Neerlandica extra Muros. Jaargang 1985

In vogelvlucht: de Vlaamse prozaliteratuur sinds 1970
Hugo Bousset

Wie in kort bestek het verhaal moet vertellen van de recente Vlaamse prozaliteratuur, kan best meteen vaststellen dat de kracht ervan ligt in het vormvernieuwende schrijven. We hebben maar weinig auteurs van verhalende romans die het niveau halen van Hollandse romanciers als Hermans, Mulisch, Haasse, Nooteboom, Bernlef en Brakman. Er zijn natuurlijk wel Vlaamse schrijvers van ‘romaneske romans’, die vooral in het behoudende onderwijs worden gelezen en die inspelen op het verwachtingspatroon van de

[p. 32]

modale lezer. Die wenst in de eerste plaats een doorzichtige en voorspelbare verhaalstructuur, herkenbare en naar het leven getekende personages, een vlot consumeerbare stijl. We denken hierbij aan een aantal auteurs die in de vorige periode reeds bekendheid hadden verworven en zich na 1970 verder ontwikkelden, zoals de reeds overleden Marnix Gijsen, Paul Lebeau en Rose Gronon, verder Gerard Walschap, André Demedts, Maria Rosseels, Irina van Goeree, Jos Vandeloo en vooral Hubert Lampo, Ward Ruyslinck en Clem Schouwenaars. Er worden in Vlaanderen overigens nogal wat kritische bedenkingen geformuleerd over de functie van de verhalende, fictionele roman. Zo behoren volgens Daniël Robberechts de meeste romans tot de evasieliteratuur. Hieraan hoopt hij te ontkomen door het volgende onderscheid: ‘tussen het totale boek (waarin over alles en dus ook over mezelf wordt geschreven) en het pseudo-proza (waarin ik het liefst over niets zou schrijven)’. Het eerste is een mengeling van roman, document, essay en autobiografie, het tweede is een ‘drastisch autonoom geschrift’ dat ‘geen feiten meer gebruikt maar ze zelf schept’ en dat veel weg heeft van poëzie. Twee doelbewuste aanvalsgolven op de grenzen van de roman, die we met Hegel bepalen als het epos van de burger.

Eerste aanvalsgolf: docuroman, essayroman en autobiografie

Deze doorbraak van de grenzen van de traditionele roman werd reeds ingezet in de jaren '50 en '60, o.a. door de respectievelijk in 1979 en 1984 overleden Louis Paul Boon en Piet van Aken. Louis Paul Boon (1912-1979) heeft na 1970 nog drie belangrijke romans geschreven: Pieter Daens (1971), De Zwarte Hand (1976) en Het Geuzenboek (1979). In die werken voltooit hij zijn geschiedenis van het Vlaamse volk waarin de eeuwig tot mislukking gedoemde revolutie een rode draad vormt. Hij gebruikt als methode een soort ‘faction’, een mengeling van feit en fictie, van document en roman, van kroniek en verhaal. Bij de docuroman moeten we ook nog Hugo Raes en Paul Koeck vermelden. Het belangrijkste boek van Hugo Raes (1929) na 1970 is Het smarán (1973), een ambitieuze dubbelroman bestaande uit het dagboek van een historicus en diens historische collage van getuigenissen, documenten, brieven, logboeken, kranteknipsels enz. Op die wijze tracht hij de lezer schokkend te confronteren met ‘het register van de misdaden, de dwaasheden en de tegenslagen van het mensdom’. De docuroman wordt bij Walter van den Broeck (1941) geïnfiltreerd door talrijke autobiografische elementen en door het schrijven aan een familiekroniek. Hij werkt aan een triologie: de reeds verschenen delen Aantekeningen van een stambewaarder (1977) en Brief aan Boudewijn (1980) en het voor dit jaar aangekondigde Het beleg van Laken. De auteur onderzoekt respectievelijk wat hem historisch, ruimtelijk en tekstueel heeft bepaald. De genrevermenging bestaat bij Paul de Wispelaere (1928) uit autobiografie, tekstcollage en essay. In zijn tweeluik Tussen tuin en wereld (1979) en Mijn huis is nergens meer (1982) geeft hij vorm aan de ambivalentie tussen leven en literatuur als levensprogramma en als het waarmerk van zijn persoonlijke vrijheid. Hij trekt zich terug in de mythische tuin van erotiek en schriftuur, verweg van de agressieve, technologische en utilitaire wereld. De klemtoon verschuift naar de autobiografie bij Fernand Auwera, Jef Geeraerts en aanvankelijk ook Willy Spille-

[p. 33]

been. Jef Geeraerts (1930) werkte in de zeventiger jaren zijn therapeutische Gangreen-cyclus af, waarvan hij in 1967 het eerste deel publiceerde: Gangreen 1 (Black Venus), het boek van de waanzinnige nostalgie naar het pure, primitieve en wilde Afrikaanse leven. We vermelden de andere delen: Gangreen 2. De Goede Moordenaar (1972), Gangreen 3. Het teken van de hond (1975) en Gangreen 4. Het Zevende Zegel (1977). De laatste twee delen zijn geschreven uit woede om de frustrerende opvoeding en het ridicule huwelijk. Het in kaart brengen van zijn ik en het maken van een soort encyclopedie van het Vlaanderen tussen 1939 en 1947 bepalen het levenswerk van het ‘monstre sacré’ van de Vlaamse literatuur, Hugo Claus (1929): Het verdriet van België (1983). Met een vaste greep op de immense stof slaagt de zesvoudige winnaar van de Belgische Staatsprijs erin zijn religieuze en seksuele jeugdfrustraties van zich af te schrijven, een vadermoord te plegen en het land waarin hij woont spottend te hekelen. Vermelden we nog dat de Vlaamse PEN na de dood van Boon, Hugo Claus en Ivo Michiels voordroeg als kandidaten voor de Nobelprijs. Het schrijven aan een eigen identiteit in een vervuilde en onherbergzame wereld is ook het hoofdkenmerk van het werk van de nieuw-romantische, introverte, ‘stille generatie’ (Alstein, Egbert Aerts), de nihilistische punk-generatie (Johny van Tegenbos, Herman Brusselmans) en de vrouwelijke emancipatiebeweging (Monika van Paemel, Loekie Zvonik, Greta Seghers, Mireille Cottenjé, Lucienne Stassaert).

Tweede aanvalsgolf: taalkritiek en taalcreatie

Er loopt in het Vlaamse experimenterende proza een lijn van taalkritiek naar taalcreatie - Sybren Polet heeft het in zijn bloemlezing Ander proza over respectievelijk totaalproza en absoluut proza. Voor nadere informatie verwijzen we naar twee bij Manteau/Antwerpen uitgegeven essays: Schrijven aan een opus (1982) van Hugo Bousset en Vlaamse wegen (1983) van J.J. Wesselo. Even de essentie: de taalkritische auteurs werken met onzuivere tekstelementen, met triviale wegwerpteksten, die ze monteren tot collageboeken, waarin de taalmanipulaties als het ware voor de ogen van de lezer worden uitgevoerd; de taalcreatieve auteurs scheppen quasi uit het niets een zo abstract, autonoom, muzikaal en poëtisch mogelijk taaluniversum, als anti-gebaar tegen het nihilisme van onze tijd. Een synthese van beide en een magistraal orgelpunt van dit soort proza vinden we in de alfa-cyclus In den beginne was het woord van Ivo Michiels (1923). Deze cyclus heeft een zandloperstructuur waarin vorm wordt gegeven aan de evolutie van taaloorlog naar taalvrede, van monoloog naar dialoog, van trauma naar bevrijding, van geweld naar liefde, van dilemma naar synthese. De delen zijn: Het boek alfa (1963), Orchis militaris (1968), Exit (1971), Samuel, o Samuel (1973) en Dixi(t) (1979). Met De vrouwen van de aartsengel (1983) begon hij aan zijn nieuwe cyclus Journal brut, die uit tien delen zal bestaan en waarvan het tweede deel, Het boek der nauwe relaties, voor dit jaar is aangekondigd. Graag vermelden we enkele verwante auteurs als Wim Meewis, Georges Adé, Marcel van Maele, C.C. Krijgelmans, Mark Insingel en aanvankelijk ook Marc Andries. De meest geprononceerde taalkritische auteur is Daniël Robberechts (1937), die met Aankomen in Avignon (1970) en Praag schrijven (1975) twee belangrijke, rond een militair-strategische, psychologisch-erotische,

[p. 34]

maatschappelijk-politieke en symbolisch-metafysische tocht geconstrueerde prozaboeken publiceerde. Sinds mei 1977 werkt hij in zijn gestencild ‘tijd-SCHRIFT’ aan een negendelig project, een ‘bouwdoos voor een tekstmozaïek’. Hij wil ‘een groot aantal van al de bestaande schrijfwijzen zo verzamelen en combineren dat lezers er genoegen uit halen, en leesmacht over alle teksten waar ze dagelijks mee bewerkt worden’. In de taalcreatieve richting is Willy Roggeman (1934) de meest opvallende figuur, die zichzelf de ‘mathematicus van de sensibiliteit’ noemt. Hij bepaalt de kunst als ‘het bevechten van de nihilistische drek van het bestaan in een moment van vorm transcendentie’. Zijn dertigdelig Opus Finitum bestaat uit fragmentaire momenten, die schijnbaar improvisatorisch, maar in feite erg rationeel in grote composities worden ingepast. Na 1970 publiceerde hij Homoïostase (1971), Made of words (1972), Gnomon (1975), Lithopedia (1979), De goddelijke hagedisjes (1978) en Glazuur op niets (1981). Is het werk van Willy Roggeman geïnspireerd op de improvisaties van jazz, dan heeft Claude van de Berge (1945) zijn nu al elfdelig serieel opus gebouwd op de eindeloze herhalingen en variaties van de ‘minimal music’ van Philip Glass en Brian Eno. De bezwerende isotonie van zijn proza geeft vorm aan de thematiek van stilte, schoonheid en religiositeit, zoals in het angeliek-mooie Het bewegen van het hoge gras op de top van de heuvel (1981). Bernard Kemp (B.F. van Vlierden, 1926-1980) gebruikte de zeven noten van de notenbalk en de rijke symboliek van het cijfer 7 om zijn luisterhoek Het weekdier (1979) op te bouwen rond de 7 thema's schepping, politiek, oorlog, economie, liefde, kunst en dood/verrijzenis. Op het gebied van de korte vorm, het prozagedicht, de ‘proëzie’ en de arabeske vermelden we nog Jozef Deleu, Astère Michel Dhondt, Jaak Fontier en vooral Gust Gils. Bij de jongste generatie treft een tweede experimenterende beweging in het kader van de postmoderne sensibiliteit, met vier knappe debutanten als Pol Hoste, Stefan Hertmans, Frank Albers en Eriek Verpale, maar vooral met Leo Pleysier (1945), die een drieluik publiceerde, bestaande uit De razernij der winderige dagen (1978), De weg naar Kralingen (1981) en Kop in kas (1983). Via een collage van taalmateriaal, brieven, dagboekfragmenten, historische kronieken, filmshots enz. tracht hij zijn afstamming in kaart te brengen om ze zo te vernietigen.

Dit was het algemene vogelperspectief. Het detaillerende kikvorsperspectief reserveren we voor de discussies tijdens het negende colloquium van de IVN.