Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 36]

Etymologie
Frans Debrabandere
Rijtuigen

Als we het over gewone voertuigen hebben, dan denken we in de eerste plaats aan wagens en karren. Het woord wagen is hetzelfde als Engels wain ‘boerenwagen’. Het is een erfwoord, dat teruggaat op Germaans wagna, Indogermaans *uoghno- en afgeleid is van het werkwoord wegen ‘bewegen’. Een wagen is een voertuig op vier wielen. Het vijfde wiel aan de wagen is dan ook overbodig. Een kar evenwel heeft twee wielen, Al spreken we ook van een driewielkar. Het woord kar is eigenlijk het Picardische car, Frans char, een voortzetting van Latijn carrus. Er zijn verschillende soorten karren: bakkerskar, boerenkar, broodkar, handkar (die ze in Vlaanderen meestal een stootkar of steekkar noemen), hondenkar, huifkar, melkkar, mosselkar, sproeikar, strontkar, vuilniskar enz.

Dan zijn er de specifieke voertuigen. Bij de ongemotoriseerde voertuigen is er allereerst de koets. Het woord koets komt in 1536 als coetse voor en in 1567 als cotsie en is ontleend aan Duits Kutsche, in de 16de eeuw nog Kotsche, want het gaat terug op Hongaars kocsi. Het woord is verkort uit kocsi szekér, d.i. ‘wagen uit Kocs’. Kocs is een plaats tussen Wenen en Boedapest, waar al in de 15e eeuw de paarden van de reiswagens werden uitgespannen en waar koetsen werden vervaardigd. Hieruit zijn ook ontstaan Italiaans cocchio, Frans coche en Engels coach. Het Spaanse coche betekent zelfs ‘auto’ en het verkleinwoord cochecito ‘kinderwagen’. De sjees is een tweewielig rijtuig met kap. Het woord is eigenlijk het Franse chaise (roulante). West-Vlamingen gebruiken daarvoor een vrijwel gelijkend woord, dat evenwel een andere herkomst moet hebben. De ie van sieze kan onmogelijk op de ai van chaise teruggaan, maar wel op de iè van Picardisch siège, want die werd als i uitgesproken. Die siège was de zitting of bok van de koetsier. Het Middelnederlands kende al het woord siege voor ‘zetel, zitting’. Maar toch is het niet uitgesloten dat de sieze haar naam kreeg van de 17e-eeuwse Ph. de Chiese, de bouwer van de berline of reiskoets. Een soort kar is natuurlijk de karos, een gesloten rijtuig. Dat is het Franse woord carrosse, dat ontleend is aan Italiaans carrozza, een voortzetting van Middellatijn carrocium, afgeleid van carrus. Een open vierwielige koets met lage bak is dan weer de kales of calèche, de Duitse Kalesche, die eigenlijk van Slavische herkomst is. Eveneens een vierwielig laag rijtuig, een damesrijtuig, is de victoria, vernoemd (1872) naar de Engelse koningin Victoria (1837-1901). We blijven in Engeland met de tilbury, een licht tweewielig rijtuig voor twee personen. De naam herinnert aan de bouwer ervan, de Londense wagenmaker Tilbury uit het begin van de 19de eeuw. Een ander tweewielig rijtuig met opvouwbare leren kap is de cabriolet (1824). Dat Franse woord is een verkleinvorm van cabriole < capriole, ontleend aan Italiaans capriola ‘reebok’, een verkleinwoord van capro, Latijn caper ‘bok’. Het woord werd naderhand ook



gebruikt voor een auto met opvouwbaar dak. De Engelse cab is een verkorting van cabriolet. Een buggy is een licht open rijtuigje voor één paard, daarna ook een sportieve open auto. Vandaag kennen we buggy vooral als opvouwbare kinderwagen. Buggy is afgeleid van bug ‘kever’ en dat kunnen we vergelijken met de kever, de volksnaam voor de Volkswagen. De sulky is een licht tweewielig rijtuigje voor harddraverijen. Het adjectief sulky betekent ‘gemelijk’; de bestuurder kan nl. geen gezelschap hebben. In Vlaamse en Brabantse dialecten heet een sulky fliget, vliget, vlieget. In zijn Verklarend woordenboek voor België en Nederland (1900) noemt J. Bal een vlieget ‘soort van lichte tilbury zonder kap’. Jammer genoeg ben ik er nog altijd niet in geslaagd de etymologie van dat woord te achterhalen. De dogcart of dogkar is een tweewielig licht rijtuig; de passagiers zitten er rug aan rug. Ook Engels is de hansom, uit te spreken als hensum, een licht rijtuig op twee wielen met twee zitplaatsen. De koetsier zit hier op een bok achterop. De uitvinder ervan is namelijk de Brit Joseph Aloysius Hansom (1803-1882). We kennen de tandem - spreek uit tendum - nu als fiets voor twee personen die achter elkaar zitten en allebei trappen. Maar oorspronkelijk was het een koetsje bespannen met twee paarden achter elkaar. Een barouchet is een licht

[p. 37]

twee- of vierwielig luxerijtuig, waarvan de koetsier op een hoge bok zit (1901-1925). Frans barouchette is het verkleinwoord van barouche, dat ontleend is aan Duits Barutsche, dat zelf ontleend is aan Italiaans baroccio < biroccio, een afleiding van Middellatijn birotum ‘voertuig met twee wielen’. Het woord doet ons onmiddellijk denken aan Frans brouette voor een ‘kruiwagen’, dat teruggaat op Oudfrans beroete, berouette ‘draagstoel met twee wielen’, een verkleinwoord van beroue uit Lat. birota ‘vervoermiddel met twee wielen’. Barouchet en brouette zijn dus etymologisch identiek. Het West-Vlaams heeft die brouette ontleend als brewette, berwette, maar dan wel voor een driewielkar. Een kibitka of kibitke is een licht Russisch rijtuig zonder veren op vier lage wielen met een huif van matten. Russisch kibitka betekent ‘tentwagen’ en is een afleiding op -ka van Tataars kibits ‘Tataarse tent’. De eveneens Russische trojka (1901-1925) is een licht rijtuig met driespan, waarvan het middelste paard onder een hoge beugel draaft. Het is eveneens een afleiding met het diminutiefsuffix -ka. We herkennen er het telwoord



drie in, Russisch troje. Met vier paarden bespannen is de quadriga, een tweewielige wagen die in Griekenland en Rome bij feestelijke optochten gebruikt werd. Het Latijnse woord is samengetrokken uit quadriiugi ‘vier jukken’. Een bekende quadriga staat op het Brandenburger Tor in Berlijn, die de Berlijners wel eens lachend die Retourkutsche noemen. Eveneens door de oudheid geïnspireerd is de faëton, een licht open rijtuig. We hebben het woord overgenomen van het Engels, waar het rijtuig phaeton heet. Phaëthon ‘de stralende’ was de zoon van Helius en Clymene. Hij verkreeg de gunst de zonnewagen een keer te mogen besturen, maar hij kon de vurige paarden van de zonnegod niet in toom houden. Daardoor naderde Phaëthon de aarde te dicht, waardoor grote gedeelten verschroeiden en de Ethiopiërs een donkere huidskleur kregen. Zeus stortte Phaëthon met zijn bliksem uit de wagen.

Sommige voertuigen herinneren aan de plaats waar ze vandaan komen. De berline is weliswaar Frans en betekent ‘uit Berlijn’. De berline werd nl. in Frankrijk in de tweede helft van de zeventiende eeuw ingevoerd door Ph. de Chiese, die de reiskoets gebouwd had voor de keurvorst van Brandenburg, die ermee van Berlijn naar Parijs reed. Ook in Duitsland kwam de berline omstreeks 1670 in de mode. Ook deze naam werd achteraf op een auto toegepast, nl. een personenwagen met verticale achterruit. Eveneens van Duitse herkomst is de landauer, een afleiding van de plaats Landau, vermoedelijk niet Landau an der Isar, maar Landau in der Pfalz. De Oostenrijkse keizer Jozef I, die in 1702 deze plaats bezocht, die toen in Franse handen was, reisde met zijn gevolg met een nieuw type reiskoetsen, die vervolgens landauers genoemd werden. Het kan natuurlijk ook dat de Landauer eigenlijk een Landauer Wagen was, die dus in Landau gebouwd werd. Maar het ene sluit het andere niet uit. In het Kortrijks was een landauer ook wel een kinderwagen.

Rijtuigen kunnen ook gehuurd of tegen betaling gebruikt worden. We noemden al de Engelse cab, ook taxi cab. Een huurrijtuig is ook de fiaker of fiacre, die zijn naam ontleent aan het Parijse Hôtel Saint-Fiacre, waar sinds 1640 - en dat voor het eerst - rijtuigen werden verhuurd. Een Duits huurrijtuig was de Droschke, nu een vrijwel verouderd woord voor taxi. Het woord komt van Russisch dróžki ‘lichte koets’. Het woord verschijnt voor het eerst in de 18de eeuw in het Balticum en in Sint-Petersburg. In de 19de eeuw verspreidt het woord zich dan in het hele Duitse taalgebied. De vigilante is een stationerend gesloten huurrijtuig. Dat woord bestaat niet in het Frans, maar het is een verbogen vorm van het Franse adjectief vigilant ‘waakzaam’. Het woord kwam in Nederland in de tweede helft van de 19e eeuw in gebruik. Het sluiten van de auto uit veiligheidsoverwegingen is dus niet nieuw. Gertrud von Lefort schrijft in Die Letzte am Schafott: ‘Ganz unwillkürlich schob sie mit ihrer zierlichen Aristokratenhand den Riegel am Wagenschlag vor; er war ein wenig verrostet, denn die Karosse stammte noch aus den unruhigen Zeiten der Fronde [1648-1653]. Damals hatte man solche Riegel an den Wagentüren angebracht, weil man nie wissen konnte, ob man nicht einmal in seiner Kutsche würde fliehen müssen.’

En dan zijn er nog de grotere rijtuigen voor groepen reizigers. De diligence was een wagen voor personen- en postvervoer (1775). Het woord is verkort uit carrosse de diligence, letterlijk ‘karos van ijver, spoed, voortvarendheid’. Het voorgedeelte van een postwagen heette coupé, van het werkwoord couper ‘afsnijden, verbreken’, omdat het om een onderbroken doorgang ging. Vandaag kennen we coupé alleen nog als ‘treincompartiment’. Maar het woord doet ook denken aan de brik, een open rijtuig met ingang van achteren en banken tegen de zijwanden. Het is Engels break. Maar hier slaat het breken op het africhten van paarden. De char-à-bancs was een grote open toeristenwagen met dwarsbanken. Het Franse woord spreekt voor zichzelf, het is een wagen met banken. In het Nederlands noemen we die een janplezier. De omnibus was een groot rijtuig met banken in de lengte van de wagen. De voiture omnibus, eigenlijk een wagen voor allen, was een soort paardentram die in 1820 in gebruik werd genomen. In Belgische stations werd vroeger het woord omnibus gebruikt voor stoptrein, boemeltrein.