12a)	Ik had vergeten hem voor de reis zijn paraplu mee te geven.
(12b)	Ik was vergeten hem voor de reis zijn paraplu mee te geven.
(13a)	Ik had hem voor de reis zijn paraplu vergeten mee te geven.
(13b)	?Ik was hem voor de reis zijn paraplu vergeten mee te geven.

Een noemenswaard verschil tussen het Nederlands geschreven en gesproken door Nederlanders en Vlamingen heb ik inzake het hebben- en zijn-gebruik niet gevonden.

5 Oorzaken van de ontwikkeling

Uit de vorige paragrafen is gebleken, dat er zich in het hulpwerkwoordelijk gebruik bij vergeten een ontwikkeling heeft voorgedaan. Twee eeuwen geleden werd nog vrijwel alleen hebben gebruikt; nu heeft zijn de overhand. Deze stand van zaken zal velen aanleiding geven tot de vraag: hoe komt dat?

Vragen naar oorzaken zijn in de taalkunde altijd heel moeilijk te beantwoorden. Maar er is in dit geval wel iets over te zeggen.

Behalve vergeten zijn er nog meer werkwoorden die in een oudere fase van het Nederlands met hebben vervoegd werden en tegenwoordig (ook) met zijn. Vaak lijkt dit iets te maken te hebben met het mutatieve karakter van het betrokken werkwoord. Blijkbaar zijn de taalgebruikers in de loop der eeuwen méér werkwoorden als veranderingaanduidend gaan interpreteren en dientengevolge in de voltooide tijden van die werkwoorden zijn gaan gebruiken. Dit is niet in alle gevallen even duidelijk, maar van vergeten in betekenis II kunnen we inderdaad zeggen dat het ‘mutatief’ is. Ik ben zijn naam vergeten betekent immers ‘Ik wist zijn naam vroeger wel, maar die toestand is intussen veranderd’. Bij Ik heb mijn paraplu vergeten (betekenis I) hebben we niet te maken met een (verandering van) toestand, maar met (het nalaten van) een handeling. Dat vergeten (ook in betekenis II) transitief is (vergelijk 1), is blijkbaar geen bezwaar. Ook dat komt trouwens vaker voor, bijvoorbeeld bij opvolgen (Koningin Beatrix heeft/is haar moeder opgevolgd).

Maar waarom breidt zijn zich dan ook uit naar betekenis I? Misschien vooral omdat die betekenis minder voorkomt dan de andere. Gelijkschakeling ten koste van het minder frequente hebben ligt dan voor de hand. Maar er is ook een interessante semantisch-pragmatische verklaring gegeven.

In het algemeen gesproken is de mens verantwoordelijk voor wat hij doet, niet voor wat hem overkomt. Dóet hij iets negatiefs, dan is hij (in welke mate dan ook) schuldig; overkómt hem iets negatiefs, dan is hij hoogstens beklagenswaardig. De mens heeft de neiging zijn schuld te mini-

[p. 17]

maliseren. Een geschikte tactiek daarvoor is: iets negatiefs wat je gedaan hebt, voor te stellen alsof het je overkomen is. Vandaar dat men graag vergeten in betekenis I (‘verzuimen’) voorstelt alsof het vergeten in betekenis II (‘uit het geheugen kwijtraken’) is, en wel door het hulpwerkwoord van het tweede voor het eerste te gebruiken.

Toegelicht met concrete voorbeelden: Ik ben zijn verjaardag vergeten (‘Ik weet de datum niet meer’) is een kwestie van een slecht geheugen, waar je niets aan doen kunt; Ik heb zijn verjaardag vergeten (‘Ik heb hem niet gefeliciteerd’) is een verzuim. Wie de tweede zin zegt - met behoud van de gegeven betekenis - met ben in plaats van heb, haalt wat hij (niet) gedaan heeft weg uit de sfeer van de (‘verwijtbare en vermijdbare’) handelingen.

6 Tot slot

Voor dit artikel, geschreven op verzoek van de redactie, kon mij maar een beperkt aantal bladzijden ter beschikking gesteld worden. Wat ik over vergeten hebben en vergeten zijn te vertellen had, heb ik dan ook erg beknopt weergegeven. Ik heb vrijwel alleen conclusies vermeld, zonder de gegevens waarop deze gebaseerd zijn (cijfers, citaten, literatuurverwijzingen en dergelijke). Bovendien vormt de inhoud van dit artikel een deel van een groter geheel.

Wie er meer van wil weten, ben ik daarom zo vrij te verwijzen naar een publikatie van mijn hand, namelijk: Van hebben naar zijn. Het gebruik van hebben en zijn in de voltooide tijden (actief) van zijn, gaan, vergeten en verliezen in standaardtaal, ouder Nederlands en dialect. Publikaties van het P.J. Meertens-Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Deel 9. Amsterdam, 1988.

Het boek is verkrijgbaar bij genoemd instituut, Keizersgracht 569-571, 1017 DR Amsterdam, tel. [phone]. De prijs is f 24,50.