Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 6]

Volkscultuur
Paul Spapens
Reusachtige poppen gezamenlijke volkscultuur van Vlaanderen en Nederland
Reuzen: levenskrachtige volkscultuur kent geen Europese grenzen

De reuzen van de Noord-Brabantse dorpen Heukelom, Moergestel en Oisterwijk (v.l.n.r.) en hun begeleiders. De foto is gemaakt in 2009 tijdens de doopplechtigheid van de nieuwe reuzin van Hilvarenbeek. Het Reuzengilde Oisterwijk organiseert vijfjaarlijks een internationaal reuzenfeest, het eerstvolgende op 26 september 2010. (foto Paul Spapens)

Op zondag 26 september trekt door het Noord-Brabantse stadje Oisterwijk (stadsrechten sinds 1212) een internationale reuzenstoet. Aan het folkloristisch festival doen reuzen mee uit Spanje (Mallorca), Frankrijk, België en Nederland. De optocht, gelardeerd met alle ‘lopende’ volkscultuur uit de gemeente Oisterwijk, zoals fanfares en gildes, is letterlijk een reusachtige uiting van de actualiteit van de reuzencultuur. Die is in Vlaanderen en Nederland heel levenskrachtig. Er komen nog steeds nieuwe reuzen bij. In het kader van de reuzen worden voortdurend nieuwe festivals georganiseerd en nieuwe producten bedacht. Een aantal reuzenoptochten in België is door de Unesco erkend als immaterieel werelderfgoed. De Nederlandse regering is gevraagd de reuzen van Venlo hiervoor aan te melden, maar die wilde daar niet aan.

Een mogelijke verklaring daarvoor - los van het vrij algemene dedain dat in het Nederlandse landsbestuur aan de dag wordt gelegd voor volkscultuur en folklore - is dat Nederland weinig reuzen kent, zeker vergeleken met oorsprongsland België. Vlaanderen alleen al telt rond de 1700 reuzen, terwijl heel Nederland het moet doen met 18 reuzen, die bijna allemaal in Noord-Brabant en Limburg te vinden zijn. Als de 2 kinderreuzen van Bergen op Zoom worden meegeteld, zijn het er 20. Spanje telt naar schatting 2000 reuzen, Frankrijk 560 (vooral Nord-Pas de Calais), Italië 60, Groot-Brittannië 40, Oostenrijk 20, Portugal tussen de 100 en de 150 en Duitsland 1. Ook in andere delen van de wereld komen reuzen voor, zoals in Latijns-Amerika en Canada. De reuzen in die landen zijn een cultureel exportproduct van vroegere koloniale mogendheden.

[p. 7]

Grote poppen vooraanstaande inwoners

Een reus is een grote pop die meegedragen wordt in optochten en die een uitdrukking is van een stad, een dorp of een wijk. Reuzen worden dan ook als vooraanstaande inwoners beschouwd. Door de vele internationale contacten tussen reuzengroepen zijn reuzen meer en meer in binnen- en buitenland ambassadeurs geworden van de plaatsen die ze vertegenwoordigen. Er is maar weinig andere volkscultuur en folklore met zo veel internationale contacten als de reuzen. De reuzenoptocht van Oisterwijk is daar een goed voorbeeld van. Het zou goed zijn als Brussel dat onderkende door reuzen te omarmen als een opvallende vorm van pan-Europese cultuur en samenwerking.

Omdat reuzen leden zijn van een gemeenschap, worden ze geboren en vervolgens ingeschreven in het bevolkingsregister. Veelal worden nieuwe reuzen ook nog gedoopt. Dat gebeurde onder meer op Koninginnedag 2009 in Hilvarenbeek. Dat Noord-Brabantse dorp kreeg voor de eerste keer een reuzin met de naam Hildewaris, een adellijke vrouw uit de tiende eeuw naar wie het oude Kempendorp Hilvarenbeek mogelijk is genoemd. Om het hoofd van de reuzin te kunnen besprenkelen met doopwater, moest de pastoor op een hoge trap klimmen, want deze Hildewaris is 4,75 meter hoog. Voor reuzenbegrippen is dat aan de hoge kant. De gemiddelde hoogte ligt ergens tussen de drie en de vier meter. Uitschieters halen met gemak de zes meter en de grootste reus ter wereld is een Vlaamse reus: Jan Turpijn uit Nieuwpoort is ruim tien meter hoog, weegt 760 kilo en wordt gedragen door liefst 24 sterke Vlamingen. Bij voorkeur worden reuzen gedragen. Een ontwikkeling van de laatste jaren zijn reuzen op wieltjes, een direct gevolg van de terugloop van vrijwilligers.

Vlaamse reuzen

Tijdens een in 2009 in Tilburg voor de eerste keer in Nederland gehouden wetenschappelijk congres over het reuzenfenomeen vertelde de Vlaamse wetenschapper dr. Henri Vannoppen dat de oudste Brabantse reus Argayon was. In 1367 werd hij rondgedragen in Nijvel (Nivelles, Waals-Brabant). De zestiende eeuw was volgens die specialist in de Vlaamse volkscultuur een hoogtepunt voor de processiereuzen. Het verschijnsel vond zijn oorsprong in de Vlaamse en Brabantse steden. Om Bijbelse verhalen aan een ongeletterd publiek te kunnen vertellen, werden de hoofdrolspelers uitgevoerd als grote poppen die boven de mensenmassa's uitstaken. De eerste reuzen stelden dan ook Bijbelse figuren of heiligen voor, zoals Christoffel in 1398 in Antwerpen.

Het duurde niet lang of de religieuze poppen werden geseculariseerd. Dat was het begin van het huidige reuzendom, een volkscultuur waarop meerdere keren serieuze aanslagen zijn gepleegd. In de achttiende eeuw met de verlichting en de Franse Revolutie kwamen er volgens Vannoppen scherpe reacties tegen processies en ook tegen reuzen. Reuzen, zoals die van Aat (Ath, Henegouwen), werden zelfs publiekelijk

Ook Afrika kent een reuzencultuur. Deze Afrikaanse reuzen liepen mee in een internationale reuzenoptocht in Steenvoorde (Frans-Vlaanderen). (foto Paul Spapens)

verbrand. Onder Napoleon stonden de reuzen weer op, zij het niet zonder problemen. In de negentiende eeuw werden in België steeds meer reuzen gebouwd en dat ging door in de twintigste eeuw. Vannoppen zei dat onder meer de wereldtentoonstelling van 1958 inspirerend werkte en daarna de grootschalige fusies van gemeenten in 1977.

Eenheid in verscheidenheid

Twintig jaar later vonden in Nederland gemeentelijke herindelingen plaats en dat was, net als in België, aanleiding om reuzen op de wereld te zetten. In het licht van de betekenis van reuzen is dat goed verklaarbaar. Inwoners van de gemeente Oisterwijk hebben hieraan een inhoudelijke impuls gegeven. In 1997 werden de dorpen Moergestel en Heukelom bij Oisterwijk gevoegd. Met name de inwoners van het landelijke dorp Moergestel hadden moeite met het stedelijker Oisterwijk. De historische rivaliteit zat diep, want het was nog niet zo heel lang geleden dat de Moergestelse pastoor waarschuwde voor huwelijken met Oisterwijkers. Desondanks stond in het dorp Moergestel, op de rand van de Kempen en de Meierij, een groep inwoners op.

[p. 8]

Geïnspireerd door de Belgische reuzen vatten zij het plan op om drie reuzen te bouwen, voor Oisterwijk, Moergestel en Heukelom ieder één. Het idee, de ideologie als u wilt, was als volgt. Een reus drukt de identiteit uit van een gemeenschap. Door de reuzen samen te bouwen, beheren en exploiteren, ontstaat samenwerking, waardoor je elkaar beter leert kennen. Samengevat: eenheid in verscheidenheid. Het concept is een groot succes gebleken. De reuzen Peer Paorel (Oisterwijk), Gèèselse Ermelindis (Moergestel) en Heukelomse Mie, en de begeleidende groep van circa zestig personen leiden een bloeiend bestaan. Het concept is overgenomen door buurgemeente Tilburg, die ook drie reuzen kreeg, en het naburige Hilvarenbeek. Net als Hilvarenbeek kreeg Liempde (gemeente Boxtel) in 2009 een reus. Momenteel wordt een reus gebouwd in Hulst in Zeeuws-Vlaanderen. In andere plaatsen wordt

In 2005 verzamelde zich in Brugge een flink aantal reuzen. Op de voorgrond de Kaartreuzen van Turnhout. De toeschouwers maken de proporties van de reuzen goed duidelijk. (foto Paul Spapens)

hardop gedacht over reuzen. Sommige reuzengroepen bouwen momenteel kleine reusjes met als doel jongeren te interesseren. Er zijn reuzenbieren op de markt gebracht. Geheel naar de Nederlandse aard is recent een overkoepelende organisatie gesticht, de Nederlandse Reuzenfederatie. De vereniging reist in het najaar van 2011 met alle Nederlandse reuzen en hun gezelschappen voor een paar optredens naar Mallorca.

Tijdens de reuzenstudiedag in Tilburg in 2009 zocht prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld (Universiteit van Tilburg) naar een verklaring voor dat reuzensucces. Hij sprak van een ‘recente toe-eigening van een oud idee’. ‘Een hedendaagse generatie geeft door middel van een reus of reuzin uitdrukking aan een gedeelde identiteit en lotsverbondenheid, uit een behoefte saamhorigheidsgevoel op te bouwen en een bijdrage te leveren aan de in onze samenleving zo noodzakelijke sociale samenhang.’