Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 45]

Recensies
Ludo Simons
Pieter Geyl, autobiografisch

In het midden van de jaren zeventig ontstond in Vlaanderen een stormpje naar aanleiding van de publicatie van de briefwisseling van de Utrechtse historicus Pieter Geyl met zijn Vlaamse tijdgenoten. Ik had ook ‘strijdgenoten’ kunnen schrijven, want wat de warmbloedige geleerde met zijn Vlaamse correspondenten verbond, was zijn en hun inzet voor een Vlaamser Vlaanderen, in zo nauw mogelijke aanleuning bij Nederland. Welke vorm die aanleuning moest aannemen, daarover waren de geesten - en de gemoederen! - verdeeld, en Geyl volgde die golfbewegingen van emotionele overtuigingen en politieke haalbaarheden met veel empathie, vaak met scepsis, maar altijd met een grote betrokkenheid.

Het stormpje dat in Vlaanderen ontstond en in 1976 zelfs aanleiding gaf tot een heus televisiedebat (o tempora! ...), werd veroorzaakt door een bespreking waarin Geyl op grond van zijn correspondentie ‘ontmaskerd’ werd als een man die in werkelijkheid niets met Vlaanderen op had, maar, waar hij kon, aanstuurde op de vernietiging van België om Vlaanderen bij Nederland te kunnen aanhechten. Uit de discussie die daardoor op gang kwam, bleek dat toch wel erg op een karikatuur van de echte Geyl te lijken. Nog levende tijdgenoten van de in 1966 overleden Geyl mengden zich in het debat, naast historici en filologen, die door een aandachtige en onbevooroordeelde lectuur van de bronnen het klassieke beeld van de reëel om Vlaanderen bekommerde Nederlandse geleerde konden bevestigen. Het trefwoord Geyl in de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (Lannoo, 1998) is daarvan een treffende illustratie.

Dat Geyl een temperament was, zal niemand ontkennen. En evenmin zal iemand beweren dat hij zich nooit liet verleiden tot een uitspraak die, zeker



als ze willens en wetens uit haar context werd gerukt, verkeerd geïnterpreteerd kon worden. Maar hij was wel een onwankelbare democraat, een volbloed antifascist, een fervent tegenstander van het Duitse nationaalsocialisme, dat als een sluipend gif de rechtse stromingen binnen het Vlaams-nationalisme kwam infecteren. En hij was een boeiend geleerde, die het met betrekking tot het thema natie- en staatsvorming tegen de geconsacreerde Belgische historicus Henri Pirenne opnam en een (onvoltooide) Geschiedenis van de Nederlandsche stam schreef, waarin hij een heel ander beeld schetste van de historische saamhorigheid van de Nederlanden en waarmee hij op een aantal vooraanstaande Vlaamse collega's, zoals Hans van Werveke (Gent) en Leo van der Essen (Leuven), grote invloed uitoefende.

Als notoir antinazi werd Geyl, aanvankelijk correspondent voor de NRC in Londen, vervolgens hoogleraar aan University College aldaar en sinds 1935 hoogleraar Nederlandse geschiedenis in Utrecht, in 1940 door de Duitsers opgepakt en samen met ruim honderd andere Nederlandse prominenten (Willem Drees bijvoorbeeld) naar Buchenwald gevoerd. Nadien werden ze naar Nederland teruggebracht en tot 1944 opgesloten in het grootseminarie in Haaren in Noord-Brabant en vervolgens in het kleinseminarie Beekvliet in Sint-Michielsgestel. Daar begon Geyl in 1942 te schrijven aan een autobiografie, die nu door Wim Berkelaar, Leen Dorsman en Pieter van Hees voorbeeldig is uitgegeven en van sobere en trefzekere annotatie is voorzien.

De autobiografie van de toen 53-jarige historicus is, althans op het eerste gezicht, een verbijsterend geschrift. Dat hij een warmbloedig geleerde was, zei ik al. Voor velen zal het een onthulling zijn dat hij ook een warmbloedig rokkenjager was - een vrijetijdsbesteding, waar hij uitgebreid verslag over uitbrengt, soms met details die maar weinig aan de verbeelding overlaten. Zijn eerste vrouw was (of werd?) manisch-depressief, zijn huwelijk een mislukking, maar dat compenseerde hij, althans in zijn Londense tijd, ruimschoots door affaires met Aafje, Truus, Nellie, Dina, Phienka, Hilda en hoe ze allen heetten, soms onder de ogen van zijn eigen echtgenote. Kortom, erg scrupuleus was hij in dat opzicht niet, en dat de memoires pas nu konden worden uitgegeven, vindt voor een deel daarin zijn verklaring. Dat Geyl niet van enige zelfingenomenheid gespeend was, was evenzeer bekend, maar de mate waarin hij zich in dit autobiografische geschrift voorstelt als van kindsbeen af ‘een persoonlijkheid’, begaafd met een ‘helder gezond verstand en onverwoestelijk gevoel van eigenwaarde’ (p. 21), is toch wel niet alledaags. Overigens was Geyls jeugd al even grauw als zijn huwelijk: zijn vader, een arts nota bene, zat aan de morfine en hing zich in 1914 op.

[p. 46]

Maar als historicus schreef hij een imponerend oeuvre bij elkaar, en als klankbord, soms inspirator, soms alleen maar confident van de boeiendste figuren uit het Vlaams-nationalisme van het interbellum kent hij als Nederlander zijns gelijke niet: Antoon Jacob, Herman Vos, Hendrik Borginon, Leo Picard, ze behoorden allen tot zijn intimi, hij ontmoette ze herhaaldelijk, correspondeerde met hen tot in het oneindige en spoorde hen zonder ophouden aan tot constructieve eendracht binnen de Vlaamse Beweging. Elk doctrinarisme verfoeide hij: daarom liep het tussen hem en Antoon Jacob grondig mis, gezwegen van ultra's als Josué de Decker of de priester Robrecht de Smet. Ward Hermans vond hij een ‘smiecht’ (p. 210, m.a.w. een gluiperd), Robrecht van Genechten een ‘schoft’ (p. 336). Kortom, dit geschrift verdiende uitgegeven te worden, al was het maar om zijn weinig diplomatiek taalgebruik, waarmee een bevoorrecht waarnemer zijn licht laat schijnen over een turbulente periode in de geschiedenis van de Vlaamse Beweging en in de langzame maar zekere evolutie van België naar een tweelandenstaat.

Zelf werd Geyl door Leo Picard treffend beschreven als ‘een man die met felheid gematigde opvattingen voorstaat’ (p. 204), wat Geyl niet belette, zijn Vlaamse vriend ‘in zijn kwikzilverachtige beginselloosheid oprecht’ (p. 353) te noemen en hem verder te vereeuwigen - ik verval nog voor één keer in de anekdotiek - als een goede huisvader én ‘een trouw bordeelbezoeker’ (p. 354). Ook dat hadden we zonder Geyl wellicht niet geweten.

Het zal de lezers van dit blad interesseren dat een van de vroege - haast onvermijdelijk polemische - geschriften van Geyl, een pennentwist met P.J. Blok over Nederland en Vlaanderen, in 1922 verscheen in Neerlandia. In een opstel over Geyl uit 1976, opgenomen in mijn boek Antwerpen-Den Haag retour (Lannoo, 1999)^*, heb ik de eeuwige polemist, oproerkraaier en agitator ‘wat bemoeiziek en wat ijdel’ genoemd. Had ik toen al over deze autobiografie kunnen beschikken, dan zou ik die twee relativerende woordjes ‘wat’ zonder twijfel hebben weggelaten. Geyl wás ijdel en bemoeizuchtig, hij oordeelde, zoals de tekstbezorgers in hun voortreffelijk nawoord schrijven, ‘dat het een lieve lust is en plaatst zichzelf daarbij schaamteloos in het middelpunt, als de zon waarom alle planeten draaien’ (p. 387). Een ‘kampioen der zelffelicitatie’, zoals de historicus en journalist Jos Palm hem al eerder had genoemd. Dat maakt de lectuur van dit lijvige autobiografische geschrift er voor lezers die willen lezen wat er staat - en niet ‘wat ze er zelf in leggen’, om de Groningse historicus E.H. Kossmann te citeren - niet minder boeiend om.

Pieter Geyl, Ik die zo weinig in mijn verleden leef. Autobiografie 1887-1940, bezorgd en toegelicht door Wim Berkelaar, Leen Dorsman en Pieter van Hees, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2009, ISBN 978 90 284 2286 5, 483 pp.

Prijs: €34,90.

* Opstellen over bekende en minder bekende facetten en figuren uit twee eeuwen culturele scheiding en toenadering tussen Nederland en Vlaanderen (n.v.d.r.)