Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[Woordenboeken]
Ruud Hendrickx
Hoofdredacteur Van Dale, Taaladviseur VRT
Een Van Dale voor Nederlanders, Belgen en Surinamers

De laatste twintig jaar is in Vlaanderen het talige zelfbewustzijn toegenomen. Gewone en professionele taalgebruikers richten zich niet meer onvoorwaardelijk naar de Noord-Nederlandse norm, maar ze zijn zich bewust van hun eigen Vlaamse norm. Vanuit België klonk terecht de kritiek dat de woordenboekuitgevers, met name Van Dale, het Nederlands te veel door een ‘Hollandse’ bril bekeken. Maar dat zal veranderen.

Van Nederland naar Nederlands

Uit de geschiedenis van de taaladvisering in Vlaanderen is het genoegzaam bekend: in de jaren zestig en zeventig werden grote inspanningen geleverd om de Vlaming Nederlands te leren. Dat Nederlands was het Nederlands zoals het in het noorden van het taalgebied gesproken werd, want daar hadden ze tenminste al een norm. Intussen heeft die integratieve visie steeds minder succes.

De taalkunde beschouwt het Nederlands als een meerpolige taal, met drie deelgebieden: Nederland, Vlaanderen (België) en Suriname. Het Nederlands kent, net als andere talen,

[p. 36]

nationale variatie op het gebied van uitspraak, woordenschat en (in mindere mate) grammatica. Voor taalkundigen zijn de drie deelgebieden gelijkwaardig. Een woord is voor hen niet per se ‘beter’ als het uit Nederland komt, iets wat taaladviseurs lange tijd hebben aangenomen.

Ook taalpolitiek gezien is de klemtoon verschoven van eenheid naar veelheid. Voor de Nederlandse Taalunie staat taalvariatie centraal in haar beleid. Zij stelt expliciet dat er weliswaar maar één Nederlandse standaardtaal is, maar die vertoont regionale verschillen.

De taaladvisering is gevolgd. In de adviezen op Taaladvies.net, de adviessite van de Nederlandse Taalunie, worden varianten aangeduid met standaardtaal, standaardtaal in Nederland en standaardtaal in België. Surinaamse varianten worden (nog) niet beschreven. De VRT laat sinds 1998 ruimte voor Belgisch-Nederlandse woorden en uitdrukkingen die standaardtalige Vlamingen gebruiken als zij bewust hun taal verzorgen. De vanzelfsprekendheid van de eigen Nederlandse variant in Vlaanderen wordt steeds groter. Dat blijkt uit de panelonderzoeken van het Taaladviesoverleg van de Nederlandse Taalunie, waarin Vlaamse en Nederlandse proefpersonen taalvarianten voorgelegd krijgen, en uit de gesprekken van Van Dale met Vlaamse woordenboekgebruikers.

De woordenboeken hebben nu ook de denkomslag gemaakt.

Variatie nu

De verklarende woordenboeken hebben het Nederlands vrijwel altijd vanuit Nederland bekeken. Dat is niet zo vreemd, want het zijn nu eenmaal producten van Nederlandse uitgevers. Maar er was toch meer aan de hand, want zelfs de Vlaamse Verschueren gaf een label aan woorden die alleen maar in België voorkomen.

Ook het grootste gebruikerswoordenboek van het Nederlands, de Grote Van Dale, bekijkt het Nederlands merendeels met Nederlandse ogen. Alleen lexicale elementen die niet tot de Nederlandse variant behoren, worden gelabeld, als Belgisch- of Surinaams-Nederlands. Een markering bij typisch Nederlandse elementen komt zelden voor. Hier en daar wordt bij een institutionele term in Nederland gezet, maar bij woorden uit de dagelijkse omgangstaal in Nederland staat gewoonlijk niets.

Vlaamse gebruikers zien de Grote Van Dale daardoor als een ‘Hollands’ woordenboek. Een vaak gehoorde opmerking is dat kennelijk alles wat uit Nederland komt ‘goed’ is, want het wordt niet gemarkeerd. Belgische en Surinaamse taalvormen krijgen echter vaak een label, waaruit gebruikers afleiden dat die ‘fout’ zijn.

Dat de verklarende woordenboeken als ‘Hollands’ worden ervaren, heeft niet alleen met de labels te maken. In de Grote Van Dale wordt het genus bij woorden die mannelijk en vrouwelijk zijn, niet meer expliciet vermeld. Er staat gewoon de bij, net zoals in het Groene Boekje. Voor Nederlanders, die dergelijke woorden doorgaans als mannelijke woorden behandelen, is die informatie voldoende. Vlamingen voelen zich



tekortgedaan, want zij willen weten of de-woorden bij voorkeur vrouwelijk of mannelijk zijn.

Variatie straks

Van Dale heeft de beslissing genomen: straks zal de Grote Van Dale de meerpoligheid van het Nederlands weerspiegelen door de Nederlandse, Belgische en Surinaamse variant op een gelijkwaardige manier te behandelen. Taalvormen die alleen tot de Nederlandse variant behoren, zullen net zo goed gelabeld worden als taalvormen die alleen in de Belgische of Surinaamse variant voorkomen.

Hoe voor de hand liggend dat ook mag lijken, de uitvoering wordt een hele opgave. Niet voor niets wordt de Grote Van Dale ook de Dikke Van Dale genoemd. Het woordenboek bevat ongeveer 280.000 trefwoorden en miljoenen betekenissen. Het wordt dus een hele opdracht de variatie te onderzoeken en te beschrijven.

Van Dale sluit zich aan bij de beschrijving van de taalvariatie op Taaladvies.net. Varianten die in het hele taalgebied standaardtaal zijn, hoeven niet gemarkeerd te worden; varianten die alleen in een deel van het taalgebied standaardtaal zijn, worden gelabeld.

Als we willen overbrengen dat de drie varianten gelijkwaardig zijn, is het van belang dat de gebruikte labels onopvallend zijn. Zware labels als algemeen Belgisch-Nederlands of (afkomstig uit Surinaams-Nederlands) kunnen beter worden vervangen door een sobere B en S, naast de N van Nederland.

Doordat alle varianten gelijkwaardig behandeld worden, zal bij niet-Nederlandse gebruikers het gevoel afnemen dat de Grote Van Dale een ‘Hollands’ woordenboek is en zullen Nederlandse gebruikers ook gewaarschuwd worden als hun taalvormen niet algemeen gebruikt en begrepen worden. Voor

[p. 37]

het eerst zullen dus ook Nederlandse gebruikers kunnen zien dat sommige van hun woorden en uitdrukkingen bij Belgen en Surinamers onbekend zijn.

Concrete aanpak

Van Dale heeft strategieën ontwikkeld om typisch Nederlandse woorden in het huidige bestand op het spoor te komen. Met de informatie die nu al beschikbaar is, kunnen deelverzamelingen worden afgebakend en preciezer gelabeld.

Groepstalen zijn doorgaans regionaal beperkt. Zo kunnen de woorden die nu nog als Bargoens gelabeld worden, nagenoeg allemaal het label Nederlands krijgen. Van de ruim 1150 Bargoense woorden, is maar een handjevol ook in Vlaanderen bekend. Actief gebruikt worden woorden als koters, mafkees, mokkel, noppes vrij zelden. De woorden uit de Nederlandse volkstaal (à la habbekrats, joekel, kluns) zijn wat ruimer bekend in Vlaanderen, maar toch kan, ruw geschat, minstens 90% ervan het label Nederlands krijgen. Tot die volkstaal behoren overigens veel lokale plant- en diernamen.

Ook bepaalde vakdomeinen komen in aanmerking voor nader onderzoek. De terminologie in verband met onderwijs, openbaar bestuur, justitie en jurisdictie loopt zonder twijfel niet gelijk, doordat de drie betrokken landen zich vaak anders georganiseerd hebben. Een groot aantal woorden uit die gebieden is al gelabeld met in Nederland/België/Suriname, maar de beschrijving is nog niet compleet.

Een interessante deelverzameling zijn de woorden die nu al in de Grote Van Dale als algemeen Belgisch-Nederlands gelabeld zijn. Een groot deel daarvan heeft op het eerste gezicht geen Nederlandse tegenhanger en krijgt een verklarende definitie. Belangrijker en boeiender voor het variatieproject zijn de Belgische woorden die met een synoniem gedefinieerd worden. Soms is de Nederlandse term ook in België bekend: economist/econoom, catalogeren/catalogiseren. In die gevallen hoeft de Nederlandse term niet gelabeld te worden: hij is standaardtaal tout court.

Soms is het synoniem dat als definitie gegeven wordt, in België niet bekend. Een Vlaamse gebruiker die niet weet wat een afgevaardigd beheerder is, wordt niet veel wijzer van gedelegeerd commissaris. Hij heeft er niets aan dat een applausvervanging een publiekswissel is. Als het woordenboek alle varianten gelijkwaardig wil behandelen, mogen dergelijke definities waarin de Nederlandse term als centrale term beschouwd wordt, niet voorkomen.

Niet alleen labels

Om een woordenboek als de Grote Van Dale minder ‘Hollands’ te maken, is het niet voldoende de typisch Nederlandse woorden en uitdrukkingen te labelen. Ook de definities, voorbeeldzinnen en citaten moeten neutraler en gevarieerder worden.

In sommige definities wordt over ons land of hier gesproken. Dan is Nederland bedoeld, niet België of Suriname. Ook een begrip als nationale feestdag wordt vanuit Nederlands standpunt gedefinieerd: Bevrijdingsdag, op 5 mei. Citaten van hedendaagse Vlaamse schrijvers zijn op één hand te tellen. Ook het aandeel van de Belgische woorden in het woordenboek moet groter. Door de manier waarop woordenboeken gemaakt worden, ontbreken bepaalde delen van de woordenschat. Traditioneel worden woordenboeken gebaseerd op geschreven materiaal, zoals kranten, tijdschriften en boeken. Als gevolg daarvan is de standaardtaal zoals die in België geschreven wordt, vrij goed behandeld. Voor het hele taalgebied zijn digitale tekstcorpora beschikbaar die het vinden van nieuwe woorden en betekenissen vergemakkelijken. De woorden en vooral uitdrukkingen uit de dagelijkse omgangstaal raken echter moeilijker in het woordenboek, juist omdat ze nauwelijks neergeschreven worden. Daarom wil Van Dale de Vlaamse gebruikers ook oproepen om lacunes te melden.

Verder dan de Dikke

De gevolgen van de preciezere variatiebeschrijving voor de verklarende woordenboeken worden intussen duidelijk. Het aantal labels neemt toe. Daardoor kan de indruk versterkt worden dat er drie ‘Nederlandsen’ zijn, wat voorkomen moet worden. Het woordenboek zelf neemt in omvang toe. Door systematisch op zoek te gaan naar pendanten bij nationale varianten, groeit het aantal lemmata.

Variatiebeschrijving houdt niet op bij de verklarende woordenboeken. Ook de vertaalwoordenboeken van Van Dale zullen grondig bekeken moeten worden. Want ook bij vertaling zijn Vlamingen en Surinamers vragende partij voor meer van ‘hun’ Nederlands.

Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal, 14e uitgave (2005): in de volgende uitgave met aparte markering van Nederlands-, Belgisch- en Surinaams-Nederlands