Neerlandica extra Muros. Jaargang 1976

Leer- en hulpmiddelen

Verwerking van Vroegmiddelnederlandse teksten met de computer (het Corpus - Gysseling). Dit is de titel van Deel IV uit de Bijdragen tot de Nederlandse taal- en letterkunde uitgegeven vanwege de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. De auteurs ervan zijn F. de Tollenaere en W. Pijnenburg en het 19 blzn. tekst + 12 blzn. illustraties en voorbeelden tellende deeltje is in 1974 verschenen bij E.J. Brill te Leiden. Alleen wie ooit doorgedrongen is tot de ‘inner circle’ van het WNT, het Woordenboek der Nederlandsche Taal, kan bevroeden wat voor een sprong er gemaakt is sedert de jaren veertig en vijftig van deze eeuw, toen een jong aspirant-redacteur op de vingers werd getikt omdat hij een ‘Belgische’ 8 op zijn citatenbriefje schreef, bovenaan de 8 beginnend, en niet de goede ‘Nederlandse’ 8, links in het kruis startend en vandaar naar beneden enz. Nu wordt er in de kring van datzelfde WNT, waar geen schrijfmachine mocht tikken, waar gewerkt werd met ‘plakboeken’ en ‘schrapjes’, waar het meest gedurfde object het zg. ‘lexicon eroticum’ in een schoenendoos was, nu wordt daar met de computer gewerkt. Niet in het eigenlijke WNT, daar moet men de laatste letters van het alfabet op dezelfde wijze afwerken als de eerste, in dezelfde spelling ook.

Maar in 1967 werd het Instituut voor Nederlandse Lexicologie opgericht en dat maakte dan eindelijk de lexicografische sprong mogelijk van de oertijd naar het atoomtijdperk. Naast het WNT ontstond bin-

[p. 86]

nen dat instituut de Thesaurus en daar kon dr. De Tollenaere de droom die hij al jaren koesterde in daden gaan omzetten. Het verdient wel een bijzondere vermelding dat iemand die meer dan dertig jaar in de traditionele tredmolen van de WNT-redactie meegestapt is, niet in dat systeem is vastgeroest, integendeel erin geslaagd is om nog tegen het einde van zijn carrière de stoot te geven aan een totaal nieuwe conceptie van de lexicografie, de automatisering. Dat het precies in de kring van de extramurale neerlandistiek was dat dr. De Tollenaere zijn plan wereldkundig maakte om een Vroegmiddelnederlandse tekst die automatische behandeling te laten ondergaan (in zijn Haagse Colloquium-lezing van 1967 over ‘De stand van de Nederlandse Lexicografie’) is een detail dat hier toch wel even moet worden tussengeschoven.

De Vroegmiddelnederlandse tekst in kwestie is het zg. Corpus-Gysseling, de door de Gentse naamkundige en specialist op het gebied van Oud- en Vroegmiddelnederlands, dr. Maurits Gysseling, sedert 1960 gekopieerde niet-literaire manuscripten uit de 13de eeuw.

In zijn bijdrage verhaalt dr. De Tollenaere eerst hoe de plannen voor een automatische verwerking van lexicografisch materiaal werkelijkheid werden en daar onmiddellijk mee samenhangend, hoe de door Gysseling gekopieerde teksten daarin werden ingepast. Dit lezend kwam ik opnieuw onder de indruk - zoals mij dat vroeger al overkomen was toen ik naar hem luisterde - van Gysselings visie (ik zou bijna zeggen: fascinerende visie) op ons oudste taalkundig erfgoed.

Ter illustratie daarvan moge ik de door dr. De Tollenaere vertaalde passage ovememen uit dr. Gysselings bijdrage in Onoma XVI (1971), blz. 174-175 over An Edition of the Oldest Dutch Texts: ‘Als wij in aanmerking nemen dat, vergeleken met de ongeveer 2.000 Nederlandse oorkonden tot 1300 in dit kleine gebied (het graafschap Vlaanderen, het zuiden van het graafschap Holland en het westelijke gedeelte van het hertogdom Brabant - red.), het zoveel grotere Hoogduitse taalgebied slechts 4.000 documenten heeft nagelaten (overwegend te lokaliseren in het zuiden en in het westen), dan wordt het duidelijk waarom het Nederlands een onafhankelijke cultuurtaal werd, die, in tegenstelling tot het Nederduits, nooit door het Hoogduits werd vervangen.’

Het plan van dr. De Tollenaere bestond erin het woordmateriaal uit het Corpus op ponskaarten te laten uitvoeren, en zo de basis te leggen voor een Woordenboek van het Nederlands der 13de eeuw. De toestemming daartoe kreeg hij van dr. Gysseling en daarmee is dan de voorgeschiedenis afgesloten. De rest is een hoogst technische maar toch ook spannende beschrijving van de verwerking van het woordmateriaal in de computer en de problemen die gepaard gingen met

[p. 87]

het programmeren van de computer voor een zo ongewone opdracht. Hoogst technisch is de beschrijving in die zin dat dr. De Tollenaere zijn lezers vleit door hen vertrouwd te achten met begrippen als ‘afgedrukt in een flexibele context’, ‘fotocompositie’ en vooral met het onvermijdelijke computerjargon als ‘coderen’, ‘verponsen’, een ‘afdruktrein’ en ‘slugs’. Het is evenwel niet zo dat deze wat speciale terminologie het verhaal onverstaanbaar zou maken, al vraagt het veel concentratie om de beschrijving van het proces te volgen.

Spannend is deze beschrijving in die zin dat het duidelijk een emotioneel meeslepende onderneming moet zijn geweest voor de heer De Tollenaere om stap voor stap de problemen die zich stelden te overwinnen en aan de andere kant te ervaren welke enorme mogelijkheden dit systeem te bieden heeft, als men maar de juiste programmering aan de ordinator meegeeft.

Het 5.539 blzn. tellende manuscript van dr. Gysseling zal, eenmaal verwerkt en uitgegeven, de kennis van het Vroegmiddelnederlands in een nieuw licht stellen, zo meent dr. De Tollenaere: ‘de geografische verspreiding van vele vormen zal (opnieuw) in kaart moeten worden gebracht, niet in het minst omdat het “opgavennet” aanmerkelijk verdicht is’ (NB het gaat om de verwerking van ca. 2.500 mnl. teksten van vóór 1301, terwijl in het Middelnederlandsch Woordenboek van Verdam slechts 17 teksten uit dezelfde periode verwerkt zijn - FdT). ‘Van vele vormen is de oudste bewijsplaats enige tientallen jaren verder terug komen te liggen. Nieuwe tot nu toe onbekende woorden zijn in deze uitgave opgenomen.’

Er zijn nu al plannen bij de Thesaurus voor een album met fotografische weergaven van Vroegmiddelnederlandse oorkonden samen met hun transcriptie, voor een deel II van het Corpus dat alle Middelnederlandse literaire documenten die onbetwistbaar van vóór 1301 in origineel voorhanden zijn (en alleen deze), zal omvatten, alsook voor een synchroon woordenboek van het 13de-eeuws Nederlands. Dit project moet ongetwijfeld ook de buitenlandse vakgenoten in hoge mate interesseren en zij zijn bij degenen aan wie de uitgevers van het Corpus zeker zullen denken als zij de intekenactie beginnen met het oog op de uitgave. Wat mij als niet-medievist in heel deze onderneming het meest boeit is hoe via de gepubliceerde teksten weer een stuk 13de-eeuws leven voor ons open zal liggen: ‘Voert; dat een weuere die vordreuen ochte ghebannen es ute sinen lande omme diefte ochte omme / ander quaetheit; dat hi nine moghe weuen binnen mechelne; hine si tirst vorcleert in sinen lande van / sire quaetheit/’ (verordening van 29 september 1270, in de brandkast van het Mechelse Stadsarchief).

(wt)

[p. 88]

Herdruk Smit en Meijer. De Dutch Grammar and Reader van J. Smit en R.P. Meijer, die bij Melbourne University Press drie drukken beleefd heeft, is in november 1976 opnieuw uitgegeven door Stanley Thornes Publishers Ltd., 32 Malmesbury Road, Cheltenham, Engeland.

De bibliotheek van de UFSIA. Een Colloquium biedt voor de buitenlandse deelnemers gelegenheid tot vele contacten met binnenlandse instellingen en personen, contacten die de leerstoel of het lectoraat ten goede kunnen komen. Een van die nuttige contacten is dat met binnenlandse bibliotheken waar men er vaak op een of andere wijze in slaagt de buitenlandse vakgenoot - wij zijn allen op onze manier naast docent ook bibliothecaris - bij te staan bij de uitbouw van haar of zijn lectoraats- of instituutsbibliotheek. Voor degenen die deze contacten niet tijdens de Antwerpse dagen hebben gelegd, mogen wij vermelden dat Hoofdbibliothecaris Jo van Brabant s.j. van de UFSIA, Prinsstraat 13, B-2000 Antwerpen graag de docenten zal helpen die zich tot hem wenden, hetzij persoonlijk (graag bij voorbaat bezoek aanmelden), hetzij schriftelijk.

(wt)

Max Havelaar: een film van Fons Rademakers naar de gelijknamige roman van Multatuli. Hij werd vertoond tijdens de Conferentie der Nederlandse Letteren te Groningen op 1 oktober 1976. Het was een gewone reeksvoorstelling in een vrij grote Groningse bioskoop waar alleen een aantal plaatsen voor de leden van de Conferentie waren gereserveerd. De bioskoop was bomvol (zo goed als uitsluitend jonge mensen) en de film liep al zijn vierde week. Max Havelaar doet het nog altijd! Rademakers die het verhaal op de voet volgt en zich niet haast - de film duurt drie volle uren - maar wel veranderingen aanbrengt in de volgorde van de gebeurtenissen (zo staat de episode met Saidjahs buffel helemaal vooraan), is erin geslaagd de sfeer van het land zoals die in de Max Havelaar wordt beschreven, zeer goed op te roepen. Met het hoofdpersonage heeft men meer moeite omdat wij bij de lectuur van de Max Havelaar altijd Eduard Douwes Dekker voor ons zien zoals wij die van portretten kennen. De Havelaar uit de film heeft een heel andere physionomie. Zonder meer een waardevolle film waarvoor bij buitenlandse docenten in de neerlandistiek zeker belangstelling zal bestaan. Een collega heeft er trouwens al naar gevraagd. We hebben dan ook al contact opgevat met het Ministerie van CRM betreffende de mogelijkheid om de film voor de buitenlandse neerlandistiek ter beschikking te stellen. In het volgend nummer van NEM hopen we nader nieuws te brengen.

(wt)

[p. 89]

Bijdrage van de Belgische Radio en Televisie aan de buitenlandse neerlandistiek. De heer W. Sanders, directeur Internationale Betrekkingen en Programma's bij de BRT stuurde ons de lijst van de volgende documentaire programma's die de BRT aan docenten Nederlands in het buitenland kan aanbieden (het gaat om programma's die op band zijn vastgelegd):

Aster Berkhof	Gesprek met......	47'
P.G. Buckinckx	Poëtisch oeuvre	30'
Bert de Corte	Terugblik op eigen werk	30'
Rose Gronon	Haar carrière	18'
	Over boeken	60'
L. Indesteghe	Over eigen oeuvre	27'
H. Raes	Het Smaran	32'
G. Walschap	Over zijn oeuvre	28' 10''

Bij aanvraag dient te worden vermeld op welke snelheid de weergave kan gebeuren. De programma's kunnen op het volgende adres worden aangevraagd:

BRT - Directie Internationale Betrekkingen en Programma's
E. Flageyplein 18
B-1050 Brussel (België)
tel. Brussel 648.14.01; telex 22486.

(wt)