Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

Marianne van Scherpenzeel
Zuid-Afrikaans met een glimlach

Terwijl menigeen in mijn directe omgeving naar de 19e editie van het wereldkampioenschap voetbal zat te kijken - de eerste editie die op het Afrikaanse continent werd georganiseerd - hield ik me in de periode van 11 juni tot en met 11 juli 2010 op een andere manier bezig met Zuid-Afrika. Ik las Moenie mounie niet mekkeren - Zuid-Afrikaans met een glimlach, een boek dat een hulpmiddel wil zijn voor de talloze Nederlanders en Vlamingen die sinds de afschaffing van de apartheid het land willen bezoeken en iets willen weten over Zuid-Afrika en het Afrikaans, die ongecompliceerde zustertaal van het Nederlands.

Voetbal

Het boek is verschenen in 2009 en de auteur heeft natuurlijk niet kunnen voorzien dat zo veel Nederlanders tijdens het wereldkampioenschap op het vliegtuig zouden stappen toen het Nederlandse elftal steeds hogerop, richting finale ging en de algemene Oranjegekte toesloeg. Het boek is niet speciaal geschreven met het oog op de wereldcup, maar er is in de inleiding wel een zinspeling op het naderende kampioenschap. Je vindt in het boek trouwens ook een groot aantal woorden in verband met sport: voetbaltermen, maar nog meer rugbytermen, want sport in Zuid-Afrika is toch vooral rugby.

[p. 45]

Geen minicursus Afrikaans

Zoals gezegd, Moenie mounie (‘niet zeuren’) is bedoeld voor mensen die Zuid-Afrika willen bezoeken en iets over de taal en het land willen weten. Het is geen minicursus Afrikaans en zeker geen wat-en-hoe-zeg-ik-het-in-het-Afrikaans, maar meer een onderhoudende gids die je een beetje wegwijs maakt, maar die je - volgens de inleiding - niet van het begin tot het einde hoeft te lezen. Het is een boek met een glimlach en een knipoog. Niet dat het boek vermakelijk wil zijn omdat het Afrikaans zoveel leukere woorden zou hebben dan het Nederlands of zoveel expressiever nieuwe woorden smeedt voor nieuwe of al bestaande begrippen. De glimlach en de knipoog slaan vooral op woorden die heel sterk op Nederlandse woorden lijken, maar die ons met hun betekenis op het verkeerde been zetten, of woorden die we herkennen uit onze eigen dialecten en die het nooit tot standaardtaal gebracht hebben.

Met de f van feitenkennis en van fictie

Het gaat in ieder geval om Afrikaanse woorden die we willen begrijpen als we ze lezen of horen. Niet het Nederlands maar het Afrikaans is dus het vertrekpunt. De auteur beseft dat velen van ons eigenlijk niet zo veel weten over het Afrikaans, de zes miljoen mensen die het spreken en de omgeving waarin het gebruikt wordt. Daarom wordt er ook tijd geïnvesteerd in feitenkennis. En omdat het beschrijven van woorden snel een steriel proces kan worden, heeft de auteur (‘om een gortdroge opsomming te vermijden’) zich op een speciale manier bediend van de verhaalvorm. De behandeling van de woorden is ingebed in een verhaal, een mengsel van fictie en werkelijkheid. Alle mensen die erin voorkomen, kennen Zuid-Afrika en het Afrikaans als de besten. Het zijn allemaal beroeps, met eigen (soms eigenzinnige) karakters, binnen een gefingeerde context met meestal verzonnen namen. Tegelijkertijd zijn het ambassadeurs van hun taal. Alle besproken woorden en begrippen zijn door hen gecontroleerd op echtheid en gebruik.

Rubrieken

De besproken woorden zijn onderverdeeld in rubrieken en daarbinnen alfabetisch geordend om het opzoeken te vergemakkelijken. Het aantal rubrieken is beperkt en vooral gericht op de praktijk van mensen die voor een paar weken naar Zuid-Afrika gaan. Sommigen van hen huren tijdens hun reis een auto en dus is een rubriek over verkeer handig. Eten en drinken moeten ze allemaal en dat vraagt om uitleg van woorden op menukaarten (zeker bij typisch Afrikaanse gerechten); verder is er een rubriek kleding, dagelijkse gebruiksvoorwerpen en woorden in en om het huis; uitgebreide rubrieken sport en dieren; daarnaast een bescheiden selectie bomen en planten (bescheiden vergeleken bij de meer dan 4000 planten en bloemen bijvoorbeeld in Kirstenbosch, de botanische tuin van de Tafelberg, die de auteur in het verhaalgedeelte bezoekt). Op de lijstjes met woorden volgen er telkens oneliners, dialogen over menselijke verhoudingen en anekdotes die de boog gespannen houden. Er is plaats gemaakt voor maatschappelijke bijzonderheden als Regstellende Aksie en de positie van het Afrikaans na de apartheid, maar ook voor gewone feiten die met Zuid-Afrika samenhangen. Het boek is rijk geïllustreerd: veel plaatjes bij de woorden, maar ook andere afbeeldingen maken het boek instructief en mooi. Bovendien wordt er bij de besproken woorden gezocht naar het motief achter de benoeming (‘zo genoemd omdat...’).

Een woordengids of een reisverhaal annex roman?

Ik weet eigenlijk niet goed waar ik nu het meest van genoten heb in het boek: van het woordgedeelte of van het verhaalgedeelte. Waarschijnlijk van het geheel, een gelukkig huwelijk inderdaad tussen een boeiend stuk woordbehandeling en een amusant en tegelijkertijd leerzaam verhaal, dat leest als een roman. Daarin treedt de auteur Piet van Sterkenburg, die al meer dan vijftien jaar samenwerkt met het Woordeboek van die Afrikaanse taal, op als verteller Pieter Pastoors, die zichzelf kenschetst als volgt: ‘Sinds 1970 een bezeten handelaar in woorden, spreekwoorden, gezegdes en routineformules. In woorden van alle tijden. Opgeleid in Utrecht als neerlandicus (...) redacteur van verschillende woordenboeken en publicist. Adviseur ook van nieuwsgierige ministers van onderwijs. In die hoedanigheid was ik nu hier.’ Pieter Pastoors is voor een conferentie in Stellenbosch, waar het erover gaat hoe woorden (ook beledigende woorden) beschreven moeten worden in woordenboeken. De conferentie wordt afgesloten met een braai. In het woordgedeelte, p. 116, vinden we de verklaring: ‘Braai, “barbecue”. Afleiding van het Nederlandse braden dat in bepaalde regio's braaien als variant kent. De braai is in Zuid-Afrika gewoon een onderdeel van de cultuur, een must voor iedereen, jong of oud, arm of rijk, blank of zwart. (...)’.

Op die barbecue leert Pieter Fritz en Laetitia, beiden wetenschappers en betrokken bij de organisatie van het congres, beter kennen. Zij spreken Afrikaans en hij Nederlands. Het zijn interessante mensen met wie hij van alles onderneemt. Dat zorgt vanzelfsprekend voor een goed verhaal. Maar ondertussen wordt in dat verhaal op heel natuurlijke wijze heel wat informatie over de taal en de geschiedenis van het land binnengesmokkeld. Zo vraagt Laetitia aan Pieter tijdens die barbecue heel streng wat hij nou eigenlijk van het Afrikaans afweet: wat er met het Nederlands in het Afrikaans gebeurd is sinds Jan van Riebeeck in Afrika in 1652 voet aan wal zette. En vervolgens krijgen wij, lezers, samen met Pieter Pastoors, door Laetitia een brok geschiedenis voorgeschoteld. Pieter beseft: ‘als je de identiteit van het Afrikaans wilt leren kennen, moet je er een schepel geschiedenis bij op de koop toenemen.’ Daarna wordt de ontwikkeling van het Afrikaans behandeld en worden de belangrijkste kenmerken op een rijtje gezet. We horen Fritz op een gegeven moment emotioneel zeggen: ‘Het Afrikaans is niet de taal van de blanken, christenen en van het anticommunisme. Het is onze thuistaal, de taal waarin we

[p. 46]

lachen, janken, juichen, denken, spotten en verwensen, maar ook intens liefkozen en liefhebben, het is het lievelingsinstrument van bijna zes miljoen mensen. Hoe trots wij op onze taal zijn, blijkt wel uit ons taalmonument’. Als tussendoortje lees je dat het Afrikaans de enige taal is die een heus taalmonument heeft. En dat dat staat in Paarl.

Pieter trekt in het verhaal ongeveer een week met Fritz en Laetitia op; op het eind komt daar ook nog als interessante figuur Reino bij, rector van de universiteit en als zodanig ook ‘Administrateur van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal en voorsitter van die Beheerraad’ ervan. We lezen Pieters verslag van hoe hij op sleeptouw genomen wordt. Hij verneemt allerlei wetenswaardigheden over de taal en het land zelf - en met hem de lezer. Pittige rode draad door het verhaal is de frivole speelsheid van Laetitia, die plagerig is, dubbelzinnige opmerkingen maakt en die verdraaid goed weet dat ze mannen opwindt. Een echte flirt dus, die onze hoofdrolspeler soms ernstig in verlegenheid brengt.

Waarschijnlijk zullen veel lezers het boek in eerste instantie lezen voor de behandeling van allerlei Afrikaanse woorden. Maar ik denk dat zij het reisverhaal in romanvorm ook zullen weten te appreciëren. Moenie mounie is zeker een aanrader!

Piet van Sterkenburg, Moenie mounie niet mekkeren - Zuid-Afrikaans met een glimlach, Scriptum, Schiedam, 2009, ISBN 978 90 55946891, 219 pp. Prijs: €17,50.