Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 20]

In memoriam
Luc Decorte
Bij het overlijden van Harry Mulisch (1927-2010)

‘In al zijn eenzame onaantastbaarheid zal mijn werk daar ten slotte staan als... als... de Vesuvius.’ (De pupil, 1987)

Lange tijd sprak men in literair Nederland over De Grote Drie, daarmee de scherpgepunte W.F. Hermans, de zwartromantische Gerard Reve en de duizendkunstenaar en primus inter pares Harry Mulisch bedoelend. Als laatste van dat drietal overleed op zaterdagavond 30 oktober 2010, net vóór de wintertijd inging - weer keert het najaar en belaagt het hart, dat droef maar steeds gewender zijn heimelijke pijnen draagt - in zijn huis aan de Leidsekade in Amsterdam, Harry Victor Kurt Mulisch. Een week later zond de NOS vanuit de op een steenworp afstand daarvandaan gelegen Stadsschouwburg, waar de flamboyante schrijver zo vaak het Boekenbal mee kleur gaf, de begrafenisplechtigheid uit. (Kerkelijk ritueel kwam er niet aan te pas, doordat M. nimmer hinder van een christelijke opvoeding ondervond. Zijn vader placht Goethe, Nietzsche en Schopenhauer te citeren, niet God of de Bijbel.) Tijdens een twee uur durende, aangrijpende herdenkingsdienst voerden welsprekend het woord: Robbert Ammerlaan, uitgever van De Bezige Bij, Michaël Kruger, Duits uitgever, hoogleraar Marita Mathijsen, burgemeester Eberhard van der Laan, voormalig PvdA-politicus Marcel van Dam (hij roemde M. om zijn eigenzinnigheid, standvastigheid en loyaliteit) en Anna (^o 1971) en Frieda (^o 1974) Mulisch, dochters en als de anderen ontroerd (Als je me zag, zei je soms trots: Zelfgemaakt). De pianisten Reinbert de Leeuw en Louis Andriessen, oude vrienden in De Herenclub Deftig Links, brachten muziek van Chopin, Schubert en Wagner ten gehore. O muze in het morgenlicht, o minnares en slank gedicht, er is een god verscholen.

‘God bestaat sóms. Zoals de regenboog. Bestaat de regenboog? Soms.’ (Tanchelijn, 1960)

Mulisch' dood en zijn uitvaart - zes in het zwart geklede mannen stapten over het trottoir met de kist op hun schouders en daarvoor liep een zestallig klezmerorkestje in smetteloos wit, dat Jiddische muziek speelde - lieten mij, en vele (duizenden?) anderen, niet onbewogen. Toen, na de middag, het lichaam van de 83-jarige schrijver met een boot via de Amstel naar begraafplaats Zorgvlied werd overgebracht, verscheen aan de hemel ineens een felle regenboog. Het onverschillige godendom had het vanuit de Olympus niet beter kunnen orkestreren. Op Mulisch' geboortedag - 29 juli 1927 - barstte immers in Italië de Vesuvius uit en op de dag van zijn heengaan spuwde de Merapi, een Indonesische vulkaan op Java, gloeiende lava in de lucht. De meeste schrijvers deemsteren bij leven weg en sterven lang vóór ze dood zijn; Harry Mulisch niet. Hij bleef, ofschoon frêle altijd in een modieus pak en kaarsrecht, als een slotvoogd van de Nederlandse letteren overeind tot de Vorst der Duisternis hem in een houdgreep kreeg en niet meer loste. Longkanker haalde hem neer, al moest hij het van de beginnende jaren tachtig al zonder maag stellen (‘Ik ben ontmaagd’, grapte hij sindsdien wel eens in studentikoos gezelschap).

Mijn belangstelling voor Mulisch is veertig en meer jaren oud. Niet dat ik tijdens mijn studie aan de K.U. Leuven iets over de modernen vernam (een semester lang verdiepten we ons in P.C. Boutens, H. Roland Holst en S. Streuvels), maar als jonge docent Nederlands serveerde ik mijn (toentertijd keurige) studentes Mulisch' novelle Wat gebeurde er met sergeant Massuro?

[p. 21]

‘Aan de overkant van de Elbe, in het dal, lag wat er van de stad restte: een onafzienbare branding van puinhopen.’
(Het stenen bruidsbed, 1959)

Omdat ik in het Brugse regentaat (in Nederland tweedegraadslerarenopleiding) evenwel algauw wegens te gewaagd - het was de tijd van mgr. Em. Jos. De Smedt - met de diocesane inspectie in aanvaring kwam, organiseerde ik met gelijkgezinde collega's voor de Volkshogeschool Moritoen ‘literaire verkenningen’. En zie, in de tweede reeks, op 27 maart 1969 was de toen 41-jarige Harry Mulisch de eerste buitenlandse gast (zie foto). Van hem waren toen al geruchtmakende titels uit: archibald strohalm (1952), waar hij de begeerde Reina Prinsen Geerligsprijs voor kreeg, die meteen zijn reputatie vestigde, en de kleine, duistere roman Het zwarte licht (1956), die zich in zijn geheel afspeelt op 20 augustus 1953 in zijn geboortestad Haarlem, én de studies Voer voor psychologen (1961, een sleutelboek dat het publiek de diepste krochten van zijn psyche liet zien), De zaak 40/61 (1962, over het proces tegen ‘superambtenaar’ Adolf Eichmann in Jeruzalem) en Bericht aan de rattenkoning (1966, over Amsterdam en provo in de jaren 1965-1966). Op 5 juni 1968 had Mulisch' secretaris (Marijke Jalink?) me vanaf de Leidsekade 103 11 in Amsterdam geschreven: ‘Het honorarium voor een dergelijke avond bedraagt f 250, -, waarbij de reiskosten zijn inbegrepen. Daar de heer Mulisch per eigen vervoermiddel reist en dezelfde avond denkt terug te gaan, hoeft voor logies niet gezorgd.’ Bij die gelegenheid ‘verkenden’ wij zijn eerste spraakmakende roman over oorlogsmisdaad, die onze letteren van aanzien veranderde: Het stenen bruidsbed (1959). Uitgever Geert Lubberhuizen had het boek als Literaire Reuzenpocket, nr. 1 gelanceerd, zeg maar de eerste paperback in onze contreien.

Harry ‘Homerus’ Mulisch signeert op 27 maart 1969 in het T.J. Rijkenheem in St.-Michiels (Brugge) een exemplaar van zijn doorbraakroman Het stenen bruidsbed, een verhaal over de terugkeer van een 35-jarige Amerikaanse oorlogsmisdadiger (tandarts Norman Corinth) naar de plaats van het misdrijf, de puinhoop die ooit Dresden was.

‘“Ein Kind ward hier geboren.” Huismeester Mittlstrasser fluisterde eerbiedig dat dit een citaat was uit een opera van Wagner.’
(Siegfried, 2001)

De kritiek reageerde enthousiast en de lezers verslonden het boek. Geen titel voor een voorleesuurtje, zoals tegenwoordig gebeurt, maar voor een avondvullende discussie: is het hoofdpersonage Norman Corinth oorlogsmisdadiger, held of slachtoffer? Nog weet ik hoe hij me haast direct na het interview voor een levend publiek vroeg: ‘Kunnen we gelijk afrekenen?’ Een snelle manier van doen, die hem eigen bleef. Op de vraag eerder die avond of hij graag schreef, antwoordde hij: ‘Neen, ik reken graag. Schrijven is een middel van bestaan. Maar als ik echt geld had willen verdienen zou ik ongetwijfeld miljonair zijn geworden. Ik zou een geslaagd zakenman zijn geworden. Misschien een beetje louche, maar dat behoort tot het wezen van de zakenman.’ Dan stapte hij, opengewerkte lederen handschoenen aan, in zijn cabriolet, een olijfgroene Triumf TR-5. Sommigen in die tijd noemden hem een saloncommunist, Reve sprak van een relletjesvoyeur. En weg was hij.

Naar Amsterdam, waar hij pas in het centrum van de stad woonde en nog 42 jaar hetzelfde adres zou houden, al wisselde het huisnummer vier keer, en waar hij, met Hugo Claus e.a., volop in de voorbereiding zat van de opera Reconstructie. Voor zijn eerste toneelstuk Tanchelijn, over een 12e-eeuwse ketter, die zich liet uitroepen tot God en later door zijn volgelingen werd vermoord, had hij in 1960 ook al de Visser-Neerlandiaprijs ontvangen (zie foto). Kort tevoren had de Nederlandse Comedie het stuk gecreëerd met Ko van Dijk als Tanchelijn, zijnde Mulisch, de profeet, en Han Bentz van den Berg als zijn tegenspeler Everwachter, nl. Hein Donner, die

[p. 22]

tevergeefs probeert om Tanchelijn te sturen. In Amsterdam - als hij iets was, was hij een Amsterdammer - zou Mulisch vanaf de jaren zeventig zijn soepele, meer toegankelijke oeuvre tot stand brengen en zijn roem bij een groter publiek vergaren: Twee vrouwen (1975), Oude lucht (1977), zijn absolute bestseller De aanslag (1982, over hoe een NSB'er werd aangepakt en de gevolgen daarvan voor een Haarlems gezin, in meer dan veertig landen vertaald, wereldwijd meer dan één miljoen exemplaren verkocht), Hoogste tijd (1985), zijn magnum opus De ontdekking van de hemel (1992, het boek waar hij het meest trots op was, op zijn 65e uitgebracht, toen hij ook zijn zoon Menzo kreeg), het hooggewaardeerde De procedure (1998) en Siegfried (2001, zijn laatste, fascinerende boek, waarin hij de zoon van Hitler en Eva Braun opvoerde). Intussen waren hem nagenoeg alle literaire bekroningen ten deel gevallen. Vanaf 2006 zoefde hij zelfs rond in ons zonnestelsel, toen een planetoïde tussen Mars en Jupiter naar hem werd vernoemd: 10251 Mulisch.

Alleen de Nobelprijs kreeg hij niet (zijn beide tijdgenoten Garcia Marquez en Grass wel). Dat is een casino, Nobelprijswinnaars worden vergeten, hemellichamen niet. Alle eerbewijzen had hij in zijn verliteratuurde leven naar zich toe zien komen, dankzij het geluk van het toeval én zijn talent, zijn volharding, zijn levenslust en nieuwsgierigheid: eredoctoraten, foto's, interviews, prijzen, publicaties over, reizen, tv-optredens, verfilmingen, vertalingen, vrouwen. Iemand als ik kwam niet elke dag voor, om het zacht uit te drukken. Niet mis voor iemand die zijn middelbare school niet afmaakte, op zijn negende zijn joodse moeder - in die dagen! - het huis zag verlaten en opgroeide bij een Oostenrijks-Hongaarse vader, die met de bezetter collaboreerde. Ein Kind ward hier geboren. Hermans en Reve trokken uit Nederland weg, Mulisch, kind van twee immigranten, wás al in een ander land. Hij bleef de Zonnekoning van het Leidseplein. Soeverein is hij heengegaan. Met jongensachtige branie en gevoel voor mythologisering heeft hij geleefd. Niet van de wijs te brengen, raadselachtig ook en zelfbewust, ja, volgens velen arrogant en hopeloos ijdel. Vol zelfspot en ironie, zijn manier om de opdringerige mensheid op een afstand te houden. Er is niet eenmaal, maar viermaal een steen bij mij door de ruiten gegooid. Daardoor waren velen voor of tegen hem, cf. het studententijdschrift Propria Cures, dat hem decennialang aanviel onder het motto: Bestrijd het leed dat Mulisch heet.

Het einde van het illustere, vaak ruziënde drietal - Hermans overleed in 1995, Reve in 2006 - doet misschien de kwestie van de aflossing van de wacht nog eens opwaaien. De term kan onmogelijk spoedig opnieuw in zwang raken; daarvoor was hij te veel een (door Kees Fens?) bedacht handigheidje van de media. Nu zou ik noemen: Jeroen Brouwers (met lengten voorsprong, ‘ja, Mulisch was mijn leermeester en ik zijn leerling’), Arnon Grunberg en A.F.Th. van der Heijden.

Visser-Neerlandiaprijs in 1961 voor Harry Mulisch
In 1961 kreeg Harry Mulisch een Visser-Neerlandiaprijs voor zijn toneelwerk Tanchelijn. Neerlandia (januari 1961) schreef daarover: Bij de uitreiking van de Visser-Neerlandiaprijs aan de heer Mulisch voor zijn Tanchelijn wees de voorzitter erop, dat de pers verdeeld was over dit toneelstuk. Ook in het Verbondskantoor was een felle tegenstander. De heer Koote is echter van mening, dat men een toneelstuk gezien moet hebben om een goed oordeel te kunnen vellen. Spreker hekelde de kritiek in een bekend blad uitgeoefend op de bekroning door het Verbond van Tanchelijn.
De schrijver van het artikel eindigt zijn kritiek met te zeggen: ‘Als dit stuk bekroond wordt, dan kunnen we alle hoop opgeven nog ooit op toneelgebied mee te tellen.’
De voorzitter sprak de wens uit, dat het toekennen van de V.N.-prijs de heer Mulisch zou aansporen nog vele goede stukken te schrijven. Dan gaan we op toneelgebied meetellen en dat is de bedoeling geweest van Mr. Visser.

Harry Mulisch (5e van links) ontvangt in januari 1961 in de Rolzaal in 's-Gravenhage de Visser-Neerlandiaprijs 1960. Voor- en tegenstanders van de bekroning lieten zich niet onbetuigd.