Neerlandica extra Muros. Jaargang 1984

[p. 66]

*Hartelijke groeten voor je en jouw vrouw
Jos Wilmots

De bovenstaande ongrammaticale zin heb ik wel als titel voor dit opstel gekozen, maar ik heb hem niet zelf bedacht. Hij stond onderaan op de keerzijde van een prentkaart, als slotformule boven de handtekening van een buitenlands collega met vakantie.

Dat het gebruik van de pronomina (ik beperk me tot de personalia) een moeilijk onderdeel van het grammatica-onderwijs is, hoef ik niet meer aan te tonen. Ook is hier geen plaats om op verschillen tussen het pronominale systeem van het Nederlands en dat van andere talen (voor zover ik die ken) afzonderlijk in te gaan. Factoren van contrastiviteit vang ik liever onrechtstreeks op, door de beschrijving van het eigen Nederlandse systeem te ordenen volgens twee belangrijke principes van de leergrammatica (pedagogische/didactische grammatica): frequentie en moeilijkheidsgraad. Dat heeft het voordeel dat het geleidelijk opgebouwd en in leerstappen aan beginners en wat gevorderden gepresenteerd kan worden. De volgorde van die presentatie speelt voor mij een primordiale rol.

Net als in vele andere talen wordt in het Nederlands de keuze tussen de verschillende (vormen van) persoonlijke voornaamwoorden bepaald door:

1	de persoon: eerste persoon b.v. ik > < tweede persoon je > < derde persoon hij / ze / het;
2	het getal: enkelvoud b.v. ik > < meervoud we;
3	het genus: mannelijk b.v. hij > < vrouwelijk ze > < onzijdig het; het genus is alleen in de derde persoon enkelvoud van belang, de eerste en de tweede persoon en het meervoud van de derde persoon kennen geen genusverschil;
4	de relatie met het werkwoord (en met andere delen van de zin): b.v. hij > < hem: Hij komt > < Ik zie hem. We onderscheiden tussen de zinsfuncties subject (hij) en niet-subject (hem). Het subject komt in persoon (1) en getal (2) overeen met het vervoegde werkwoord:

1 eerste persoon enkelvoud > < derde persoon enkelvoud
	Ik komø.	Hij komt.
2 derde persoon enkelvoud > < derde persoon meervoud
	Hij komt.	Ze komen.

Vandaar ook de term persoonsvorm van het werkwoord. Voor de zinsfunctie niet-subject geldt deze congruentie in persoon en getal met de persoonsvorm niet: Hij ziet (derde persoon enkelvoud) ons (eerste persoon meervoud).

[p. 67]

5	het verschil tussen gemeenzaam en vormelijk taalgebruik in de tweede persoon enkelvoud en meervoud, zowel subject als niet-subject: je / jullie><u

Als we uitgaan van de congruentie van subject en persoonsvorm en dus ook naar de vervoeging van het werkwoord willen verwijzen, komen we op basis van die vijf (belangrijkste) factoren (en rekening houdend met een zekere eenvormigheid in de spelling) tot het volgende (voorlopige en vereenvoudigde) schema:

				subject > (4) < niet-subject
		eerste persoon		ik	(zoek)	me
enkelvoud	(1)	tweede persoon	(5)	je	(zoekt)	je
				u		u
				hij		hem
		derde persoon	(3)	ze	(zoekt)	haar
∨				het		het
(2)
∧		eerste persoon		we	(zoeken)	ons
meervoud	(1)	tweede persoon	(5)	jullie	(zoeken)	jullie
				u	(zoekt)	u
		derde persoon		ze	(zoeken)	ze

Enkele bijkomende factoren differentiëren de totnogtoe beschreven structuur nog verder:

6 In nauwe aansluiting met (de eindconsonant van) een voorafgaand woord (enclitisch gebruik) klinkt het pronomen van de derde persoon mannelijk enkelvoud in subjectsfunctie vaak als ie in plaats van hij. Bij de weergave van omgangstaal en in gemeenzame mededelingen wordt ie ook geschreven: Komt ie? - Ik weet niet of ie komt.

Vanwege zijn enclitisch karakter kan ie niet aan het begin van een zin staan; in dat opzicht mag het dus niet gelijkgesteld worden met de gereduceerde vormen (zie 7); wél heeft ie met die vormen gemeen dat het geen klemtoonpositie kan innemen (zie 8).

Dat ie niet op hij, maar op het aanwijzend voornaamwoord die zou teruggaan, wordt waarschijnlijk doordat in de spreektaal verbindingen waar te nemen zijn als: Weet je [waardie] woont? (na een stemhebbende) / Ik weet niet [oftie] komt (na een stemloze). Toch vind ik dat deze (retro-) inlassing van een dentaal geen aanbeveling verdient in het onderwijs aan anderstaligen. Ze komt ook (nog?) niet tot uiting in de spelling.

7.1 Sommige pronomina uit het eerste schema zijn gereduceerd uit andere vormen. Naast die gereduceerde vormen bestaan dan ook nog de niet-gereduceerde, die niet noodzakelijk een zwaardere klemtoon hoeven te hebben:

[p. 68]

           me ← mij
je ← jij     je ← jou
ze ← zij
we ← wij
ze ← zij

Toch zijn de gereduceerde vormen in niet-gemarkeerde posities het gewoonst (Voor het verplichte gebruik van niet-gereduceerde vormen zie 8). Het verdient dus aanbeveling die het eerst onder de aandacht van de leerder te brengen.

7.2 De gereduceerde vormen van andere pronomina kunnen bij de weergave van omgangstaal en in gemeenzame geschriften een aangepaste spelling krijgen:

'k ← ik
          'm → hem
          'r/d'r ← haar
't → het     't ← het

Deze spellingsdualiteit vereenvoudigt de presentatie niet. Zelf geef ik er de voorkeur aan met de volle spellingsvormen te beginnen (zoals ik dat ook voor het enclitische hij / ie doe) en daar de gereduceerde uitspraak van toe te lichten en in te oefenen. De volle vormen zijn (geschreven) immers altijd goed, terwijl de gereduceerde spelling in wat formeler geschriften niet of nauwelijks thuishoort. Een voor de hand liggend uitgangspunt voor deze aanpak is de vergelijking met het bepaalde lidwoord het, dat niet-gemarkeerd (en dus meestal) [ət] gesproken wordt. De vorm d'r is behalve door reductie uit haar door epenthesis op woordgroepniveau ontstaan: inlassing van d tussen de auslaut (vocaal / sjwa / liquida / nasaal /...) van een voorafgaand woord en 'r. Ik zie nog steeds een gebruiksverschil tussen de uitspraakreducties van het ('t) en hem ('m) enerzijds en 'r en d'r anderzijds: in wat formeler spreeksituaties zijn de eerste al helemaal doorgedrongen, 'r en d'r niet (zeker niet in Vlaanderen); in dat opzicht zijn ze vergelijkbaar met de gemeenzame inlassing van een dentaal voor enclitisch ie.

7.3 In de plaats van ze voor personen in het meervoud van de niet-subjectfunctie komt ook hen / hun voor. De normatieve grammatica maakt tussen die beide vormen het volgende verschil:

Heb je hen in Amsterdam ontmoet? (eerste aanvulling, direct object; lijdend voorwerp)
Waarom ben je niet met hen meegegaan? (na een prepositie)
Ik had het hun te laat gevraagd. (tweede aanvulling; indirect object; meewerkend voorwerp)

In de (gemeenzame) spreektaal is het verschil tussen hen en hun uitgevlakt, in Nederland (voor zover daar niet ze gebruikt wordt) ten gunste van hun,

[p. 69]

in Vlaanderen veelal ten gunste van hen. Ook in geschreven taal wordt heel vaak geen consequent onderscheid gemaakt tussen hen en hun.

8.1 In beklemtoonde (gemarkeerde) posities kunnen geen gereduceerde vormen gebruikt worden. Dit is het geval in woordgroepen die uit twee of meer nevengeschikte stukken bestaan:

-	additief: Hartelijke groeten aan jou en Karel.
-	supplementair: Zowel hij als jij.
-	alternatief: Is dat voor hem of voor mij?
-	exclusief: Ik bedoel noch haar noch jou.
-	contrastief: Niet ik, maar zij moet dat doen.

Belangrijk in dit verband is dat niet allebei de stukken een pronomen hoeven te zijn. Zogauw b.v. een substantief de klemtoon overneemt, kan daar een gereduceerd possessivum bij staan:

Hartelijke groeten aan jou en je vrouw.

8.2 Uit de bovenstaande voorbeelden blijkt dat de beklemtoning van niet-gereduceerde vormen een onderscheidende betekenisfunctie heeft. Toch hoeft die niet noodzakelijk door de aanwezigheid van een nevengeschikt pronomen of een andere woordgroep aan de oppervlakte uitgedrukt te zijn. Om dat te verduidelijken, kan men zinnen zonder onderliggende aanvulling vergelijken met zinnen waarin die contextuele achtergrond wél aanwezig is:

Spreekt hij niet tegen je?	Was dat tegen mij?
	(of tegen iemand anders?)
Heeft hij je gezien?	Bedoelde hij jou?
	(of iemand anders?)
Breng je iets mee voor me?	Is dat voor mij?
	(Er zijn nog andere mensen die het hadden kunnen krijgen.)

Op die manier wordt over klemtoon niet alleen gespróken, maar de betekenisfunctie ervan geïllustreerd. Bovendien kan er het verplichte gebruik van de niet-gereduceerde vormen na adverbia als ook, zelfs, alleen, uitgerekend,... aan opgehangen worden:

Dat doe ik voor je.	Dat doe ik alleen voor jou.
	(voor niemand anders)

8.3 Tenslotte heeft de vooropplaatsing van niet-onderwerpsvormen in de lineaire volgorde altijd een gemarkeerd en dus onderscheidend karakter. Die markering kan overigens nog versterkt worden door één van de daarnet (onder 8.2) genoemde adverbia (dat niet noodzakelijk vóór het pronomen hoeft te staan):

[p. 70]

Haar vraag ik niets.
Jou zal hij het ook nog wel vragen.
Hun moet je nog iets geven.

9 Voor niet-levende wezens of abstracta van het vrouwelijke genus en in het meervoud staat het gereduceerde pronomen ze.

De niet-gereduceerde vorm zij voor het subject kan hier alleen in de schrijftaal en wordt zelfs dan door sommigen afgekeurd:

Zijn opmerking kwam veel te laat; ze was bovendien niet terecht.
Zijn vragen werden niet eens beantwoord; ze waren ook helemaal achterhaald.

In niet-subjectfunctie staat voor deze gevallen in het enkelvoud eveneens ze (en niet haar / 'r / d'r zoals voor personen):

Zijn opmerking was niet zozeer vervelend; ik vond ze gewoon niet terzake.

10 In plaats van een persoonlijk voornaamwoord van de derde persoon wordt in een aantal gevallen een demonstrativum gebruikt. Soms is die vervanging zelfs obligatorisch:

10.1 Niet-gereduceerd het [hɛt] heeft geen klemtoonvorm:

Het is makkelijk. → Dat is makkelijk.

Bij vooropplaatsing van het object is dat ook zonder (onderscheidende) klemtoon obligatorisch:

Ik doe het niet. → Dat doe ik niet. → Dát doe ik niet. (*Het)

10.2 Vrouwelijk enkelvoud en meervoud ze voor niet-personen (cfr. het ontbreken van niet-gereduceerd zij onder 9) wordt (ook zonder klemtoon) vaak die:

Hoe vond je zijn opmerking? - Die / Ze was heel terecht.

Bij vooropplaatsing van het object is die ook zonder (onderscheidende) klemtoon obligatorisch:

Wat vond je van zijn tussenkomst? - Die vond ik heel ad rem (*Ze / *Haar).

10.3 In situaties zonder onderliggende tegenstelling geldt deze regel ook voor personen:

[p. 71]

Kómt Marja nog? - Nee, die / ze is ziek.

Bij vooropplaatsing van het object is die weer verplicht:

Is Dick er al? - Ja, die heb ik net gezien (*hém).

Als het vooropgeplaatste object een contextueel onderliggende tegenstelling uitdrukt (wat al in de inleidende zin tot uiting komt) is er verschil tussen:

-	een niet-specifiek object: Een vrouw maak je niks wijs; die moet je anders aanpakken (*haar).
-	een specifiek object: Mijn vrouw maak je niks wijs; die / haar moet je anders aanpakken.

11 In een aantal gevallen staat in plaats van de combinatie voorzetsel + persoonlijk voornaamwoord/demonstrativum een voornaamwoordelijk bijwoord:

Gebruik je het veel? → Wat doe je ermee? (*met het)
Gebruik je dat veel? → Wat doe je daarmee? (*met dat)

Voor personen geldt in dit verband:

-	niet specifiek: Een vrouw moet je anders aanpakken; daar moet je lief tegen zijn (* tegen haar / die).
-	specifiek: Lutje moet je anders aanpakken; tegen haar moet je lief zijn.

Uit het bovenstaande voorstel tot presentatie van de personalia blijkt dat de beheersing van het systeem steeds verder naar ‘de kleine lettertjes’ of naar ‘de hoge noten’ kan toegroeien. Dat bijvoorbeeld de punten 9 en 10 pas aan de orde kunnen komen als de leerder met het demonstrativum respectievelijk met het pronominaal adverbium kennis heeft gemaakt, is vanzelfsprekend. Een didactische beschrijving is meer dan een opsomming, maar steunt op een evenwichtige wisselwerking van verschillende uitgangspunten en inzichten.