Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

Peter Debrabandere
Het einde van de standaardtaal

In dit bijna twee jaar geleden verschenen boek schetst Joop van der Horst de geschiedenis van vijf belangrijke Europese talen (Duits, Engels, Frans, Italiaans en Nederlands), vooral van de geschreven en gedrukte variant van die talen, in beperktere mate van de gesproken variant. Van der Horst slaagt er prachtig in om aan te tonen hoe parallel de geschiedenis voor de vijf talen loopt. De geschiedenis van de Nederlandse geschreven en gedrukte taal verloopt nagenoeg op dezelfde manier als die van de vier andere talen. Daarbovenop legt de auteur uit dat vanaf het ogenblik waarop de vijf Europese volkstalen als geschreven taal met het Latijn beginnen te concurreren, die volkstalen een schrijftaalvariant ontwikkelen die in de loop van de eeuwen een steeds strakkere uitwerking wordt van de Europese renaissancevisie op taal. De schrijftalen worden talen met steeds strakkere regels, die via het onderwijs heel streng opgelegd worden.

Zolang geschreven taal een voorrecht blijft van weinigen, blijft de renaissancevisie op taal standhouden, blijft ze de geschreven taal in een steeds strakker keurslijf dwingen. Maar halverwege de 19e eeuw begint de schrijftaal zich los te maken van de traditionele renaissancevisie op taal. Dat gebeurt onder druk van allerlei maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de veralgemening en democratisering van het onderwijs, de opkomst van radio en televisie, de technologie, het toenemende belang van de spreektaal. Het gaat zelfs zo hard dat Van der Horst een beetje provocerend het einde van de standaardtaal aankondigt. Het einde van de standaardtaal markeert een wisseling van Europese taalcultuur, waarbij de renaissancevisie op taal plaats maakt voor een andere visie. Wat die visie precies inhoudt, is nog niet duidelijk, want we leven nu midden in de omslag. De standaardtaal is nog niet verdwenen, de renaissancevisie op taal is nog niet helemaal verdampt. Het is precies dat wat nu voor zo veel onvrede, discussie, onzekerheid en twijfel zorgt. In het onderwijs willen we eigenlijk nog de oude visie op taal en taalgebruik in stand houden, maar dat lukt niet meer.

Met dat laatste begint Van der Horst zijn verhaal. Hij geeft een overzicht van het heel herkenbare gemopper over de kwaliteit van het hedendaagse taalgebruik in heel Europa. En dan keert hij terug naar de middeleeuwen, als het Latijn in heel Europa de schrijftaal is van de geleerden en de clerus, en de (Germaanse, Romaanse...) volkstalen (dialecten) alleen maar spreektalen zijn, van plaats tot plaats verschillend. In die toestand brengt de renaissance verandering. De eerste werken in de volkstaal (Dante, Petrarca, Boccaccio) zijn uitzonderingen. De uitvinding van de boekdrukkunst in de 15e eeuw zorgt in Europa voor een toenemend gebruik van de volkstalen. In allerlei inleidingen van boekwerken verschijnen pleidooien voor het gebruik van de volkstalen. Het belangrijkste argument daarbij is dat de volkstalen gelijkwaardig zijn met het Latijn. Dat is een principe, geen werkelijkheid, want de volkstalen zijn aanvankelijk natuurlijk helemaal niet geschikt als schrijftaal.

Dat moet nog komen. De woordenschat moet eerst uitgebreid en gezuiverd worden, de grammatica moet naar Latijns model opgetekend en beregeld worden, de spelling moet geregeld worden. In Italië en Frankrijk zijn de Accademia della Crusca en de Académie française daarbij de stuwende krachten, in Nederland, En-

[p. 48]

geland en Duitsland zijn dat invloedrijke geleerden.

Het gebruik van de volkstalen als geschreven taal leidt tot een aantal inzichten die de verdere uitbouw van de volkstalen als geschreven taal beïnvloeden. De confrontatie met oudere teksten in de volkstaal en de vergelijking van het Italiaans met het Latijn zorgen voor het besef dat talen veranderen, dat talen zelfs uiteenvallen in verschillende talen. Dat moet tegengegaan worden door de taal vast te leggen in woordenboeken, grammatica's en spellingvoorschriften. Dat proces verloopt heel langzaam.

Gaandeweg doemen binnen de grenzen van zich ontwikkelende staatsverbanden standaardtalen op als nationale talen.

Terwijl in de middeleeuwen de Germaanse en Romaanse volkstalen nog elk deel uitmaken van een groot continuüm van dialecten waartussen geen scherpe taalgrenzen bestaan, ontstaan nu talen waartussen grenzen getrokken kunnen worden, die van elkaar afgebakend kunnen worden. Van der Horst zegt dat er hekken geplaatst worden tussen de talen, dat talen nu telbaar worden. Woordenboeken, grammatica's en vertalingen maken zichtbaar hoe talen van elkaar verschillen. Via de schrijftaal worden talen zichtbaar gemaakt. Meer nog: de taal ís alleen maar schrijftaal. De spreektaal speelt niet mee.

In de 17e en 18e eeuw zijn de taalnormeerders nog vrij mild en formuleren ze alleen maar voorzichtige voorkeuren en aanbevelingen. In de 19e eeuw worden de voorzichtige aanbevelingen strenge wetten voor iedereen. Wie ervan afwijkt, maakt een fout. Van der Horst illustreert die ontwikkeling voor de vijf door hem bestudeerde talen. In het Nederlandse taalgebied is Charivarius (Gerard Nolst Trenité, 1870-1946) de laatste hardliner onder de renaissancistische taalnormeerders. Die steeds toenemende strengheid eind 19e en begin 20e eeuw is symptomatisch voor het vanaf 1860 al barsten vertonende renaissancedenken over taal. De neergang van de renaissancevisie op taal en daarmee ook de neergang van de standaardtalen met hun strakke normen gaat gepaard met allerlei maatschappelijke ontwikkelingen en met de opkomst van nieuwe wetenschappelijke inzichten. Taalkundigen begraven het primaat van de geschreven taal en gaan nu ook aandacht besteden aan de spreektaal. De spreektaal wordt vanzelf belangrijker door allerlei uitvindingen: telefoon, radio, televisie, mobiele telefonie, computer. Nieuwe vervoermiddelen zorgen ervoor dat mensen uit verschillende delen van een taalgebied makkelijker met elkaar kunnen gaan communiceren, dat ze kunnen verhuizen. Steeds meer kinderen gaan naar school. Het onderwijs met aanvankelijk bijna alleen maar aandacht voor Latijn, grammatica, vertalen, schrijven (de grammatica-vertaal-metode) moet gaandeweg de aandacht voor het Latijn verminderen. Er ontstaan schooltypes zonder Latijn. Sinds 1860 worden Latijn en grammatica steeds verder teruggedrongen. Experimenten met ‘natuurmethodes’ doen hun intrede en de klemtoon verglijdt van lezen, schrijven en grammaticaal ontleden naar steeds meer oefenen van vaardigheden, waaronder spreken en luisteren. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat leerlingen en studenten vandaag minder grammaticaal inzicht hebben en slechter spellen dan vroeger.

In de 19e eeuw ontstaat plotseling ook belangstelling voor de gesproken taal, meer bepaald voor de uitspraak. Voorheen zijn nooit pogingen ondernomen om de uitspraak te normeren. Dat kan ook moeilijk anders omdat het door de van dorp tot dorp en van stad tot stad verschillende uitspraak lang onmogelijk geweest is een norm te bepalen. Van der Horst deelt de opkomst van de gesproken standaardtaal in drie periodes in: het chique ABN (eind 19e eeuw - 1920), het burgerlijke ABN (1920-1970) en het democratische ABN (vanaf 1970). Eind 19e eeuw begint de maatschappelijke elite - in de grote Hollandse steden - een eigen gesproken variant van de standaardtaal te cultiveren. Vanaf de jaren 20 van de 20e eeuw wordt die taal overgenomen door de burgerij. Het veralgemeende onderwijs en de media zorgen ervoor dat die gesproken standaardtaal steeds beter verspreid raakt. Die taal trekt ook aan omdat het gebruik van de gesproken standaardtaal een middel is om op de sociale ladder te klimmen. Vanaf de jaren 70 raakt die standaardtaal verspreid in brede lagen van de bevolking. Het gebruik van de gesproken standaardtaal wordt steeds minder een vereiste om sociale promotie te kunnen maken. Door de democratisering van de maatschappij, het veralgemeende onderwijs en de alomtegenwoordige gesproken media wordt sinds de jaren 70 de gesproken taal van iedereen overal hoorbaar. De taal waaiert weer uiteen in allerlei varianten. De hekken rond de standaardtaal brokkelen af. Taal wordt weer ontelbaar. Het continuüm herstelt zich.

Van der Horst geeft heel duidelijk aan dat het einde van de standaardtaal nú nog niet bereikt is, dat we midden in een omwenteling zitten waarvan we het eindpunt niet kunnen voorspellen. Er staat nog van alles te gebeuren. De auteur hoedt zich ook voor verklaringen. Hij legt verbanden, ziet grotere gehelen, veroordeelt niet en keurt niet goed. De waarde van dit boek zit voor een goed deel in die aanpak en in het bijzonder heldere overzicht van de geschiedenis van de vijf behandelde geschreven en gedrukte talen. In deze bespreking probeer ik de grote lijnen van dit boek te volgen, maar er is veel boeiends waarover ik het hier niet kan hebben.

Ik waag me aan twee aanvullingen. De eerste aanvulling betreft de neergang van de renaissancevisie op taal (van 1860 tot nu) en het verband met maatschappelijke ontwikkelingen. De auteur heeft het over de democratisering van het onderwijs, het terugdringen van het Latijn en de opkomst van nieuwe leermethoden, het verminderde belang van de kennis van de standaardtaal bij het klimmen op de sociale ladder, de nog

[p. 49]

steeds groeiende deelname van jongeren aan het hoger onderwijs (universiteit én hogeschool). Ik ben ervan overtuigd dat het die democratiseringsgolf van de 20e eeuw is (waarvan al in de 19e eeuw de aanzet zichtbaar wordt) waardoor de standaardtaal ten onder gaat. De standaardtaal is namelijk eeuwenlang alleen maar een instrument geweest van een beperkte groep intellectuelen, gemaakt door intellectuelen met regels die alleen maar begrepen en gekoesterd kunnen worden door intellectuelen.

De verspreiding van dat instrument in bredere lagen van de bevolking móést mislukken. Alleen het prijsgeven van strakke normen (spelling, uitspraak, grammatica...) maakt schoolsucces van steeds grotere groepen leerlingen en studenten mogelijk. Dat geldt overigens niet alleen voor taal, maar voor alles wat gedoceerd wordt. Ook buiten de taal worden normen afgezwakt en verschuift de aandacht op school naar vaardigheden en attitudes.

De tweede aanvulling betreft de situatie in Vlaanderen. De lezer van dit boek moet er zich heel goed van bewust zijn dat de geschetste ontwikkeling van het chique ABN tot het democratische ABN op Nederland slaat, maar niet op Vlaanderen. In Vlaanderen kennen we de opkomst van het chique Frans. Vanaf 1920 beleven we de periode van het burgerlijke Frans. Vanaf de jaren 30 verdwijnt het Frans als officiële taal en als onderwijstaal uit Vlaanderen en wordt het vervangen door het Nederlands, dat nu zonder na te volgen voorbeeld vanuit het niets als algemene spreektaal moest ontstaan. Dat veel Vlamingen vandaag de Nederlandse standaardtaal niet goed kunnen spreken of niet met overtuiging willen spreken, heeft meer daarmee te maken dan met het verdampen van de renaissancevisie op taal. Meer hierover leest u in mijn artikel Tussentaal of standaardtaal? in Neerlandia/Nederlands van Nu, 2009, nr. 4/5, pp. 42-44.

De auteur draagt zijn boek op aan ‘alle schooljuffrouwen, meesters, onderwijzers en leraren die taalonderwijs geven’. Ik zou dit boek absoluut ook aan hen willen aanraden, maar daarbij ook aan iedereen die met de problematiek van taalonderwijs en taal in onderwijs iets te maken heeft. Er wordt namelijk vandaag nogal wat ondernomen om de taal van de leerling, student, docent er weer bovenop te helpen. Her en der wordt aan taalbeleid gedaan, er ontstaan taakgroepen, er worden taalcoördinatoren aangesteld, er wordt geremediëerd en... er wordt heel hard gemopperd. Wie dit boek gelezen heeft, kan alles beter in een historisch perspectief zien en de huidige ‘taalverloedering’ beter begrijpen.

Joop van der Horst, Het einde van de standaardtaal - Een wisseling van Europese taalcultuur, J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 2008, ISBN 978 90 290 82655, 375 pp. Prijs: €22,50.