Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[Gastronomie]
Pim van der Meiden
Jenever, van volksdrank tot delicatesse voor een elite

Nationale drank

Schotten drinken whisky, Russen wodka en Nederlanders jenever. Het zijn woorden uit het verleden, die herinneren aan tijden dat nationale kenmerken nog zeer uitgesproken waren.

Jenever is een uit graan bereide sterkedrank waar extracten van de jeneverbes aan toegevoegd zijn. Op de verschillen tussen oude en jonge jenever, korenwijn en moutwijnjenever zullen we hier niet ingaan. De terminologie is verwarrend en ook de Belgische en Nederlandse begrippen zijn niet geheel dezelfde. Interessant is dat het onze nationale, Groot-Nederlandse drank is, die ook nog gestookt wordt in Wallonië, het noorden van Frankrijk en Oost-Friesland, traditioneel nauw verbonden met de Verenigde Nederlanden.

Geschiedenis

Weinig is er over de geschiedenis van de jenever bekend. Het verhaal gaat dat de drank in onze streken geïntroduceerd is door Duitse troepen in de jaren dat wij in opstand waren tegen Spanje, of, zo u wilt, een bevrijdingsoorlog voerden.

Een bezoek aan het Jenevermuseum, Schiedam (foto Jenevermuseum Schiedam)

[p. 21]

Oud is de drank zeker, maar het is moeilijk te bepalen wanneer het een wezenlijk kenmerk werd van ons nationale karakter. Wijn en bier werden ook altijd veel gedronken. De algemene drank werd jenever vooral in de 19e eeuw. In 1825 vertelde de Nederlandse gezant Bangeman Huijgens in Washington dat de volksdrank whisky in de Verenigde Staten oneindig inferieur was aan de Nederlandse jenever. Ik diepte dat gegeven in 1968 op uit de archieven van het ministerie van Buitenlandse Zaken en weet me nog goed te herinneren hoe ik me erover verbaasde. Ik realiseerde me niet dat whisky in de Verenigde Staten iets anders was dan de Schotse die we in die jaren in Nederland gingen waarderen en nog minder dat de steeds slechter wordende jenever in Nederland niet te vergelijken was met de drank uit de 19e eeuw die Bangeman Huijgens zo graag dronk met de minister van Buitenlandse Zaken, Martin van Buren, een New-Yorker van Nederlandse afkomst, waarbij ze weemoedig aan het verre vaderland dachten, een pijp rookten en Nederlands spraken.

Na 1900 ging de kwaliteit van de jenever achteruit, zowel in België als in Nederland. Gebrek aan goede grondstoffen was hier debet aan. Ook werd de reputatie van jenever ernstig geschaad door de krachtige bestrijding van drankmisbruik die in de 19e eeuw opkwam. Drankbestrijders en matigheidsbewegingen richtten hun pijlen op de volksdrank jenever. Vanuit hun optiek volledig terecht: gebruik van jenever was veelal misbruik.

Volksdrank

Nog in de jaren dertig van de twintigste eeuw was jenever de volksdrank bij uitstek. De befaamde Waalse schrijver Georges Simenon, die een aantal van zijn romans in Vlaanderen en Nederland situeerde, vermeldt in al die boeken het gebruik van jenever en ook hoe hij in Groningen eens een café aantrof waar alleen bier en jenever te verkrijgen waren. In een in Parijs gesitueerd Maigretverhaal uit de jaren vijftig kwam ik Belgische binnenschippers tegen die onder de invloed van jenever verkeerden.

Na de Tweede Wereldoorlog werd jenever minder algemeen. De oude jenever werd verdrongen door de jonge. Ook de globalisering speelde een rol. In de jaren zestig en zeventig werd cognac de favoriete sterkedrank: over de smaak van de betere Franse cognacs werd veelvuldig gediscussieerd. Het grote mondiale succes van cognac maakte dat de prijs ging stijgen en de kwaliteit ging zakken en er kwam een grote concurrent bij: halverwege de jaren zeventig gingen we de Schotse malt-whisky's ontdekken.

Oude jenever

Jenever raakte in de verdrukking, vooral de kwalitatief superieure oude. In de jaren zeventig werd het steeds moeilijker die te bemachtigen en toen ik in 1980 in een kleine slijterij in

Nationaal Jenevermuseum, Hasselt
(^© Stefan De Wickere, Nationaal Jenevermuseum)

Dordrecht een fles ambachtelijk gemaakte heel oude jenever kocht, kreeg ik te horen: ‘Mijnheer, dat is zo'n succes. Ze komen er zelfs voor uit Amsterdam.’ Overigens kwamen toen ook in andere steden kleine producenten op die meer aandacht aan kwaliteit gingen besteden.

Nog steeds is het zo dat de kwaliteit van de jenever in de horeca vaak beneden peil blijft. Meestal wordt alleen jonge jenever aangeboden en het is mij een aantal keren overkomen dat ik in een restaurant als aperitief een oude jenever bestelde, men die ook beloofde en ik een jonge kreeg. Zeer tot mijn ongenoegen, want sinds de kapitale kater die jonge jenever mij in 1968 eens bezorgde, kan ik het spul nog wel zien, maar drink ik het liever niet. Daarbij is het meestal een industrieel product van inferieure kwaliteit, in tegenstelling tot de oude jenevers en de korenwijnen, die als gevolg van de geringe vraag steeds hoogwaardiger worden.

[p. 22]

Affiche Notermans (^© Nationaal Jenevermuseum, Hasselt)

Een jenevermuseum in Hasselt en Schiedam

De achteruitgang had overigens zowel in België als in Nederland twee gunstige gevolgen. In Hasselt en Schiedam raakten twee branderijen in onbruik en de mooie locaties wekten weemoed. Met medewerking van de overheid werden zij gerestaureerd en omgebouwd tot musea. Zo hebben België en Nederland nu allebei een jenevermuseum. Die musea lijken veel op elkaar en wekken de belangstelling op voor het grootse verleden van de jeneverindustrie. Tegelijkertijd wordt niet voorbijgegaan aan de gruwelijker aspecten van het bedrijf. Zelfs fervente drankbestrijders kan ik een bezoek aanraden, al zou ik in dat geval aan het museum in Schiedam de voorkeur geven. Het waarom komt nog ter sprake.

Grote verschillen zijn er niet tussen beide musea en de samenwerking schijnt steeds beter te worden. Ze zijn allebei een interessant specimen van industrieel erfgoed en geschikt voor een breed publiek.

Één heel belangrijk aspect hebben ze gemeen: in beide wordt een voortreffelijke moutwijnjenever gestookt die de vergelijking kan doorstaan met de beste producten uit de commercie in beide landen.

Toch zijn er tussen Hasselt en Schiedam ook verschillen en die hebben iets met onze volksaard te maken. In beide musea is een proeflokaal en een slijterij. Zonder onderscheid te maken tussen goed en slecht verkoopt Hasselt Belgische jenevers. In Schiedam wordt alleen op kwaliteit gelet en niet op herkomst en kunt u ook Belgische en Franse jenever kopen. Maar het belangrijkste verschil is dit: in Hasselt is een glaasje bij de prijs inbegrepen, in Schiedam moet u betalen.