Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 32]

Grammatica
Gunther De Vogelaer & Albert Oosterhof
Over normen en grammaticale principes
Het succes van hun en andere objectsvormen als onderwerp

Taalkunde neemt zelden een prominente plaats in op de wetenschapspagina's van dag- en weekbladen, en in de audiovisuele media is het al helemaal lang wachten tot er nog eens iets taalkundigs aan de oppervlakte komt. Met uitzondering wellicht van de keren dat taalkundigen menen stelling te moeten nemen in normatieve debatten. Dat is in het verleden vooral duidelijk geworden bij spellingshervormingen, en recent alweer in het vooral in Nederland gevoerde debat over de geschiktheid van het persoonlijke voornaamwoord hun als onderwerp van de zin, waartegen zelfs de (toenmalige) Nederlandse minister van Onderwijs Plasterk stelling meende te moeten nemen.

In Nederland wordt het persoonlijk voornaamwoord zij (ze) in het meervoud steeds meer vervangen door hun. Dat het onderwerp van de zin nu ook uitgedrukt wordt door hun, dat volgens de strikte regels van de grammatica alleen maar kan dienen als persoonlijk voornaamwoord met de functie van meewerkend voorwerp (Ik geef hun nog wat uitstel) of als bezittelijk voornaamwoord (Dat is hun idee), ergert veel taalgebruikers. Enkele voorbeelden van het nieuwe gebruik van hun:
Hun hebben er niet om gevraagd.
Hun zouden toch moeten weten waar hij woont.
Hun krijgen er later spijt van.

Aanleiding voor de beroering was een studie uitgevoerd in de Nijmeegse onderzoeksgroep Optimal Communication, waarin wordt getracht nieuw licht te werpen op het succes van het gebruik van hun als onderwerp. De centrale stelling die ingenomen wordt, is vooral dat er één cruciale factor is voor het succes van hun. Dat succes zou toe te schrijven zijn aan het feit dat hun altijd naar levende/bezielde wezens verwijst. Dus stel dat we de bestaande taalnorm overtreden en we hun staan in de schuur zeggen, dan is het uitgesloten dat hun verwijst naar niet-levende dingen, zoals fietsen. Dat maakt dat hun meer informatie uitdrukt dan de varianten ze en zij en dus uitermate geschikt is om gebruikt te worden in contexten waarin verwezen wordt naar personen (Van Bergen e.a. 2010).

Die benadering wijkt inderdaad af van eerdere studies, waarbij het werk van Roeland van Hout een centrale plaats inneemt. In het werk van Van Hout worden vooral veel verschillende factoren (zowel taalinterne als taalexterne) genoemd als bepalend voor het succes van het gebruik van hun als onderwerp. Het duidelijkste komt dat naar voren uit een artikel uit 1996, waar hij uiteindelijk de volgende wegmatigheid formuleert (p. 153):

De wet van de harmonische variatie
Taalvariatie en daarmee ook taalverandering worden vooral versterkt in het geval van samenspannende effecten. Versterking in harmonische zin houdt in dat het effect vele malen sterker wordt dan de optelsom van de afzonderlijke effecten.

Hij noemt maar liefst zeven effecten die in het geding zijn bij ‘het verschijnsel hun’ en maakt daarmee duidelijk dat pronominale systemen ingewikkelder zijn dan ze aanvankelijk lijken.

Het effect dat beschreven wordt in het werk van Van Bergen en anderen komt natuurlijk niet zomaar in de plaats van de effecten die door Van Hout beschreven worden, maar kan veeleer beschouwd worden als een soort toevoeging. Verder onderzoek kan erop gericht zijn de rol van bezieldheid te integreren in een ‘multidimensionale’ aanpak van het pronominale systeem, d.w.z. een aanpak die ook met andere effecten rekening houdt.

Markeer bezieldheid

Het voorstel van Van Bergen en anderen houdt dus in dat hun exclusief naar levende wezens verwijst en dat hun daarmee een specifiekere betekenis heeft dan zij en ze. Dat zou dan het succes verklaren. Die beschrijving wordt uitgewerkt in Optimality Theory (OT), een linguïstisch model waarin aangenomen wordt dat in de grammatica een aantal constraints met elkaar in competitie treden. Die competitie leidt tot een correcte/grammaticale vorm. Een constraint kan gezien worden als een soort conditie waaraan een vorm moet voldoen om optimaal te zijn. Voor de beschrijving van het gebruik van hun zijn eigenlijk twee condities van groot belang.

De eerste noemen we hier markeer bezieldheid (waarbij het gebruik van klein kapitaal een notatiewijze is die in Optimality Theory gehanteerd wordt om constraints aan te duiden). Wat bedoelen Van Bergen et al. met deze constraint? Stel dat het voornaamwoord in een zin als hun staan in de schuur niet naar fietsen verwijst, maar naar personen. Dan verwachten we op basis van markeer bezieldheid dat het gebruik van hun de voorkeur verdient boven het gebruik van ze of zij. Die laatste vormen kunnen immers ook gebruikt worden voor niet-bezielde referenten en kunnen dus niet gezien worden als markeerders van bezieldheid. De reden dat ze toch gebruikt worden, is dat weer andere

[p. 33]

condities juist wel in overeenstemming zijn met die concurrerende vormen, maar het zou ons te ver voeren om ook op die constraints in te gaan. Het komt er dus op neer dat de constraint markeer bezieldheid de voorkeur geeft aan voornaamwoorden die inderdaad aanduiden dat er een bezielde referent is.

Er zijn natuurlijk ook sprekers voor wie hun niet gebruikt kan worden als onderwerp. Dat betekent dat voor zulke sprekers de conditie markeer bezieldheid ongedaan gemaakt wordt door andere condities. In het artikel van Van Bergen en anderen wordt de conditie norm naar voren geschoven. In het idiolect van sprekers die hun niet gebruiken als onderwerp, staat die conditie hoger in rang dan alle andere relevante condities. Het idee is dat er ‘grammaticaal gezien niets fout’ is aan hun als subject, maar dat het door velen wel als fout bestempeld wordt, omdat men nu eenmaal geleerd heeft dat het fout is. Taalgebruikers zijn ‘bang’ om de conditie norm te schenden.

Om de impact van de hypothese van Van Bergen et al. te kunnen inschatten, is het zinvol om een vergelijkbaar geval van pronominale variatie te bekijken uit Vlaanderen. Zo wordt in Antwerps of Brabants gekleurd Nederlands vaak een wending gehoord als is-em vuil?, waarbij em, in tegenstelling tot Nederlands hun, zowel naar een persoon of een dier kan verwijzen, als naar een zaak, bijvoorbeeld een auto. Onderwerps-em komt vooral voor ná het zinswerkwoord of het voegwoord, en meestal is de vorm ook niet beklemtoonbaar. Belangrijker is dat de introductie van em in het systeem repercussies heeft voor het gebruik van het voornaamwoord hij: in variëteiten waarin em z'n gebruik heeft uitgebreid tot de onderwerpsfunctie, heeft hij zich in de regel gespecialiseerd in de verwijzing naar personen en hogere dieren. In Antwerpse en Brabantse dialecten slaat de hij in is hij vuil? dus in principe op een levend oftewel ‘bezield’ wezen, bijvoorbeeld een mens, of eventueel een hond, terwijl variëteiten die het moeten stellen zonder onderwerps-em (of een vergelijkbare vorm), daarnaast ruimte laten voor een lezing van hij als niet-bezield onderwerp. Het succes van onderwerps-em lijkt op die manier erg vergelijkbaar met het succes van hun in Nederland: het zorgt ervoor dat taalgebruikers een manier krijgen om bezieldheid te markeren (waarnaast er natuurlijk ook verschillen zijn, niet alleen op syntactisch vlak zoals hierboven genoemd, maar ook wat betreft de attitude: hem is in Vlaanderen geen discussieonderwerp zoals in Nederland de acceptatie van hun dat wel is). Ook dit voorbeeld van taalverandering lijkt dus vatbaar voor een OT-verklaring gestoeld op grammaticale principes als markeer bezieldheid en norm.

Normen in de grammatica

In OT krijgen condities van uiteenlopende aard dus een vergelijkbare behandeling en status. Taalinterne/grammaticale factoren, zoals markeer bezieldheid, worden onder één noemer gebracht met taalexterne/sociolinguïstische factoren, zoals norm. De vraag rijst echter of het niet wat te gemakkelijk is om zulke uiteenlopende condities a.h.w. op één hoop te gooien.

Die benadering leidt tot vragen die zeker niet zomaar te beantwoorden zijn. Lastige vragen zijn bijvoorbeeld:

-	Hoe kan er grammaticaal gezien niets ‘fout’ zijn aan hun als onderwerp als de relevante conditie NORM deel uitmaakt van de (OT-)grammatica?
-	Er zijn natuurlijk ook genoeg sprekers die hun niet gebruiken als onderwerp, zonder dat ze daarom (rechtstreeks) worden beïnvloed door de taalnorm. Zo is onderwerps-hun voor de meeste Belgen een volstrekt exotisch verschijnsel. Het lijkt nogal onwaarschijnlijk dat alle Belgen die de vorm hun met enthousiasme gebruiken als lijdend of meewerkend voorwerp, hun nooit als onderwerp gebruiken vanuit een vrees om een aangeleerde taalnorm te schenden. Is er dan voor zulke sprekers niet nog een andere conditie nodig dan NORM, met dezelfde uitwerking op de grammatica?
-	Daarnaast is de visie dat taalnormen in de eerste plaats beletten dat grammaticale taalvormen aan de oppervlakte verschijnen in formele situaties, wel héél negatief. Taalnormen kunnen er ook voor zorgen dat bepaalde taalvormen juist wel gebruikt worden. Bovendien bestaan er ook taalnormen in informele situaties. Hetzelfde normgevoel dat ervoor zorgt dat Nederlandstaligen in sollicitatiegesprekken wellicht zullen vermijden om onderwerps-hun en onderwerps-em in de mond te nemen, kan hen er in gesprekken met Nederlandse voetbalfans toe aanzetten toch te stellen dat hun gescoord hebben, of hun Belgische garagehouder te zeggen dat-em weer kapot is. Het occasionele gebruik van die wendingen hoeft heus niet te impliceren dat er een grootschalige herstructurering op til is in de interne grammatica van de spreker in kwestie.

De door Van Bergen et al. voorgestelde OT-benadering leidt tot een enigszins ongenuanceerd beeld, omdat er geen verschil gemaakt kan worden tussen verschillende soorten sprekers. Wat ons betreft lijken er ten minste twee types sprekers die hun niet gebruiken: enerzijds zijn er sprekers die hun afkeuren omdat ze de norm willen volgen en anderzijds zullen andere sprekers hun op grond van hun intuïties niet als onderwerp gebruiken, los van de norm. Voor die laatsten zal hun niet zozeer in strijd zijn met de norm, maar het behoort simpelweg niet tot hun talige repertoire. Daarnaast zijn er ook nog minstens twee types sprekers die hun wel gebruiken: enerzijds Nederlandstaligen voor wie onderwerps-hun perfect is geïntegreerd in het dagelijkse taalgebruik, anderzijds diegenen voor wie hun misschien niet zozeer grammaticaal is en zelfs geen deel uitmaakt van het Standaardnederlands, maar die het in het gezelschap van fanatieke hun-gebruikers toch in

[p. 34]

de mond nemen om niet op te vallen of om zich net af te zetten tegen de heersende taalnorm. Een genuanceerde benadering van de hun-problematiek vereist dat elk van de vier geschetste sprekertypes een plaats krijgt in het verhaal. Het lijkt er niet op dat de hypothese van Van Bergen et al. aan die eis voldoet.

Wat in de hele commotie rond het onderzoek van Van Bergen et al. echter vooral frappeert, is dat het ‘verzet’ tegen hun hypothese niet wordt aangevoerd door een of andere prominente taalkundige, maar wel door de Nederlandse minister van Onderwijs in eigen persoon. Plasterk motiveerde zijn demarche op nrcnext.nl: ‘Zo lang ik er zit zal elke poging van neerlandici om de taal te “vereenvoudigen” of “logischer” te maken door mij worden tegengehouden’. Taalkundigen, of althans de verstandigen onder hen, hebben hun pogingen om eenvoud en logica aan te brengen in de taalnormering, echter al lang geleden gestaakt, en realiseren zich beter dan wie ook dat taalnormen en historisch-taalkundige wetmatigheden maar weinig met elkaar te maken hebben. Gelukkig maar, want de Nederlandse taal zal het wellicht zonder de goede zorgen van minister Plasterk moeten gaan stellen...

Verwijzingen

•	Van Bergen, G. et al. (2010). Leve hun! Waarom hun nog steeds hun zeggen. (Online gepubliceerd op http://www.ru.nl/optimalcommunication/publications/leve_hun!/ en te verschijnen in Nederlandse Taalkunde.)
•	Van Hout, R. (1996). ‘Waar kwamen hun onze taal binnen?’ In R. van Hout & J. Kruijsen (red.), Taalvariaties: toonzettingen en modulaties op een thema (pp. 143-156). Dordrecht: Foris.

Deze boektitel (2010) laat zien dat hun als onderwerp de gemoederen beroert.