Neerlandica extra Muros. Jaargang 1985

[p. 5]

Hemellichten, keldermotten
Kroniek van de poëzie
Theo Hermans

Nog in NEM 39 (najaar 1982) werd erop gewezen dat H.H. ter Balkt in de zeventiger jaren een hartstochtelijk gedreven dichter was die klaar stond om alles wat aards was met wiekende gebaren en ronkende verzen in zijn armen te sluiten. Het is een opluchting te kunnen vaststellen dat hij in zijn meer recente werk die breed uitgemeten tellurische rondborstigheid aan banden heeft weten te leggen. De grotere zelfbeheersing waarvan hij de jongste jaren blijk heeft gegeven, is zijn werk zeer ten goede gekomen. De laaiende vuurhaarden van weleer zijn een verlokkende flakkering geworden, al springen er nog wel gensters uit. Het beeld dringt zich overigens niet toevallig op: Ter Balkts nieuwe bundel draagt de prachtige titel Hemellichten (De Harmonie 1983; 64 blz., f 19.90). Het is een onderhoudende verzameling die boeit door humor en levendigheid, en als geheel toch een wat weemoedige indruk laat. Het voorop geplaatste titelgedicht geeft aan dat die weemoed te maken heeft met een gevoel van verpietering en verlies. Het gedicht begint met een beeld van de bliksem die tot een aan en uit floepend lampje in een slagerswinkel verworden is, en eindigt met de regels:

Hemellichten, schijnend
vanaf het eerste begin
verhingen zich in schuren
werden rijp en ijzel

De hemellichten
zoek je die nog?
Ze glinsteren op kermissen,
spotlichtjes van de herfst.

Dezelfde toon leeft in een groot deel van de bundel. In enkele gedichten treedt de dichter weliswaar op als een ecologische spreekbuis zonder meer. Dan weet de lezer na hooguit drie regels hoe een en ander verder zal verlopen. Meestal echter zit Ter Balkts onvrede onderhuids te woekeren en dan zien we gedichten ontstaan vol schitterende, bizarre beelden, die hun kritische strekking niet verhullen maar er ook niet mee te koop lopen. Het is door verkaveling en versteedsing dat de grond radeloos wordt, en vlaggen gaan er pas bedenkelijk uitzien wanneer zij als machtssymbolen moeten fungeren.

Het onderhoudende van Hemellichten zit vooral in de unieke sonoriteit van Ter Balkts taalgebruik en in de ontwapenende vindingrijkheid waarmee hij dieren, dingen en mensen beschrijft. Klankassociaties, woordherhalingen en handige variaties geven zijn verzen een balladeachtig, soepel verloop. Op zijn best is hij echter wanneer hij zijn inventiviteit in speelse metaforen en personificaties kan uitleven, zoals in het gedicht ‘Nonnen’: ‘Nonnen zijn wit en droevig,/ bibberende hennen verregend/ op stok in de

[p. 6]

lekkende hoeve.// Uiltjes zonder toren of wilg./ De muizen werden chirurgen./ De preparateur nadert over de weg’; of even verder in ‘Sigaretten’: ‘De doosjes hangen hun linten op / De doosjes doen hun cellofaan uit / De sigaretten / gaan op de handen zitten / en glimlachen smeulend’; of nog in een strofe van het overigens tragische gedicht ‘Frederik van der Heide 1904-1978’: ‘Venen welfden er hun bunzingrug,/ duisternis kuchte als een dorsmachine/ tussen de hoeven die sidderden/ van godsdienstwaanzin en hoon’

Toen Ter Balkt in 1980 de Henriëtte Roland Holst-prijs in ontvangst nam, zei hij in zijn dankwoord onder meer: ‘Poëzie is een vlag op een modderschuit, een vrolijke vlag die wappert boven de woede.’ Aan die stelling beantwoordt Hemellichten volledig. Het zichtbare genoegen waarmee Ter Balkt het alledaagse en het natuurlijke van beelden voorziet en vermenselijkt, is tegelijk een uitnodiging om er minder lichtvaardig mee om te springen. Intussen wil hij zich best laten meeslepen en vertederen, maar waar hij dat nodig acht deelt hij opgewekt klappen uit. Zalig is dat, zo'n zinderend oor.

Een toegespitste aandacht voor gewone, natuurlijke dingen en bezigheden spreekt ook uit Bert Schierbeeks nieuwste bundel, Formentera (Bezige Bij 1984; 64 blz., f 21,50). De ingehouden of losgeslagen boosheid van Ter Balkt ontbreekt hier echter. Formentera is een veel gedempter boek, een wandeling door het landschap en langs de stranden van het eiland waar Schierbeek vaak verblijft. Veel van de gedichten zijn nauwelijks meer dan vignetten. De precisie van waarneming en verwoording, en de suggestie van een aanvankelijk onvermoede dimensie, tillen Schierbeeks taferelen boven het incidentele uit. Zo bijvoorbeeld in het gedicht ‘de vijgebomen’, dat van schapen tevens altaren en offerdieren maakt:

in de ronde tempels
van de vijgebomen
liggen - levend altaar -
de schapen en slapen
in de eeuwige rust
die wacht op het scherp
van het mes.

Verderop in de bundel komt de figuur van de kijkende en schrijvende dichter af en toe meer op de voorgrond, maar opdringerig toont hij zich nooit. Voor wie Schierbeeks bruisende persoonlijkheid en zijn experimentele bevlogenheid kent, komt Formentera als een verrassing. Het is een terughoudende, bijna ingetogen bundel vol rust en stilte, volkomen overtuigend in de trefzekerheid van blik en woord.

In de bundel Ingesneeuwd (Bezige Bij 1984; 50 blz.) van Miriam Van hee zit eenzelfde volgehouden aandacht voor het natuurlijke gebeuren buitenshuis. Dit is Van hee's derde poëziebundel, maar aangezien haar eerste twee publikaties bij een Vlaamse uitgeverij verschenen, bleven ze in Nederland zo goed als ongelezen. Achterop de omslag wordt er in elk geval nadrukkelijk op gewezen dat zij geen debutante meer is. Ingesneeuwd vormt een sterke eenheid omdat hij gebouwd is op een klein aantal motieven die een onafgebroken melancholische stemming in stand houden. Licht en donker,

[p. 7]

winter en lente, sneeuw en dooi zijn de sleutelwoorden die telkens weer het centrale thema in beeld roepen: afscheid, verlangen, stilte, gemis. Miriam Van hee schrijft een zorgvuldig gedoseerde, onmiskenbaar romantische poëzie waarin het gevoel van onvervuldheid bestendig aanwezig is. Seizoenen en weersomstandigheden worden op een subjectieve stemming geprojecteerd. De spaarzaamheid waarmee concrete situaties worden belicht, zorgt ervoor dat alles latent gevoel en atmosfeer is. De titel Ingesneeuwd werd alleszins met overleg gekozen. Het zacht maar muurvast ingesneeuwd zijn dat in vele gedichten als toestand of als motief terugkeert, geeft niet alleen het onzekere, besluiteloze wachten van de hoofdpersoon aan, maar ook het donsdekenachtige, het ingekapselde en in zichzelf gekeerde van de stemming die in deze gedichten heerst, zoals in de regels:

zo zal ze weggaan
voor dag en dauw,
geluidloos als in dromen
en altijd iets vergeten, een sleutelbos
adressen, warme kleren, het station waarheen -
weggaan en toch blijven
wachten ingesneeuwd.

Na twee bundels lang in de kou te hebben gestaan, heeft Miriam Van hee een warm onthaal meer dan verdiend.

Dat geldt eveneens, in nog veel grotere mate, voor C.O. Jellema, die met Door eenen spiegel (Querido; 59 blz., f 26,50) ongetwijfeld een van de meest merkwaardige en tevens een van de meest veeleisende dichtbundels van 1984 uitbracht. Jellema's eerste vier verzamelingen, uit 1961, 1971, 1979 en 1981, trokken weinig aandacht, al voer de vierde, De schaar van het vergeten, beter dan de vorige drie. Met De toren van Snelson (1983) begon de doorbraak in ernst. Door eenen spiegel heeft nu de triomfantelijke bevestiging van Jellema's formidabel talent gebracht.

De bundel bestaat geheel uit sonnetten en is symmetrisch opgebouwd, als een spiegeleffect: 5 reeksen van respectievelijk 5, 12, 5, 12 en 5 gedichten. De titel wordt zijdelings toegelicht in het middelste sonnet van de middelste reeks. Daar komt de regel ‘Door eenen spiegel in een duistre rede’ in voor, een citaat uit Paulus' eerste brief aan de Korinthiërs. Het volledige bijbelcitaat luidt: ‘Want wij zien nu door eenen spiegel in eene duistere rede, maar alsdan zullen wij zien van aangezicht tot aangezicht.’ Paulus heeft het over de goddelijke liefde en Jellema over een aardse beminde, maar de mystieke zin blijft dezelfde: wij kunnen de onvolledige kennis die uit het denken voortkomt, overstijgen door een niet begripsmatige zinnelijkheid die in het waargenomene opgaat. Die ‘vlam achter der dingen vorm’, zoals Jellema het noemt, levert zuivere beelden van het bestaande op, spiegelbeelden, evenbeelden van de dingen, ontdaan van het tijdelijke. Dergelijke beelden zijn van een intensiteit die zelfs het dichterlijk woord te boven gaat. Het gedicht kan er echter wel een glimp van laten zien, zoals winterlicht de dingen ‘lichaamloos’ maakt.

Dit is slechts één aspect van Jellema's filosofische bekommernissen. De problematiek die hem in Door eenen spiegel bezighoudt, is te omvat-

[p. 8]

tend en te complex om hem hier in kort bestek recht te doen. Dat wil niet zeggen dat de bundel een betogende, wijsgerige verhandeling is die zich in het ijle verliest. Hoewel de gedichten soms abstract en ideëel zijn, weet Jellema met zijn scherpe beelden, krachtige taal en perfecte vormbeheersing voortdurend te boeien. Van de lezer wordt bijgevolg een serieuze inspanning verwacht, want Jellema schrijft bijzonder compacte verzen en de denkprocessen die hij te berde brengt zijn niet altijd gemakkelijk te volgen. Maar wie er de tijd voor neemt, zal er geen spijt van hebben. Jellema heeft ook sonnetten van Rilke vertaald, en het zegt niet weinig dat zijn eigen gedichten in meer dan één opzicht aan die van Rilke doen denken. Tot slot kan ik er niet beter aan doen dan één van de meer toegankelijke sonnetten uit Door eenen spiegel, ‘Beeldspraak’, in zijn geheel te citeren:

Soms heb je niets om mee te vergelijken.
Een dag ligt stil als een gemeerde boot.
Uit alle hoeken kruipen als de dood
keldermotten, de opgestane lijken

van angsten dat een bouwsel zal bezwijken
van denken dat tot samenhang besloot
omdat het, woordenwerk, niets uitvergroot
wat achter de taal niet is te bereiken:

het lijkt erop; je houdt je vast, je kijkt
over de rand, en je zou denken: water,
en naar een oever vast een dunne lijn,

alsof je groen ziet, waar de kustlijn wijkt
neem jij kleur, vorm van een woord aan. Dat staat er -
zo'n dag maakt een gedicht. Als ik verdwijn.