Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 43]

Recensies

Dick Wortel
Thuistaal of geen thuistaal, that's the question

De klank van de stad is een vakkundig geschreven boek, samengesteld uit een ruim aantal bijdragen van deskundigen op het terrein van de maatschappelijke en sociale problematiek van anderstalige burgers. De bijdragen zijn, na een gedegen inleiding, rond een centraal thema gegroepeerd: Sociale sector, Overheidsadministratie, Onderwijs en Gerecht.

In deze recensie beperk ik mij tot de sectie Onderwijs en wel tot hoofdstuk 4: Naar een volwaardig taalbeleid - Omgaan met meertaligheid in het Vlaams onderwijs door Kris Van den Branden en Machteld Verhelst. Steeds meer scholen worden ermee geconfronteerd dat de leerlingen thuis een andere taal spreken dan op school. Op Brusselse scholen spreekt meer dan één op de drie leerlingen thuis een andere taal dan die die op school wordt gebruikt, in Antwerpen is dat ongeveer de helft. Daarbij gaat het niet alleen om het Marokkaans (Berbers), Turks of Arabisch, maar ook om talloze andere talen, zoals het Pools, Russisch, Engels en Chinees.

De gangbare opvatting in het Vlaamse onderwijsveld is dat het spreken van een andere thuistaal dan het Nederlands een struikelblok vormt voor verder onderwijssucces. Cijfers illustreren die kloof: 42% van de schoolverlaters die thuis geen Nederlands spreken, is laag geschoold. Van den Branden en Verhelst plaatsen vraagtekens bij die cijfers. Er spelen immers ook nog sociaaleconomische factoren mee: het opleidingsniveau van de ouders, het beroep van de ouders, het inkomen en het ‘cultureel kapitaal’. Uit verder onderzoek blijkt dat de sociaaleconomische status meer gewicht in de schaal legt dan de thuistaal alleen. Uit onderzoek blijkt voorts dat ook leerlingen die in het Nederlands zijn opgevoed, maar uit een gezin met een lage sociaaleconomische status afkomstig zijn, het ook minder goed doen in een taaltoets ten opzichte van leerlingen uit gezinnen met een hogere sociaaleconomische status.

De verklaring hiervoor is het grote verschil tussen de thuistaal en de schooltaal. ‘De schooltaal is een specifiek taalregister dat voor andere functies wordt gebruikt dan thuistaal Nederlands. Schooltaal Nederlands wordt gebruikt om leerlingen in te wijden in diverse wetenschappelijke disciplines (zoals economie, wiskunde, taalkunde, natuurkunde).’ (p. 108) Typische oppervlaktekenmerken van dat register zijn een gespecialiseerde woordenschat en moeilijke grammaticale constructies. Een zin als De afstand van een punt tot een rechte is de afstand tussen het punt en het voetpunt van de loodlijn uit dit punt op de rechte verwijst niet meer naar concrete ervaringen. Hij is ‘gedecontextualiseerd’ en abstract. Een leerling moet in staat zijn om de betekenis van woorden te doorgronden, impliciete verbanden te leggen om de schooltaal te begrijpen en te gebruiken. Het is daarom begrijpelijk dat ook leerlingen die het Nederlands als thuistaal hebben, met het omgaan met die nieuwe taal problemen kennen. Alle leerlingen in het onderwijssysteem staan voor een complexe uitdaging om zich de schooltaal eigen te maken. Zij moeten leren wetenschappelijk te denken in een nieuwe taal. Jongeren die in staat zijn om die schoolse taalvaardigheid tot op een hoog niveau te ontwikkelen, kunnen hoge opleidingen gaan volgen. Ook in hun dagelijks leven zullen zij die denk- en taalvaardigheid blijven gebruiken en ontwikkelen in hun beroepsleven, maar ook in andere domeinen, in hun vrije tijd, in de opvoeding van hun kinderen of in hun omgang met de media.

De leerlingen moeten dus een groei meemaken van hun alledaagse thuistaalvaardigheid naar het verwerven van een gedecontextualiseerd schools Nederlands.



Wat is de rol daarbij van de thuistaal in het onderwijs? Uit onderzoek blijkt dat docenten in het algemeen geen voorstanders zijn van het gebruik van de thuistaal in de klas en op de speelplaats. Zij wijzen op hun verplichting om voortdurend en gedreven te werken aan de taalvaardigheid van het Nederlands van hun leerlingen. Voorts menen zij dat ze de controle op de leerlingen zouden kunnen verliezen, als zij in hun eigen taal in de les zouden overleggen. Als ze bijvoorbeeld beginnen te lachen, weet de docent niet waarover het gaat. Zijn ze nog wel bezig met de les? Bovendien vrezen de leraren dat er binnen de klas allerlei kliekjes op basis van de taal gaan ontstaan.

Toch is er ook onderzoek dat uitwijst dat het toelaten van thuistaal in de les grote voordelen kent. Voortbouwend op de taal- en denkvaardigheden die de leerlingen thuis ontwikkelen, moeten zij doorgroeien naar het schoolse Nederlands met zijn toepassingen van gedecontextualiseerde en wetenschappelijke denkwijzen. Leren is een constructief en cumulatief proces: men leert door voort te bouwen op wat men al weet en kan. Het leren in de eigen taal vergemakkelijkt de leerlingen niet alleen om toegang te krijgen tot de abstracte vak-

[p. 44]

inhouden, maar ook het leren van een tweede taal. Wie in de moedertaal tot op hoog niveau begrijpend lezen leert en daarmee de structuur van allerlei teksten kan doorzien, kan dat gemakkelijker in een tweede taal. Er zijn al onderwijsmodellen - onder andere in Brussel in het project Bicultureel meertalig onderwijs - waarbij kinderen hun schoolse taalvaardigheid in hun thuistaal uitbouwen. Zij krijgen dan een groot deel van de lessen gepresenteerd in hun thuistaal en maken geleidelijk een overgang (transitie) naar de schoolse meerderheidstaal. Zij leren bijvoorbeeld eerst lezen, schrijven en rekenen in hun thuistaal en dan pas maken ze een overstap naar het lezen, schrijven en rekenen in de meerderheidstaal. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat leerlingen die meertalig onderwijs hebben genoten, het beter, of minstens even goed, doen als leerlingen die eentalig onderwijs in de meerderheidstaal hebben gehad. Voorwaarde daarbij is wel dat de school ruimte biedt aan het gebruik van de thuistaal in het onderwijs en op de speelplaats. Het onderwijs moet er volgens Van den Branden en Verhelst zorg voor dragen dat de kloof tussen thuistaal en schooltaal niet zo groot wordt, dat die uitgroeit tot een sociaaleconomische kloof, die zou kunnen leiden tot een versterking van de sociale ongelijkheid in de samenleving.

Hoewel het boek een problematiek behandelt die ook voor leken interessant is, is het qua tekst kennelijk bestemd voor studenten, onderwijsgevenden en vakgenoten. De bijdragen bevatten vaktermen die niet worden gedefinieerd voor geïnteresseerde leken. Dikwijls worden er lange en ingewikkelde zinnen gebezigd - soms van vier of vijf gedrukte regels lang - die de materie bijna ontoegankelijk maken. Voor de Nederlandse lezer, voor wie het boek ook is bestemd, gezien de achterflaptekst waarin erop gewezen wordt dat de behandelde problematiek zowel in Vlaanderen als in Nederland voorkomt, vormt de Vlaamsgekleurde tekst nog een extra moeilijkheid, waar hij zich overheen moet zetten. Enkele voorbeelden: gemeentebeambten (Standaardnederlands gemeenteambtenaren, p. 57), het cliënteel (de clientèle, p. 57), tewerkstelling (werkgelegenheid, p. 58), nood hebben aan, (behoefte hebben aan, p. 71), een gekend fenomeen (bekend, p. 71), quasi compleet (nagenoeg compleet, 119), vermits taalbeschouwingsonderwijs vereist dat... (omdat..., p. 126), piste (spoor, denkspoor, p. 133) en doorheen de tijd (door de tijd, p. 77). Er komen ook woorden voor typisch Vlaamse fenomenen voor, zoals leefloon (p. 70), waarvoor gewoon bestaansminimum gebruikt had kunnen worden, wat in Vlaanderen én Nederland begrepen wordt. Het verschil in register tussen Belgisch- en Nederlands-Nederlands valt op. Krijgt ze (= de tolk) op haar kop van de cliënt (p. 64) doet de Nederlandse lezer in een neutrale, objectieve, wetenschappelijke context vreemd aan. Ook stuntelige formuleringen als Tolken ter plaatse zijn aangeraden voor langere gesprekken (p. 74) en dat de eigen ervaringen van de leerlingen (...) best als startpunt van de discussie en reflectie worden genomen (p. 127) doen vreemd aan. Een redactieslag door een kenner van de Nederlandse standaardtaal was voor dit boek nuttig geweest.

De klank van de stad is een heel aanbevelenswaardig boek voor studenten en onderwijsgevenden. De bijdragen zijn allemaal van heel hoog niveau en geven ongetwijfeld aanleiding tot verdere gedachtewisseling in het onderwijsveld. De bovenstaande synopsis bevestigt het belang van dit boek.

Jürgen Jaspers (red.), De klank van de stad - Stedelijke meertaligheid en interculturele communicatie. Acco, Leuven / Den Haag, 2009, ISBN 978 90 334 7504 7, 219 pp. Prijs: €30,-.