Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 17]

Letterkunde
Luc Decorte

‘De afstand tussen Antwerpen en Den Haag is heus niet onoverbrugbaar! En twee bewaarplaatsen leveren meer op dan één gecentraliseerd instituut.’

In gesprek met... Aad Meinderts (Letterkundig Museum Den Haag) en Leen van Dijck (Letterenhuis Antwerpen)

Als ik geen leraar was geworden en ik wilde even gelukkig zijn, had ik misschien wel graag in een archief of een museum gewerkt. Bij voorkeur in een letterkundig. Ik denk aan het Letterenhuis in Antwerpen, of, waarom niet, aan het Letterkundig Museum in Den Haag. Hele dagen archiveren, benoemen, inpakken, klasseren, lezen, noteren, ontdekken, opbergen en studeren. ‘Sammler sind glückliche Menschen’, schreef Goethe. Op kleine schaal breng ik mijn tijd thans vergelijkbaar door in mijn eigen, ruime huisbibliotheek, annex Moritoenarchief, met het inventariseren van duizenden boeken, brieven, documenten, foto's, geluidsopnames, handschriften en knipsels van honderden schrijvers. Ik heb er mezelf voor opgeleid, jaar na jaar - Aken en Keulen zijn niet in één dag gebouwd - lang voordat, vanuit de stad aan de Schelde, de praktische gids over archiveren voor schrijvers en verzamelaars bij me in de bus viel: Zonder jurk niets om te doen opwaaien (2010).
Nu het Haagse Letterkundig Museum sinds maart jl. een nieuwe opstelling heeft, bestaande uit Het Pantheon (het paradepaardje: voor het eerst worden de Nederlandse en de Vlaamse literatuur gecombineerd gepresenteerd: 1000 jaar literatuur aan de hand van het werk van 100 schrijvers) en De Nationale Schrijversgalerij (circa 500 schrijversportretten en -beelden vanaf 1750 - het begin van de moderne literatuur - tot heden, een huzarenstukje) en omdat het Antwerpse Letterenhuis, voorheen het AMVC, al het jaar door het nieuws haalt met een tentoonstelling en diverse lezingen over Willem Elsschot, een complex en intrigerend schrijver over wie het laatste woord nóg niet is gezegd, heb ik de beide directeuren, Aad Meinderts en Leen van Dijck, met enkele vragen benaderd. Hieronder volgt een stand van zaken.

‘Overmacht is het, geen moedwil. Tussen droom en daad, weet u wel?’

Vele keren ben ik met mijn studenten uit de Brugse lerarenopleiding op bezoek geweest in het Letterkundig Museum in Den Haag. Lang geleden in de smalle Juffrouw Idastraat 11, later in een vleugel van de Koninklijke Bibliotheek nabij het Centraal Station (de laatste keren op 2 april 2003, 28 maart 2000 en 15 oktober 1996). De rondleiding kostte eerst 50 gulden plus 3 gulden toegang p.p., later 29,95 euro plus 1,5 euro toegang p.p. Ik veronderstel dat groepen nog altijd welkom zijn. Gaan de bezoekersaantallen de goede richting uit, of stagneren ze doordat literatuur op school ook in Nederland minder in tel is?

A.M.: ‘Uiteraard zijn groepen van harte welkom in het Letterkundig Museum. Met name de vaste exposities, Het Pantheon en De Nationale Schrijversgalerij, lenen zich bij uitstek voor een groepsbezoek. We bieden rond- en inleidingen aan door museumdocenten of conservatoren. Ik ben niet ontevreden over de bezoekcijfers: we liggen op koers. Voor onze tentoonstellingen gericht op volwassenen streven we in het eerste jaar naar 18.000 bezoekers. Het studiejaar 2010-2011 zullen we het voortgezet onderwijs actief benaderen en wie weet wat dat teweegbrengt, vooral ook omdat de vernieuwde website (www.letterkundigmuseum.nl) zal worden ingezet. We moeten niet somberen over de status van literatuur en elkaar de put in praten. Uitgaan van de aantrekkingskracht van de wereld achter het boek en de schrijver, dat alleen brengt ons verder.’

In het Letterenhuis, aan de Minderbroedersstraat 22 in Antwerpen, is de nieuwe versie van de permanente tentoonstelling er sinds eind 2004. Chronologisch toont u daarin van pakweg Hendrik Conscience tot zeg

[p. 18]

maar Annelies Verbeke wat Vlaanderen aan literaire talenten en bewegingen heeft voortgebracht. Een veel aantrekkelijker overzicht dan voorheen van de Vlaamse literatuurgeschiedenis. Voor de lerarenopleiding en het middelbaar onderwijs een ideale gelegenheid om met de docent Nederlands een tocht naar Antwerpen te maken en, bv. o.l.v. Bert Cruysweegs, een gidsbeurt van anderhalf uur mee te maken. In welke mate spelen de (hoge)scholen op dat aanbod in?

L.v.D.: ‘Leerlingen van de laatste jaren van het middelbaar onderwijs behoren inderdaad tot onze specifieke doelgroepen. We hebben voor hen een brochure gemaakt met vragen over de tentoongestelde documenten, over hun literaire voorkeuren. Ook de leerkrachten krijgen een brochure aan de hand waarvan zij de leerlingen kunnen voorbereiden op een bezoek aan het Letterenhuis. Die educatieve brochures werden samen met mensen van de lerarenopleiding opgesteld en uitgetest. Daarnaast zijn er natuurlijk ook de zeer enthousiaste en onderlegde gidsen die kleine groepjes leerlingen, of andere belangstellenden, door de tentoonstelling leiden, met vele boeiende verhalen en verbanden.

Vorig jaar kregen we 79 schoolgroepen op bezoek, samen 1921 leerlingen. Dit jaar hebben we al 39 schoolgroepen verwelkomd, goed voor 874 leerlingen: 99 leerlingen hebben de rondleiding van de gidsen gekregen, 775 leerlingen werkten met de brochure of eigen opdrachten.

Een andere doelgroep zijn studenten Nederlandse taal en letteren: voor hen verzorgen we niet alleen een rondleiding in de expo, maar ook in de archiefdepots en in de leeszaal. Het is immers belangrijk dat zij kennismaken en leren omgaan met literaire bronnen en archieven, het basismateriaal voor het onderzoek. Uit die bezoeken zijn al verschillende scripties en papers voortgevloeid: tekst- en brievenedities, literair-historische studies en dergelijke.’

Anders dan in het L.M. in Den Haag gebeurde, met de permanente expositie Het Kinderboekenmuseum, halfweg de jaren negentig opengesteld, is er in Antwerpen weinig i.v.m. kinder- en jeugdliteratuur te zien. Betekent dat ook dat u de literaire nalatenschap van Cor Ria Leeman, René Struelens, Cyriel Verleyen en vele anderen niet in huis hebt?

L.v.D.: ‘Het feit dat de jeugdliteratuur niet aan bod komt in onze permanente expo, heeft niets te maken met een gebrek aan belangstelling of aan materiaal. Wel integendeel. Het Letterenhuis bewaart heel wat archieven van jeugdschrijvers: Abraham Hans, Leopold Vermeiren, Cor Ria Leeman, Gode-Liva Uleners (Willems) en vele anderen. Het probleem was ruimte! In Den Haag krijgt het kinderboekenmuseum inderdaad opnieuw een eigen museale plek, maar wij hebben die hier niet. Bovendien wilden wij ernaar streven om op de beschikbare plaats een duidelijk en samenhangend verhaal over de Vlaamse letteren te brengen. Dat dwingt tot keuzes.

Aad Meinderts op het Lange Voorhout in Den Haag. “Op de honderd graven van de schrijvers uit Het Pantheon heb ik een witte roos gelegd, wat mij in dertig dagen niet slechts voerde door Nederland en Vlaanderen, maar ook naar Elmina (Ghana), Formentera (Balearen), Jeruzalem, Londen, Parijs etc.” (foto Jessica Swinkels)

Zo zijn er een aantal hiaten in de permanente expo, want niet alleen kinder- en jeugdliteratuur, maar ook het essay, de literaire kritiek en de theaterteksten komen slechts zeer sporadisch aan bod. Overmacht is het, geen moedwil. Tussen droom en daad, weet u wel?’

‘De tijd is de meest rechtvaardige criticus.’

Voor een auteur moet het een geruststellende gedachte zijn dat zijn archief in zijn totaliteit in het Letterenhuis of in het Letterkundig Museum wordt bewaard. Welke zijn qua omvang zowat de belangrijkste schrijversarchieven in uw instelling?

L.v.D.: ‘Het Letterenhuis is in 1933 als Museum van de Vlaamsche Letterkunde opgericht op basis van de nalatenschap van Hendrik Conscience, die door de stad Antwerpen was aangekocht. Dat is en blijft een belangrijk archief, met verschillende versies van De Leeuw van Vlaanderen en van zijn andere werk, met aantekeningen en notities. Sindsdien is de collectie fel aangegroeid, met bijvoorbeeld het schrijversarchief van Stijn Streuvels, Karel van de Woestijne, Louis Paul Boon, Gust Gils, Jef Geeraerts en Ivo Michiels, met het uitgeverijarchief van Buschmann, Angèle Manteau, Facet en Walter Soethoudt, met het tijdschriftarchief van Ons Erfdeel, Labris, Nieuw Vlaams Tijdschrift... Veel te veel om hier op te noemen.

Een aantal archieven hebben we zelf weer moeten reconstrueren, zoals dat van Paul Van Ostaijen. Bij zijn dood liet hij niet echt een afgerond archief na. Later is veel materiaal toch tot in het Letterenhuis geraakt via schenkingen en aankopen van familieleden, vrienden, ex-minnaars...’

[p. 19]

A.M.: ‘Het zwaartepunt van onze verzameling is het interbellum. Die periode is het best vertegenwoordigd. Vestdijk behoort tot onze grootste auteurscollecties.’

Ik stel me voor dat het binnenhalen van materiaal van ‘minor poets’ weinig problemen oplevert. Die willen maar al te graag, ook in Vlaanderen, de eeuwigheid in. Moet u wel eens literair erfgoed weigeren?

A.M.: ‘Wij werken voor de eeuwigheid, zijn naast museum een archief en hebben tot taak een centrale verzameling letterkundige documenten bijeen te brengen die zo volledig mogelijk is. De stelregel is dat elke auteur die minimaal twee boeken bij een erkende uitgeverij heeft gepubliceerd, door ons met open armen wordt ontvangen. De tijd is de meest rechtvaardige criticus. Als we de waan van de dag volgden, was een nu bejubeld maar indertijd veronachtzaamd schrijver als Nescio buiten de boot gevallen.’

In Antwerpen mochten bezoekers tot voor kort hun favoriete voorwerp in de (permanente) museumopstelling kiezen. In het Letterkundig Museum, toentertijd nog in de Juffrouw Idastraat, stond ik ooit voor een schitterende kast met allemaal eerste drukken van Louis Couperus. Hebt u zelf ‘favorieten’ in uw rijke instelling, voor en achter de schermen?

A.M.: ‘Persoonlijk krijg ik van handschriften nooit genoeg: Mei van Gorter, De avonden van Reve en Mystiek lichaam van Frans Kellendonk kan ik niet onaangedaan bekijken. Overigens zijn de handschriften in originele vorm te zien in Het Pantheon. Maar vergeet ook de gigantische collectie kinderboekenillustraties niet: Mance Post, Thé Tjong-Khing, Carl Hollander etc. We bezitten hun complete oeuvre.’

L.v.D.: ‘Ik vind het heel erg moeilijk om van “favorieten” te spreken. Laat ik beginnen met te zeggen dat mijn absolute voorkeur uitgaat naar literaire archieven, eerder dan naar losse documenten. Toegegeven, het oorspronkelijke handschrift van De feesten van angst en pijn van Paul Van Ostaijen of De Kapellekensbaan van Louis Paul Boon bijvoorbeeld, dat blijven absolute toppers. Dat doet mij nog altijd iets. Maar als je daarnaast het archief van een schrijver bekijkt, dan is dat zoveel meer dan een verzameling van documenten en handschriften. Het archief geeft je (idealiter) een inkijk in het leven van de schrijver, in zijn manier van werken, in zijn verhouding tot andere schrijvers, in zijn gezinsbeslommeringen en zijn dagelijkse bezigheden. In zijn archief komt de schrijver tot leven.’

‘Ik kan niet verhelen dat de verwerving van zijn archief een geweldig moment zou zijn.’

Leen van Dijck, die het Letterenhuis een meer originele opstelling van de Vlaamse literatuurgeschiedenis gaf en met Zuurvrij meer dan een pr-huisblad op de markt bracht. Voor die verdiensten kreeg ze in 2009 een cultuurprijs van de Vlaamse Gemeenschap. (foto Greetje van Buggenhout)

Geert van Istendael schreef in Blauwdruk (2008, blz. 61): ‘Er bestaat één Nederlandse taal. Dus er bestaat één Nederlandse literatuur. Dus hebben wij één Nederlands Letterenhuis nodig. Dat bestaat. Het werkt voortreffelijk. Ik bedoel het Letterkundig Museum in Den Haag.’ Hij draagt een rits argumenten aan voor zijn standpunt. Hij vertrouwde zelfs al een deel van zijn nederige manuscriptjes aan de goede zorgen toe van Anton Korteweg en zijn erfgenamen. Kunt u zijn mening enigszins delen?

L.v.D.: ‘De teksten die in Blauwdruk verschenen zijn, werden op ons verzoek geschreven. Wij hadden namelijk, naar aanleiding van de 75e verjaardag van dit huis, aan een aantal schrijvers gevraagd hoe zij dachten over bewaarinstellingen als het Letterenhuis. De schrijvers formuleren zeer uiteenlopende meningen, maar die van Geert van Istendael was wel de meest “provocatieve”. Toch hebben wij geen moment geaarzeld om hem te publiceren. Elke mening is waardevol, hoewel niemand de waarheid in pacht heeft. Want hij heeft geen gelijk! Zijn stelling dat er maar één Nederlandse literatuur bestaat, wordt door de meeste literatuurhistorici niet onderschreven.

[p. 20]

En één Nederlands Letterenhuis... het Antwerpse bestaat al twintig jaar langer dan het Haagse... Het Letterenhuis en het Letterkundig Museum cohabiteren in elk geval in de beste verstandhouding. Onze afspraak is dat Den Haag de Nederlandse schrijvers herbergt, Antwerpen de Vlaamse. En uiteraard completeren beide huizen elkaar: de brieven die Willem Kloos aan August Vermeylen schreef, bevinden zich in het Vermeylenarchief in Antwerpen, die van Vermeylen aan Kloos moet je in het archief in Den Haag gaan zoeken. De afstand tussen Antwerpen en Den Haag is heus niet onoverbrugbaar! En twee bewaarplaatsen leveren meer op dan één gecentraliseerd instituut.’

A.M.: ‘Natuurlijk ben ik gevleid door de woorden van Van Istendael, maar het AMVC-Letterenhuis is actief voor de Vlaamse letteren, zoals het Letterkundig Museum dat is voor de Nederlandse literatuur. Dat laat onverlet dat beide literaturen een en ondeelbaar zijn. De taakafbakening is historisch bepaald en functioneert uitstekend. We werken graag, veel en met vrucht samen met het Letterenhuis in Vlaanderen.’

Hoe vervelend is het dat Jeroen Brouwers recent in Humo (20-4-2010) het volgende liet optekenen? ‘Ik heb de pest aan letterkundige musea. (...) Benno Barnard heeft de schurkachtigheid begaan al mijn brieven aan hem aan het Letterenhuis in Antwerpen te geven. Dat hoort niet: de brieven die ik jou schrijf zijn cadeaus, die gooi je toch zomaar niet in een museum. En denk je dat dat museum mij daarvan op de hoogte stelt: “Gaat u daarmee akkoord?” Nee!’

L.v.D.: ‘Ik heb daar met de heer Brouwers al heerlijke discussies over gevoerd. En wij blijven van mening verschillen, of wat dacht u? Anderzijds maakt hij toch mooi reclame: alle woorden van Brouwers worden met gretigheid gelezen en als de lezer via hem te weten komt dat Benno Barnard een deel van zijn brievenarchief aan het Letterenhuis heeft geschonken ... niet iedereen vindt dat een schande! Voor alle duidelijkheid:

Het Letterenhuis in de Minderbroedersstraat in Antwerpen (foto Joris Luyten)

het Letterenhuis verbindt zich ertoe om de persoonlijke levenssfeer te respecteren. Brieven zijn persoonlijke documenten. Niemand kan die inkijken zonder de uitdrukkelijke toestemming van de briefschrijver en zijn correspondent. De brieven van Jeroen Brouwers krijg je dus niet zomaar te zien.’

A.M.: ‘De inzageregels van het Letterkundig Museum zijn helder. De (erven van de) auteur dient (dienen) schriftelijke toestemming te geven voordat een ongepubliceerd document (dus ook een brief) ingezien kan worden. Wij zijn hierin strenger voor onderzoekers dan de meeste andere archieven. De brief waarop Jeroen Brouwers duidt, maakt onderdeel uit van een omvangrijk uitgeversarchief (Van Oorschot); de brief die Brouwers schreef, schreef hij in zijn hoedanigheid van medewerker van een andere uitgeverij (Manteau). De brief is er in feite doorheen geglipt. Vervelend, maar het kan gebeuren. Het Letterkundig Museum gaat uiterst zorgvuldig om met de belangen van auteurs, zonder het wetenschappelijk onderzoek te frustreren. Het is natuurlijk vervelend dat een schrijver als Jeroen Brouwers zegt dat hij de pest heeft aan letterkundige musea.’

Te oordelen naar zijn (schitterende) bijdrage in Blauwdruk zou de aanwinst van zijn archief (foto's, handschriften, knipsels, objecten enz., meer dan honderd aan Hans Roest geadresseerde brieven en ansichtkaarten in het spijkerschrift van Henriëtte Roland Holst) ooit wel spraakmakend kunnen zijn?

L.v.D.: ‘Jeroen Brouwers heeft een schitterend archief, niet alleen qua omvang. De cruciale rol die hij heeft gespeeld in de Vlaamse letteren, in het gevecht naar volwassenheid ervan, zijn nauwe contacten met zowat iedereen die een rol heeft gespeeld in die letteren, zijn feilloze stilistische en polemische talenten, dat alles maakt zijn archief uiterst interessant. Vooral ook omdat over de naoorlogse periode nog heel veel moet worden onderzocht, geverifieerd, ontdekt... Ik kan niet verhelen dat de verwerving ervan een geweldig moment voor het Letterenhuis zou zijn...’

A.M.: ‘Die stelling kan ik uiteraard slechts bevestigen, mede dankzij een persoonlijk bezoek aan Jeroen Brouwers zelf in Zutendaal.’

‘De schrijvers of hun erven hebben altijd het laatste woord.’

Op 27 juni jl. kwam Zuurvrij 18 uit. Het blad oogt, in een vormgeving van Linde Desmet, fris en degelijk. De afwisseling qua inhoud en lay-out nodigt uit tot lezen en collectievorming. Echt een tijdschrift waar ik geen weelderig gekleurde aflevering van wil missen. Mag ik vernemen op hoeveel exemplaren het visitekaartje van het Letterenhuis gedrukt wordt en naar hoeveel abonnees het gaat?

L.v.D.: ‘Eind 2009 bedroeg het aantal betalende abonnees 597.

[p. 21]

Daarnaast wordt het blad ook bezorgd aan archiefvormers, schrijvers dus, en uitgevers en redacties van tijdschriften... van wie het Letterenhuis hoopt ooit de papieren te kunnen verwerven. Ook beleidsmensen krijgen Zuurvrij toegestuurd, collega's en mensen van wie het Letterenhuis de sympathie op prijs stelt of wil verwerven. In totaal gaat het om ongeveer 1080 extra exemplaren. De totale oplage bedraagt 2000.

Wij zijn begonnen met Zuurvrij in 2001, toen het museum noodgedwongen zijn deuren moest sluiten wegens dringende werkzaamheden. Wij wilden het contact met ons publiek echter niet verliezen en wij wilden ook laten zien dat er onder alle omstandigheden hard wordt gewerkt, achter de schermen. Zo is Zuurvrij ontstaan. En de geweldig enthousiaste reacties hebben ertoe geleid dat Zuurvrij nog altijd bestaat en is uitgegroeid tot het handelsmerk van het Letterenhuis.’

Het Pantheon, Letterkundig Museum, Den Haag (foto Mike Bink)

Bijzonder aan en in het Letterkundig Museum heb ik altijd gevonden de vele publicaties die u in het licht geeft. Zo verschijnen er sinds 1959 geregeld schrijversprentenboeken, bv. over S. Vestdijk, A. Roland Holst, J. Greshoff, L. Vroman. Waarom is er nooit een verschenen over J.C. Bloem? Er bestaat ook een reeks Achter het boek, met lijvige documenten. Uw tijdschrift Juffrouw Idastraat 11, vanaf juni 1972 verschijnend, werd in 1982 verkort tot Juffrouw Ida. In 1992 werd het De weduwe Ida. Het verschijnt wellicht nog steeds. Naar wie wordt het gestuurd?

A.M.: ‘Onze publicaties in heden en verleden zijn te talrijk om de vraag goed te beantwoorden. Kortheidshalve verwijs ik naar onze site, www.letterkundigmuseum.nl. Om een schrijversprentenboek te maken, moet er wel voldoende beeldmateriaal voorhanden zijn. Het ontbreken daarvan was indertijd het probleem bij een dichter als Bloem.

De weduwe Ida is voortgezet als Goede Papieren, dat doorgaans tweemaal per jaar verschijnt. Dit jaar hebben we eenmalig ter vervanging van Goede Papieren een glossy (Letter geheten) uitgegeven, dat Het Pantheon volop in de schijnwerpers zet. Goede Papieren wordt gestuurd naar de Vrienden van het Letterkundig Museum en de relaties, onder wie veel schrijvers en illustratoren.’

Als een auteur, bv. Henriëtte de Beaufort (1890-1981), bepaalt dat haar nalatenschap eerst na een termijn van zeventig jaar bestudeerd mag worden, krijgt zij dan haar zin? Is dat in haar voordeel? Wie schrijft, die blijft is dat wel zeker?

A.M.: ‘Wij streven ernaar de afwijkende eisen over beschikbaarheid te minimaliseren, maar de schrijvers of hun erven hebben altijd het laatste woord. Beter over zeventig jaar beschikbaar dan helemaal nooit. Een dergelijke termijn wordt overigens zelden bedongen. Wie schrijft die blijft, daar gaat het in het Letterkundig Museum gelukkig niet over. Nogmaals: de tijd is de meest rechtvaardige criticus.’

De e-mails van Charlotte Mutsaers, de Wordbestanden van Arnon Grunberg, de Facebookpagina van uitgeverij De Bezige Bij en andere zaken uit het ICT-tijdperk, hoe zult u dat nog amper tastbare literaire erfgoed conserveren en beschikbaar stellen?

A.M.: ‘De digital born archives zijn een nieuw verschijnsel. We hebben er nog geen ervaring mee. Samen met andere instellingen, zoals het Nationaal Archief, zal het Letterkundig Museum zich beraden over de wijze waarop die verzameld, gearchiveerd en ontsloten zouden moeten worden. Het onderzoek daarnaar staat (ook in internationaal perspectief) nog in de kinderschoenen.’

Eind 2010 loopt, na vier jaar, het literaire en culturele stadsfestival De stad van Elsschot ten einde. Het Letterenhuis zou de expositie Dicht bij Elsschot niet hebben kunnen maken, als het in 2009 niet definitief het archief van Elsschot had verworven. Waarom heeft het zo lang geduurd eer dat archief veilig en wel in uw instelling een onderkomen kon vinden?

L.v.D.: ‘Ach, ik denk niet dat het veel zin heeft om het hele verhaal nog eens uit te spinnen. Het komt er eigenlijk op neer dat de verwerving van een archief via erven doorgaans moeizamer verloopt dan wanneer je rechtstreeks met de schrijver kunt praten. Vooral als er zoveel erven zijn. Want iedereen moet het erover eens zijn dat de nalatenschap in haar geheel wordt overgedragen. Uiteindelijk is dat voor Elsschot toch gelukt, en het is dank zij de gezamenlijke inbreng van de Vlaamse Gemeenschap en de stad Antwerpen dat dat belangrijke archief uiteindelijk ook in openbaar bezit is gekomen. En het is heel mooi en passend dat we dat archief door de expo Dicht bij Elsschot aan de gemeenschap kunnen “teruggeven”, kunnen laten zien in een boeiende context.’