Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 46]

Het taallandschap in Amsterdam en Friesland
Lammert Jansma

Nederland kent vanouds een open, internationaal gerichte economie. Voor de Nederlanders is een goede beheersing van vreemde talen dan ook altijd van belang geweest, wat ook in het handelsverkeer en in de publieke ruimte, het taallandschap, tot uiting kwam. Immigratie uit landen als Indonesië, Duitsland, Turkije, Suriname en Marokko in de afgelopen vijf decennia heeft niet alleen de verschillen in taalachtergrond vergroot, maar ook bijgedragen aan diversiteit van het taalgebruik in de publieke ruimte. In de onlangs verschenen dissertatie Linguistic Landscapes in the Netherlands wordt nagegaan hoe de verschillende talen hun uitdrukking hebben gevonden in het taallandschap van Amsterdam en Friesland.

Taallandschap wordt door de onderzoekster Edelman als volgt omschreven: ‘De taal van verkeersborden, reclamebillboards, straatnamen, plaatsnamen, commerciële winkelborden en openbare borden op overheidsgebouwen vormt samen het taallandschap van een gegeven gebied, regio of stedelijke agglomeratie. Een bord wordt beschouwd als elk stuk geschreven tekst binnen een ruimtelijk definieerbaar kader, alles omvattend van handgeschreven stickers tot enorme commerciële billboards.’

De studie wil twee onderzoeksvragen beantwoorden. In welke mate weerspiegelt het taallandschap in Nederland de talen die worden gesproken door de taalgemeenschap? Welke factoren beinvloeden taalkundige en semiotische eigenschappen van borden?

Uitvoerig wordt aandacht geschonken aan de etnolinguïstische samenstelling van Nederland en de verschillende taalgroepen in Amsterdam en Friesland. Amsterdam kent, vergeleken met andere grote steden in Nederland, het hoogste percentage immigranten (vooral mensen met een Surinaamse, Marokkaanse of Turkse achtergrond) en veel buitenlandse toeristen (vooral uit het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten). In de provincie Friesland zijn veel minder migranten aan te treffen, maar daar worden vanouds twee officiële talen gebruikt: het Nederlands en het Fries, ‘de tweede rijkstaal’. Het Fries is de thuistaal van een kleine meerderheid van de bevolking in Friesland. Alle sprekers van het Fries beheersen ook het Nederlands. Op grond van de etnolinguïstische gegevens van Amsterdam en Friesland werd een nadere selectie binnen deze gebieden tot stand gebracht. Er werden acht winkelcentra geselecteerd: vijf in Amsterdam en drie in Friesland. Het belangrijkste criterium dat voor de selectie werd gehanteerd, was dat de etnolinguïstische samenstelling van de buurten waarin die centra liggen, maximaal verschilt.

In Amsterdam werden de winkelcentra Rooswijck (een winkelcentrum in een buurt met vooral autochtone Nederlanders), de Kalverstraat (belangrijkste winkelstraat in het centrum van Amsterdam, bezocht door veel toeristen) en verder Bos en Lommerplein, Javastraat en Ganzenpoort (winkelcentra in verschillende buurten waar relatief veel immigranten wonen) geselecteerd. In Friesland werden de winkelstraten De Wirdumerdijk in Leeuwarden, de Dijkstraat in Franeker en de Schoolstraat in Burgum gekozen. Leeuwarden is de provinciehoofdstad van Friesland, Franeker is een kleinere stad en Burgum is een plattelandsdorp. De verdeling van moedertalen in Leeuwarden, Franeker en Burgum varieert. Het aandeel moedertaalsprekers van het Fries is het laagst in de gemeente Leeuwarden en het hoogst in de gemeente waarvan Burgum deel uitmaakt. Die laatste gemeente is ook het actiefst in haar beleid om het gebruik van het Fries te stimuleren.

In totaal bestond de dataverzameling uit ruim 3000 borden. Die werden gecodeerd naar taalkundige kenmerken, semiotische en andere kenmerken. Hoe er werd gecodeerd en welke beslissingen daarbij moesten worden genomen, wordt in een apart hoofdstuk aan de orde gesteld. Dan gaat het uiteraard om: welke taal/talen is/zijn aangegeven, gaat het om een privé- of overheidsbord, op welke economische sector heeft de boodschap betrekking, gaat het om vestiging als onderdeel van een internationale, nationale of regionale keten of om een zelfstandige vestiging, wat houdt de boodschap in, welke vorm hebben bord en boodschap etc. Een relatief moeilijk coderingsprobleem betrof de eigennamen van bedrijven en juist die maken een belangrijk deel uit van het taallandschap. Hoe codeer je bijvoorbeeld Nike? Als Grieks, Engels of taalneutraal? Expliciteren van de wijze van coderen is dus nodig omdat die dus mee de onderzoeksresultaten bepaalt.

In alle onderzoeksgebieden in Amsterdam en Friesland samen werden in totaal 31 verschillende talen op borden gevonden. De negen meest gebruikte talen waren de nationale taal Nederlands, de internationale taal Engels en de Europese talen die in Nederland voorkomen in reclame (Frans, Duits, Italiaans, Spaans). De regionale minderheidstaal Fries en de immigrantentalen Turks en Arabisch komen daarna. Nederlands en Engels kwamen het meest voor. De etnolinguistische samenstelling van de bevolking van Amsterdam en Friesland weerspiegelt zich dus wel in de verschillen tussen de taallandschappen. Het gebruik van Turks en Arabisch in Amsterdam wijst op de aanwezigheid van immigranten en het gebruik van Fries in Friesland op borden heeft te maken met de sprekers van die minderheidstaal.

De weerspiegeling komt ook naar voren als naar de winkelcentra in de afzonderlijke buurten wordt gekeken. In Amsterdam werden het Turks en Arabisch vooral gevonden in buurten waar relatief veel immigranten wonen. In de centrale winkelstraat Kalverstraat was Engels ster-

[p. 47]

ker aanwezig dan in de andere, minder centrale buurten. De schrijfster brengt dat in verband met het grote aantal buitenlandse toeristen dat het centrum van Amsterdam bezoekt. In Friesland werd Fries, zij het beperkt, gebruikt in Burgum en Franeker, waar het aandeel moedertaalsprekers van het Fries relatief hoog is. In het meer stedelijke onderzoeksgebied Leeuwarden kwam het Fries nauwelijks voor.

Op overheidsborden werden vrijwel alleen de officiële talen van Nederland (Nederlands en Fries) gebruikt; op particuliere borden was er meer diversiteit. Ook had de economische sector invloed. In de elektronica en muziek bijvoorbeeld bevatten de winkelborden relatief veel Engels. Het maakt ook uit of een etablissement deel uitmaakt van een regionale, nationale of internationale keten of zelfstandig is. De minderheidstalen Fries, Turks en Arabisch werden bijvoorbeeld vooral gebruikt door etablissementen die deel uitmaakten van regionale ketens, en door onafhankelijke etablissementen. Op meertalige borden kwam vermenging van talen veel vaker voor dan vertaling. Over het algemeen gaven de teksten in verschillende talen op een bepaald bord dus aanvullende informatie.

Heel kort samengevat komt het onderzoek erop neer dat op borden het Nederlands en Engels overheersen, terwijl minderheidstalen (zowel het Fries als de migrantentalen) slechts beperkt aanwezig zijn in het taallandschap. Op zich geen opzienbarende conclusie en ook de verdere bevindingen in deze studie (zie hierboven) zijn verrassend noch heel nieuw. De onderzoekster herhaalt dan ook nogal eens de uitspraak dat haar studie exploratief van aard is en dat zulks gezien de status quaestionis terecht is. Met instemming haalt zij dan ook twee autoriteiten aan die recentelijk (2009) nog stelden dat ‘the feeling among researchers working in this area is that the work has only just begun’. Dan lijkt de keuze voor een verkennend onderzoek voor de hand te liggen, maar ik vraag mij af of juist gezien de stand van het onderzoek - door Edelman uitvoerig besproken - die keuze wel de juiste is geweest. Goed gebruik van de theoretische noties, zoals verwoord in de weergave van de stand van het onderzoek, maakt zeker het formuleren van hypothesen mogelijk. En het toetsen daarvan zou waarschijnlijk interessantere uitspraken hebben opgeleverd.

Louise Jeanne Edelman, Linguistic Landscapes in the Netherlands - A Study of Multilingualism in Amsterdam and Friesland (proefschrift Universiteit van Amsterdam), LOT, Utrecht, 2010, 157 pp., ISBN 978 94 6093 042 3. Prijs: €20,05. (Digitale versie: http://www.lotpublications.nl/index3.html)