Neerlandica extra Muros. Jaargang 1981

[p. 15]

Van Hooft tot Holst en Marsman
R.P. Meijer

Ter gelegenheid van de Hooftherdenking heeft de uitgeverij Querido maar liefst drie boeken over Hooft gepubliceerd, waarvan twee heel fraaie titels dragen. Overvloed van vonken (f 29,50) is een bloemlezing uit Hoofts poëzie samengesteld door M.A. Schenkeveld-Van der Dussen, L. Strengholt en P.E.L. Verkuyl. De keuze van de gedichten is uitstekend en representatief, en de toelichtingen zijn helder en accuraat. Puristen zullen er even aan moeten wennen dat de spelling gemoderniseerd is. Op de voorflap wijst de uitgever erop dat men dat allang doet met moderne uitgaven van Shakespeare, Goethe e.t.q. maar dat men daar in Nederland blijkbaar nog huiverig voor is. In een Verantwoording achterin het boek laten de samenstellers zien wat er aan zo'n modernisering allemaal vastzit en dat het vaak om meer gaat dan alleen maar een simpele letterwijziging. Wat doe je bijvoorbeeld met een woord als joffrouw dat er in de vorm van juffrouw burgerlijk of schooljufferig uit gaat zien? En wat met jonste of met haar als wederkerig voornaamwoord? Elke modernisering blijkt tenslotte een vorm van compromis. Het pleidooi voor de modernisering en de manier waarop dat moderniseren gedaan is, hebben me niet onovertuigd gelaten en Overvloed van vonken lijkt me een bloemlezing die met studenten heel goed te gebruiken is. In elk geval als eerste inleiding.

De tweede fraaie titel, Het licht der schitterige dagen (f 17,50) prijkt op een nieuwe biografie van Hooft, geschreven door Hella S. Haasse en van prachtige illustraties voorzien door Arie-Jan Gelderblom. Het boek is door sommige critici enorm geprezen en gunstig vergeleken met de onlangs ook herdrukte en bijgewerkte biografie van H.W. van Tricht, maar met die opinie kan ik mij slecht verenigen. Het boek van Hella Haasse kan dat van Van Tricht zeker niet vervangen. Haar biografie laboreert aan wat ze zelf ‘bonte toetsen’ noemt, beschrijvingen van wolkenvelden, waterkoud licht en glorieuze morgenstonden. Hella Haasse heeft geprobeerd een levendige biografie te schrijven en geen droog geleerdenboek, en dat is ook wel gelukt al is het mij vaak te levendig en te bont. Ze heeft ook geprobeerd allerlei gaten in de biografie te dichten en dat is minder goed gelukt. Steeds moet ze haar toevlucht nemen tot uitdrukkingen als ‘hij zal wel’, ‘men mag aannemen dat’, ‘stellig is er’, ‘vermoedelijk vond hij’ terwijl we van al die suggesties niets met zekerheid weten. Ook is Hella Haasse geneigd teveel van Hoofts leven af te lezen uit zijn gedichten, en liefdesgedichten zijn nu eenmaal een notoir onbetrouwbare bron voor de biografie. Om al deze redenen blijf ik de voorkeur geven aan de veel voorzichtiger en zakelijker biografie van Van Tricht.

Het derde boek van Querido is een bundel die kortweg Essays over P.C. Hooft heet (f 25, -) en die opstellen bevat variërend van een evaluatie van Hoofts poëzie (geen grote poëzie, volgens J.A. van Dorsten) tot vertalingen van vijf sonnetten van Hooft in het Engels door Henrietta ten Harmsel, en van de zingbaarheid van Hoofts liederen (door Jan Kuijper) tot

[p. 16]

Hooft en de politiek in zijn dagen (H.J.L. Vonhoff). Al met al een aardige en zeer leesbare bundel. De wetenschappelijke tegenhanger ervan is een tweede verzameling essays, Uyt liefde geschreven, uitgegeven door Wolters-Noordhoff (f 40, -). Er staan voortreffelijke studies in zoals die van Tuynman over Hooft en De Const van Rhetorike, van Mieke Smits-Veldt over het sonnet ‘Nijdige tijt’ en van E.K. Grootes over Hooft en Heinsius.

Kort voor de Hooft-uitbarsting had Jacob Smit de eerste echte biografie van Huygens gepubliceerd, De grootmeester van woord- en snarenspel (Nijhoff, f 37,50). Smit stelt in zijn inleiding met zoveel woorden dat zijn boek niet bedoeld is als bijdrage tot de wetenschappelijke discussie over Huygens en zijn werk, maar als ‘redelijk leesbaar verhaal voor de gemiddelde lezer en voor jonge studenten en voorlijke leerlingen van middelbare scholen’. Het is een erg aardig en nuttig boek geworden dat een duidelijk beeld geeft van hoe Huygens in zijn tijd stond. Smit zelf ziet zijn boek als een voorlopige biografie en hij spreekt de wens uit - en ik hoop dat het geen vrome zal blijken - dat ‘iemand van omstreeks dertig jaar zijn verdere leven aan Huygens zal wijden, zodat hij omstreeks zijn zeventigste in staat zal zijn de biografie te schrijven waarnaar we al zo lang uitzien’. Als die dertigjarige daartoe besluit, zal hij al gauw merken dat Smit hem ‘het leven’ een stuk gemakkelijker heeft gemaakt dan het had kunnen zijn.

Van Hooft en Huygens naar Bloem is een hele stap. Misschien nog groter is de stap die A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet gedaan hebben met hun baanbrekende uitgave van de gedichten van J.C. Bloem, gepubliceerd door de Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij (2 delen, f 165, -). Een dergelijke uitgave bestond er nog van geen enkele Nederlandse dichter. De uitgave van Sötemann en Van Vliet is niet een ouderwetse Verzamelde Werken of een vervollediging van de Volledige Gedichten, maar een uitvoerige documentatie van het werk van de schrijver. Dat betekent dat niet alleen alle varianten opgenomen zijn, maar ook de meeste ongebundelde en ongepubliceerde gedichten - een uitzondering is gemaakt voor de gelegenheidsgedichten, fragmenten en de meeste jeugdverzen -, alle uitspraken van de dichter over zijn eigen werk, zijn poetica voorzover die te achterhalen is en een bibliografie van de reacties op zijn werk. Het interessantst blijven de varianten waaruit soms de ontstaansgeschiedenis van een gedicht af te lezen is. Een mooi voorbeeld daarvan is het bekende sonnet Insomnia waarvan de onvergetelijke eerste regels meteen al onveranderlijk vastlagen: ‘Denkend aan de dood kan ik niet slapen, en niet slapend denk ik aan de dood’. Het slot van het gedicht heeft Bloem heel wat meer moeite gekost en de laatste regels zijn meer dan tien maal herschreven. In het misschien nog bekendere sonnet De Dapperstraat was het net andersom: de laatste terzine is zonder enige verandering in een werkschrift neergeschreven, terwijl Bloem grote problemen had bij het ‘invullen’, zoals hij het noemde, van de leegte tussen de woorden ‘wolken’ en ‘omrand’, wat tenslotte resulteerde in: ‘de wolken, nooit zo schoon dan als ze, omrand door zolderramen langs de lucht bewegen’.

‘Een gebeurtenis in de neerlandistiek’, noemde Karel Reijnders deze uitgave in Forum der Letteren (21, nr. 4), en hij voegde er niet ten onrechte aan toe: ‘het geeft de geleerde burger moed dat de problemen - één

[p. 17]

keer en voor dit specifieke geval - zijn opgelost en dat al het heidense werk één keer verzet is’. P.M. Reinders noemde de uitgave in NRC-Handelsblad ‘een monument voor Bloem - misschien wel aere perennius’.

Wie geïnteresseerd is in de ontstaansgeschiedenis van één enkel gedicht mag zich Sötemanns boek over een gedicht van Leopold zeker niet laten ontgaan. Het heet Op het voetspoor van de dichter en heeft als ondertitel De ontstaansgeschiedenis van J.H. Leopolds ‘Naast ons, naast ons, achter het riet’ (Athenaeum-Polak en Van Gennep, f 85, -). Het is een van de spannendste boeken over poëzie dat ik ooit in handen heb gehad, en wie het woord spannend hier misplaatst lijkt, moet zelf maar eens zien hoe hij reageert op het speurwerk en het combinatievermogen van Sötemann. Het is ondoenlijk hier een overzicht te geven van alle weggetjes die Sötemann af heeft moeten lopen. De spanning ligt juist in elk volgend stapje, in elke nieuwe ontraadseling van de manier waarop Leopold te werk is gegaan. Heel precies volgt Sötemann de aantekeningen van Leopold, de krabbels, de lijstjes woorden, de half-afgemaakte zinnen en de doorhalingen tot hij langzamerhand de gedachtengang van de dichter op het spoor komt.

Alle critici die ik gelezen heb, hebben Sötemanns boek met grote geestdrift ontvangen. ‘Het mooiste boek over poëzie dat bij ons in jaren is verschenen’, schreef Dick van Halsema in Vrij Nederland, en hij uitte de wens dat de uitgever er als Leerboek moderne poëzie een voor studenten betaalbare uitgave van zou maken. Wiel Kusters in NRC-Handelsblad was al even enthousiast en schreef dat meer dan enig ander gedicht van Leopold, dit ‘Naast ons, naast ons, achter het riet’ het zijne was geworden. Ze hebben allebei volkomen gelijk.

De bundel Een winter aan zee van Adriaan Roland Holst is een van de mooiste maar ook een van de moeilijkste in zijn werk. L.M. Mosheuvel heeft in zijn dissertatie, getiteld Een roosvenster (Wolters-Noordhoff, Bouma's Boekhuis, f 50, -) een poging gedaan er een interpretatie van te geven. Ik zeg met opzet ‘een poging’ omdat Mosheuvel zelf zo bescheiden is over zijn boek en bevangen lijkt door de twijfel of het allemaal wel zin heeft wat hij gedaan heeft. Het is beslist ongewoon, en verfrissend, om iemand in het voorwoord van zijn dissertatie te zien schrijven: ‘Inzicht laat zich niet dwingen. Als men de listen en lagen van de analyse heeft gelegd is het vaak lang wachten op de prooi van het inzicht. En wat erger is: aangekomen bij het laatste gedicht is men niet meer dezelfde die aan het eerste begon. Berustend begint men opnieuw. Ad infinitum. Maar er komt een ogenblik waarop het onpraktisch wordt te blijven voortgaan. Men onderbreekt de dialoog met de tekst, en beleeft dit als wat het is: een daad van willekeur’.

Willekeur is een sterk woord in dit verband, vooral omdat Mosheuvel zijn interpretaties en interpreterende aantekeningen zo grondig verantwoordt en bij elke stap die hij zet als het ware hardop denkt. Dat hij zijn interpretatie niet met één mooie frase kan samenvatten, ligt niet aan hem of aan zijn werkwijze, maar aan de complexiteit van de bundel en aan heet feit dat de semantische samenhang van de gedichten weliswaar sterk is maar de syntactische samenhang daarentegen gering. Een boek als dat van Mosheuvel kan nooit de spanning hebben die Sötemanns boek over Leopold heeft

[p. 18]

omdat de lezer niet de mogelijkheid geboden wordt in het spoor van de dichter te lopen maar toeschouwer moet blijven bij een hardnekkige poging van iemand die, zoals Mosheuvel het zelf uitdrukt, bezig is met de drilboor van de systematische analyse de verbale betonblokjes van Roland Holst open te breken. Het boek van Mosheuvel heeft duidelijk een voorlopig karakter, ook al omdat hij op weinig voorstudies van Een winter aan zee kon steunen, maar Blok heeft gelijk als hij in De Nieuwe Taalgids (73, nr. 6) zegt dat Mosheuvel bereikt heeft wat hij heeft gewild: ‘het leggen van een zeer betrouwbare basis voor de verdere Holst-studie’.

De dissertatie van Jaap Goedegebuure over Marsman is weer totaal anders van opzet dan de hiervoor genoemde boeken. Het boek heet Op zoek naar een bezield verband (G.A. van Oorschot, 2 delen, f 99,50) en de ondertitel verduidelijkt dat als ‘de literaire en maatschappelijke opvattingen van H. Marsman in de context van zijn tijd’. Een echte biografie of een ‘leven en werk’ is het boek niet maar het komt er wel dicht bij. Goedegebuure behandelt in chronologische volgorde de verschillende fasen die men in Marsmans leven en werk onderscheiden kan en plaatst die steeds in het perspectief van het cultureel en politiek gebeuren in Nederland en daarbuiten, zodat zijn boek zich ook beweegt op het terrein van de cultuurgeschiedenis en de vergelijkende literatuurgeschiedenis, de poetica en de receptie-esthetica, afgezien nog van de interpretatie en de evaluatie. Als de meest wezenlijke trek van Marsmans persoonlijkheid ziet Goedegebuure - mijns inziens terecht - de tegenstellingen en tegenstrijdigheden: ‘Hij zwenkte in politiek opzicht al even vaag tussen rechts en links als hij het in artistiek opzicht tussen modernisme en traditie deed’, en ‘Nu eens gehoor gevend aan het ene denkbeeld en dan weer aan het andere’.

Van groot belang is ook het tweede deel van de dissertatie waarin Goedegebuure een uitgebreide keus gemaakt heeft uit gedichten, prozastukken en kritieken die Marsman zelf verworpen had maar die voor de kennis van zijn persoonlijkheid eigenlijk niet gemist kunnen worden. Doordat Goedegebuure zich op zoveel verschillende terreinen beweegt, lijdt zijn boek wel eens aan onevenwichtigheid en het is jammer dat hij een paar belangrijke publicaties over Marsman ongebruikt laat, maar tot slot kan ik niet beter doen dan de mening van P.M. Reinders in NRC-Handelsblad tot de mijne maken: ‘Goedegebuures dissertatie is om allerlei redenen een sympathiek boek. Een van die redenen is dat Goedegebuure echte waardering heeft voor Marsman als dichter, en mij en de anderen die nog altijd op Marsmans gedichten gesteld zijn niet het gevoel geeft zwijmelende pubers of op zijn best achtergebleven adolescenten te zijn (...) Ook is het een weldaad in deze tijd van theoretische scherpslijperij iemand te zien schrijven dat alle gegevens die de waarschijnlijkheid van een interpretatie kunnen steunen, bruikbaar zijn, of ze nu uit de tekst komen of van buiten. Het werd tijd dat dit weer eens duidelijk gezegd werd, vooral in een academisch proefschrift. Goedegebuure is wars van dogmatiek en dat is een van de dingen die zijn boek zo leesbaar en waardevol maken’.