Neerlandica extra Muros. Jaargang 1988

[p. 2]

Kennis van vaste lexicale verbindingen: belangrijk en moeilijk
P. de Kleijn

Voor het leren van een vreemde taal is kennis van woorden belangrijk. Daarover is iedereen het tegenwoordig wel eens. Nu doet zich echter vaak het verschijnsel voor dat iemand wel veel woorden kent, maar toch het gevoel heeft: ik schiet nog tekort. Ook de moedertaalspreker die zo iemand bezig hoort of die zijn schrijfprodukten leest, denkt: er schort iets aan. Dat ‘iets’ zou kunnen zijn: woorden. Het zou kunnen zijn dat er produktief nog meer woorden gekend moeten worden. Het is echter ook mogelijk dat de persoon in kwestie wel voldoende woorden kent, maar onvoldoende weet wat de verbindingsmogelijkheden van die woorden zijn. Toegepast op het Nederlands, men kent het woord prima, maar men weet niet zeker of na prima een dat-zin mogelijk is (het is prima dat je komt). Men kent het woord onderzoek, maar als men wil zeggen: de politie heeft een onderzoek... stokt de zin na onderzoek, want men weet niet zeker of gedaan correct is en ingesteld kent men niet. Het voorbeeld met de dat-zin betreft een grammaticale verbindingsmogelijkheid, het voorbeeld van een onderzoek instellen een lexicale. In dit artikel gaat het uitsluitend over lexicale verbindingen.

Er zijn voor die verbindingsmogelijkheden verschillende termen in omloop: fraseologismen, lexicale functies, idiomatische uitdrukkingen, collocaties, stereotyperingen. Ik houd het hier op de wat vage, algemene term vaste verbinding, en versta daaronder dat een bepaald woord uitsluitend of bij voorkeur voorkomt in combinatie met een of meer andere woorden. Daarbij kan kennis van de afzonderlijke delen voldoende zijn voor kennis van het geheel (halsbrekende toeren), maar kan daarvoor ook onvoldoende zijn (met zijn ziel onder zijn arm lopen). De gegeven omschrijving duidt erop dat soms geen van de verbindingselementen gemist of vervangen kan worden - doet men het toch dan ontstaat er ongebruikelijk Nederlands -, maar dat men in andere gevallen van die vervanging zal zeggen: het kan, maar liever niet. Om te zeggen dat er sprake is van een zeer grote fout, gebruikt men dikwijls het adjectief kapitaal. Absoluut noodzakelijk is dat niet: andere adjectieven zijn ook mogelijk. Maar in ik ga naar bed is alleen gaan mogelijk, niet bijvoorbeeld lopen. Bij wat men gewoonlijk spreekwoorden of gezegden noemt, is vervanging ook uitgesloten: Keulen en Aken zijn niet op een dag gebouwd, dat blijft zo, ook als men Heidelberg een leukere stad vindt dan Aken. Overigens vormt de uitdrukking met Keulen en Aken nog weer een hechtere eenheid dan naar bed gaan. Bij de laatste verbinding zijn alle tijden mogelijk, bij Keulen en Aken alleen het perfectum.

Ik wil nu verder geen poging doen de vaste verbindingen te classificeren.¹ Ik wil wel proberen aan te geven waarom in het onderwijs van het Nederlands aan anderstaligen het belangrijk is aan deze vaste verbindingen aandacht te besteden en welke moeilijkheden zich daarbij voordoen.

Vaste verbindingen verdienen in de eerste plaats speciale aan-

1 Voor een classificatie en bespreking van verbale uitdrukkingen, zie: Klimaszewska, Z., Verbale uitdrukkingen in het Nederlands. Aspecten en perspectieven van het onderzoek. In: Neerlandica Wratislaviensia II, Wrocław 1985, 195-215.
Een classificatie van idioom bij: Weller, F.-R., ‘Idiomatizität’ als didaktisches Problem des Fremdsprachenunterrichts - erläutert am Beispiel des Französischen. In: Die Neueren Sprachen, 1979, 78, 530-554. Tevens bij: Sugano, M. Zwerling, The idiom in Spanish language teaching. In: Modern Language Journal, 1981, 65, 59-66.
Een samenvatting van deze twee idioomclassificaties in: Schouten-Van Parreren, Woorden leren in het vreemde-talenonderwijs. Apeldoorn 1985.

[p. 3]

dacht omdat ze zo buitengewoon frequent zijn. Wie Nederlands wil leren, kan er niet omheen en een redelijke taalbeheersing is niet mogelijk zonder kennis van grammaticale en lexicale woordverbanden.

Behalve deze hoge frequentie ligt er het feit dat vaste verbindingen zich vooral manifesteren in - om een term uit de gezondheidszorg te gebruiken - eerstelijns taalsituaties: het gesprek, de krant, de radio, de televisie, met andere woorden in situaties waarmee de taalgebruiker gemakkelijk geconfronteerd zal worden. Natuurlijk treden ze ook op in de literatuur, maar hoe ‘literairder’ het genre, hoe geringer het aantal vaste combinaties. In de poëzie is idioomgebruik een uitzondering.

Gezien de hoge frequentie en de sterke gebruiksdwang zal de vaste verbinding beheerst moeten worden, receptief en produktief. Dit houdt onder andere in dat de leerling op het verschijnsel ‘vaste verbinding’ geattendeerd zal moeten worden. Zo nodig. Soms weet met name de gevorderde leerling wel dat het gebruik van bijvoorbeeld een bepaald substantief noodzakelijkerwijze leidt naar een bepaald werkwoord. Hij weet dat er gecombineerd moet worden. Hij weet ook dat hij niet voortdurend moet terugvallen op ‘flauwe’ werkwoorden als doen, maken en krijgen. Hij zegt: Ik heb een verkoudheid gekregen, maar hij wil zeggen: Ik heb een verkoudheid opgelopen.

Vaak echter is hij zich niet bewust van zijn beperkingen en ontgaat het hem dat sneetje wel gecombineerd kan worden met cake maar niet met ham, of dat in evenwijdig lopen alleen lopen mogelijk is en niet bijvoorbeeld gaan. In deze situatie zal de docent expliciet moeten wijzen op het samengaan van verschillende elementen zodat de leerling weet dat hij niet met toevalligheden te maken heeft.

Deze noodzaak van bewustmaking klemt te meer daar bij verbindingen van dit type, dat wil zeggen verbindingen waarbij de betekenis van het geheel uit de samenstellende delen kan worden afgeleid, de leerling bij receptief gebruik geen problemen heeft. Uit onderzoek van Marton², blijkt dat deze vaste verbindingen - door hem conventionele syntagma's genoemd - door vt-leerders zo gemakkelijk te begrijpen zijn, dat het hun ontgaat dat er iets mee aan de hand is, namelijk dat de verschillende elementen een eenheid vormen. Deze ‘naïviteit’ wreekt zich bij produktief gebruik. Dan wordt men onzeker of moet men het antwoord schuldig blijven.

Wie leest: de president heeft zijn functie neergelegd of hij zat in een luie stoel zal met de interpretatie van deze zinnen geen moeite hebben. Anders wordt het wanneer produktief geantwoord moet worden op de vraag: hoe noem je dat, als iemand zijn functie beëindigt / hoe heet een stoel waarin je heel gemakkelijk zit? Alleen als men neerleggen samen met functie en lui met stoel heeft geleerd zal men op deze vragen het antwoord kunnen produceren. Lichte kleuren, lichte muziek, een lichte straf, lichte schoenen: bij het horen of het lezen van deze combinaties zal de vt-leerder niet in moeilijkheden komen. Maar als hem gevraagd wordt met welke substantieven het adjectief licht gecombineerd kan worden, zal hij alleen dan trefzeker kunnen antwoorden als hij het weet. En weten betekent hier natuurlijk niet: nagaan hoe het in de moedertaal is. Die loopt soms wel maar vaker niet parallel met het Nederlands. De combinaties lichte kleuren enzovoort moeten

2 Marton, W., Foreign vocabulary learning as problem number one of foreign-language teaching at the advanced level. In: Interlanguage Studies Bulletin, 1977, 2, 33-57.

[p. 4]

derhalve als een geheel aangeboden en geleerd worden, evenzogoed als zijn functie neerleggen of luie stoel. Anders gezegd: tussen het leren van woorden en het leren van vaste verbindingen bestaat geen principieel verschil.

Niettemin stuit men bij het aanbieden en leren van vaste verbindingen op enige moeilijkheden die karakteristiek zijn voor de vaste verbinding en die zich niet of in veel geringere mate voordoen bij het verwerven van losse woorden. Deze moeilijkheden zijn deels van semantische, deels van lexicologische aard.

Strenge logica moet men in een taal niet zoeken. Dat geldt ook voor vaste verbindingen. De elementen treden daarin niet op volgens een strikte wetmatigheid, maar gedragen zich wispelturig, hetgeen het leren bemoeilijkt. Het is: kou lijden, dorst lijden en honger lijden, maar wie tijdens zijn vakantie overvallen wordt door een hittegolf, mag niet naar huis schrijven: We hebben hier vreselijk warmte geleden. Als het water van de kook is, kookt het niet meer, maar als vader van de kook is, is het ergste nog niet voorbij. ‘De politie zit achter me aan’, zeg ik. ‘Zolang hij maar zit, loop je geen gevaar’, zegt de vt-leerder. Maar zo zit dat niet. Plegen wordt meestal gecombineerd met iets slechts (kwaad, overspel, ontucht, een inbraak, bedrog). Maar leuke Nederlanders plegen een telefoontje en nog leukere een plasje.

Hierboven is gezegd, dat een redelijk taalbeheersingsniveau vereist dat men niet voortdurend terugvalt op werkwoorden als doen, maken of krijgen en op adjectieven en adverbia als groot, heel veel, erg en zeer. Het vervelende is echter dat in sommige gevallen alleen de kleurloze term juist is en vervanging door iets ‘beters’ niet alleen niet gewenst maar zelfs onjuist is. In bang maken, afstand doen van iets en daarmee bereik je het grote publiek niet, zijn maken, doen en groot de enig mogelijke combinatiepartners.

Een derde semantisch probleem wordt gevormd door het feit dat sommige vaste verbindingen een zeer geringe semantische lading hebben.³ Er valt weinig of niets aan uit te leggen want het betekent zo weinig. En omdat het zo weinig betekent, is het moeilijk de verbinding te leren en te onthouden. Het met iemand over iets eens zijn of ergens niets mee te maken hebben zijn in het Nederlands zeer courante combinaties. Maar de vt-leerder heeft met dit soort verbindingen de grootst mogelijke moeite, zeker bij produktief taalgebruik.

In het bovenstaande is betoogd dat vaste verbindingen als een geheel moeten worden aangeboden. De vraag is nu - en daarmee kom ik bij de lexicologische moeilijkheden -: waar vindt de docent of de leerling een overzicht van de in het Nederlands bestaande grammaticale en lexicale verbindingen? Niet, voor zover ik weet, in een afzonderlijke publikatie. Hij zal ze dus zelf uit woordenboeken bij elkaar moeten sprokkelen. Dat is geen eenvoudige taak. Hun aantal is zeer groot en, wat erger is, de gangbare woordenboeken weten met de behandeling ervan niet goed raad. Ze weten dat niet omdat er voor het Nederlands nauwelijks enig wetenschappelijk onderzoek is verricht waarop lexicografen bij de verwerking van woordcombinaties kunnen terugvallen. Bij gevolg geven woordenboeken geen of geen eens-

3 Voor een bespreking van verbale uitdrukkingen met het, er (als eerste lid van een voornaamwoordelijk bijwoord) en hem (als onbeklemtoond persoonlijk voornaamwoord), zie: Klimaszewska, Z., Verbale uitdrukkingen met nulcomponent in het Nederlands. In: Neerlandica Wratislaviensia III, Wroclaw 1987, 91-102.

[p. 5]

luidend antwoord op onder andere de volgende vragen:

-	Onder welk lemma en in welke vorm moet de vaste verbinding worden opgenomen? Staat een doel nastreven onder doel of onder nastreven? Neemt men op dat slaat als een tang op een varken of slaan als een tang op een varken?
-	Moet de vaste verbinding bij ieder dragend element opnieuw opgenomen en gedefinieerd worden? Moet heidens karwei opgenomen en omschreven worden onder heidens en onder karwei? Hoe en waar behandelt men een gezegde als als de kat van huis is dansen de muizen op tafel?
-	Moeten de vaste verbindingen als vaste verbinding gemarkeerd worden? Als het antwoord ja is, hoe geeft men dan bijvoorbeeld het verschil aan tussen een combinatie die onveranderbaar is (een spreekwoord) en een combinatie die wel enige wijziging verdraagt?
-	Hoe rubriceert men vaste verbindingen die semantisch niet erg geprofileerd zijn (daar is niets aan; er is hier niets te doen)?
-	Als men een lemma-opbouw volgt^4 waarbij van een woord eerst de verschillende betekenissen worden gegeven en vervolgens deze betekenissen met woordsoorten worden gecombineerd, hoe behandelt men bij deze aanpak dan de vaste verbinding?

Een vluchtige blik in ongeacht welk Nederlands woordenboek leert dat er in de behandeling van vaste verbindingen weinig systematiek zit, reden waarom het vinden van combinaties moeilijk en tijdrovend is. En als er al sprake is van enige systematiek, dan is dat een systematiek die, zoals Hausmann⁵ terecht heeft vastgesteld, vanuit de optiek van de vt-leerder averechts werkt.

Ter illustratie van deze constatering de behandeling van een paar vaste verbindingen in Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (1984). De verbinding hooggespannen verwachtingen wordt alleen vermeld onder hooggespannen, niet onder verwachting; de honneurs waarnemen wel onder honneurs niet onder waarnemen, ongebaande paden wel onder ongebaand niet onder paden. De filosofie achter deze werkwijze lijkt te zijn dat de volledige combinatie alleen wordt vermeld bij het meest markante deel van de combinatie (hooggespannen, honneurs, ongebaand). Welke verbindingsmogelijkheid het minder opvallende deel van de verbinding biedt (verwachting, waarnemen, paden) wordt niet aangegeven. Voor de vt-leerder is dat vervelend want juist aan deze laatste informatie heeft hij behoefte, veel minder aan de eerste. Nemen we nogmaals een ziekte oplopen. Van Dale geeft de volledige uitdrukking alleen onder oplopen niet onder ziekte. Maar de vt-leerder gaat uit van ziekte. Hij zal zich afvragen: hoe noem je dat in het Nederlands, een ziekte krijgen. Anders gezegd, als hij het woord oplopen kent, heeft hij geen behoefte aan de daarbij behorende verbindingen. Die kent hij wel - anders zou hij oplopen niet kennen.

Een zorgzaam huismoedertje staat alleen onder zorgzaam; dat baart mij zorgen alleen onder baren en een wolkje melk alleen onder wolkje, dus telkens op die plaats waar de vt-leerder niet zal en niet kan zoeken. Zijn probleem is immers: een heel klein beetje melk, is daarvoor een ander woord? Welk werkwoord moet ik gebruiken bij het substantief zorgen? Geven? Veroor-

4 Deze lemma-opbouw wordt gevolgd in de serie tweetalige woordenboeken van Van Dale (Groot woordenboek Frans-Nederlands/Nederlands-Frans, Duits-Nederlands/Nederlands-Duits, Engels-Nederlands/Nederlands-Engels en in Van Dale Groot woordenboek van hedendaags Nederlands. Voor een uitvoerige bespreking van de behandeling van vaste woordverbindingen in dit type woordenboek, zie: Sterkenburg, P.G.J., Vaste woordverbindingen (fraseologismen) en GWHN. In: Neerlandica Wratislaviensia III, Wrocław 1987, 27-69.

5 Hausmann, F.J., Wortschatzlernen ist Kollokationslernen. In: Praxis des neusprachlichen Unterrichts, 1984, 4, 395-406.

[p. 6]

zaken? Of is er iets beters, iets ‘vasters’? Het antwoord op deze vraag moet hij kunnen vinden onder melk en zorg. Hij zal voor dat antwoord nooit gaan zoeken onder scheutje of baren.

Natuurlijk vindt men in Van Dale en in andere woordenboeken ook vaak een dubbele vermelding, maar als volstaan wordt met slechts één vermelding staat deze vaak op een plaats die voor de vt-leerder nutteloos is.

Tenslotte wil ik heel kort nog een ander lexicologisch probleem vermelden, het probleem namelijk van de verhouding tussen de vaste verbinding en de woordfrequentie. Bij het geven van woordfrequenties worden lemma's en woordvormen (types) geïnventariseerd, niet echter vaste verbindingen. De vaste verbinding wordt uit elkaar gehaald. Zo vindt men bij Uit den Boogaart⁶ als lemma op, prijs en stellen, ieder met zijn eigen frequentie (voor geschreven taal is die frequentie respectievelijk 5553, 117 en 410). Maar deze frequentie-aanduidingen zijn van geen nut als ik wil weten hoe frequent de uitdrukking op prijs stellen is. Wanneer voor leerstofselectie frequentielijsten belangrijk zijn - en volgens mij zijn ze dat - dan zijn ze dat maar in beperkte mate zo lang alleen woorden en geen vaste verbindingen worden geïnventariseerd.⁷ Wie nu moet uitmaken of op prijs stellen moet worden aangeboden in bijvoorbeeld een basiscursus, kan alleen varen op het kompas van zijn eigen intuïtie.

Voor het onderwijs van het Nederlands aan anderstaligen is het van belang dat veel aandacht wordt besteed aan vaste verbindingen, dat op het bestaan ervan wordt gewezen en dat de verbinding als een geheel wordt aangeboden en geleerd. Daarbij is nodig dat de verbinding herkenbaar en vindbaar wordt gemaakt. De bestaande woordenboeken geven in dat opzicht onvoldoende steun. Voor het Engelse taalgebied heeft men toen de conclusie getrokken: dan maken we een afzonderlijk woordenboek van grammaticale en lexicale verbindingen.⁸ Die conclusie zou men ook moeten trekken voor het Nederlandse taalgebied.

6 Uit den Boogaart, P.C. (red.), Woordfrequenties in geschreven en gesproken Nederlands. Utrecht 1975.

7 De waarde van frequentielijsten wordt ook beperkt door het feit dat frequentielijsten binnen een zelfde lemma geen betekenisverschillen onderscheiden. Dit probleem valt echter buiten het kader van dit artikel.

8 Benson, M., E. Benson and R. Ilson, The BBI Combinatory Dictionary of English: A Guide to Word Combinations. Amsterdam/Philadelphia 1986.