Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 40]

Woorden
In Vlaanderen hebben ze meer ongevallen, in Nederland meer ongelukken
Siegfried Theissen

Bij het lezen van Vlaamse en Nederlandse kranten en bij het luisteren naar Vlaamse en Nederlandse nieuwsberichten had ik al langer de indruk dat er in het Zuiden meer samenstellingen met -ongeval en in Nederland meer samenstellingen met -ongeluk voorkomen. Hoewel de Grote Van Dale (GVD) onder -ongeluk iets meer samenstellingen (23) vermeldt dan onder ongeval (19), schijnt hij beide woorden als perfecte synoniemen te beschouwen, tenminste als tweede lid in een samenstelling; immers, de omschrijving van de drie categorieën is dezelfde voor -ongeluk en voor -ongeval:

1.	als tweede lid in samenst. als de volgende, waarin het eerste lid een activiteit noemt waarbij een ongeluk/ongeval gebeurt [...]
2.	als tweede lid in samenst. als de volgende, waarin het eerste lid een (mechanisch) hulpmiddel, m.n. een vervoersmiddel noemt dat bij een ongeluk/ongeval betrokken is [...]
3.	als tweede lid in samenst. als de volgende, waarin het eerste lid een locatie noemt [...]

Nu weten we dat perfecte synoniemen niet bestaan. Dat blijkt ook al uit het feit dat GVD niet voor alle samenstellingen met -ongeluk ook een pendant met -ongeval vermeldt en vice versa. Voorbeelden:

1.	arbeidsongeval, bouwongeval, jachtongeval/ongeluk, prikongeluk, scheepvaartongeluk, skiongeluk, sportongeval/ongeluk, vliegongeluk, werkongeval (Belgisch-Nederlands)
2.	auto-ongeval/ongeluk, bootongeluk, bromfietsongeval, busongeluk, fietsongeval/ongeluk, helikopterongeluk, kabelbaanongeluk, liftongeluk, motorongeluk, reactorongeval, rijwielongeluk, scheepsongeval/ongeluk, tramongeval, treinongeval/ongeluk, vliegtuigongeval/ongeluk
3.	bermongeluk, havenongeval/ongeluk, mijnongeval/ongeluk, snelwegongeval, spoorongeval, spoorwegongeval/ongeluk, tunnelongeval/ongeluk, zwembadongeval.

Eigenaardig genoeg worden hiervan slechts bermongeluk, motorongeluk en werkongeval als trefwoord vermeld, zodat we niet te weten komen of er niet toch een verschil is tussen de doubletvormen. Nog vreemder is dat GVD onder -ongeluk vliegongeluk opneemt, onder -ongeval niet vliegongeval opneemt, maar als trefwoord wel vliegongeval, maar niet vliegongeluk opneemt. Ook bedrijfsongeluk wordt niet bij de voorbeelden vermeld, maar wel als trefwoord, naast bedrijfsongeval. Drie andere samenstellingen met -ongeval vermeldt GVD eveneens uitsluitend als trefwoord, nl. kern-, verkeers- en zeeongeval. In de inverte lijst van de elektronische versie is dat gelukkig allemaal rechtgezet. In totaal heeft GVD dus evenveel (24) samenstellingen met -ongeluk als met -ongeval opgenomen. Maar, zoals gezegd, zijn volgens GVD niet altijd beide vormen mogelijk.

Daar wilde ik nu eens met behulp van Google het fijne van weten. Het onderzoek dateert van medio februari 2008.

GVD en Google

De percentages zijn afgerond. Als er niet minstens honderd voorbeelden voor een van de twee mogelijkheden gevonden zijn, worden er geen percentages vermeld en staat er een vraagteken. Het onderzoek heeft alleen betrekking op het enkelvoud. Bij het Belgisch-Nederlandse werkongeval is in de tabel naast NL een schuine streep gezet omdat voor dat woord in Nederland geen relevant cijfermateriaal mogelijk is.

1. Activiteit
GVD: alleen -ongeval		GVD: beide		GVD: alleen -ongeluk
arbeids-	NL 99%	bedrijfs-	NL 98% -ongeval	prik-	NL?
	BE 99%		BE 99% -ongeval		BE?
bouw-	NL 68%	jacht-	NL 82% -ongeluk	scheepvaart-	NL?
	BE?		BE 94% -ongeval		BE?
werk-	NL /	sport-	NL 94% -ongeval	ski-	NL 75%
	BE 98%		BE 99% -ongeval		BE 10%
		vlieg-	NL 71% -ongeluk
			BE?

[p. 41]

2. (Mechanisch) hulpmiddel
GVD: alleen -ongeval		GVD: beide		GVD: alleen -ongeluk
bromfiets-	NL?	auto-	NL 92% -ongeluk	boot-	NL 96%
	BE?		BE 65% -ongeluk		BE?
kern-	NL 93%	fiets-	NL 75% -ongeluk	bus-	NL 88%
	BE 95%		BE 86% -ongeval		BE 50%
reactor-	NL?	scheeps-	NL 61% -ongeluk	helikopter-	NL 89%
	BE?		BE?		BE?
tram-	NL 9%	trein-	NL 79% -ongeluk	kabelbaan-	NL?
	BE?		BE 73% -ongeluk		BE?
		vliegtuig-	NL 94% -ongeluk	lift-	NL?
			BE 41% -ongeluk		BE?
				motor-	NL 97%
					BE 69%
				rijwiel-	NL?
					BE?

3. Plaats
snelweg-	NL?	haven-	NL?	berm-	NL?
	BE?		BE?		BE?
spoor-	NL 70%	mijn-	NL 98% -ongeluk
	BE?		BE?
verkeers-	NL 76%	spoorweg-	NL 61% -ongeval
	BE 93%		BE?
zee-	NL?	tunnel-	NL?
	BE?		BE?
zwembad-	NL?
	BE?

De voorkeur in Noord en Zuid

Voor de eerste categorie (activiteit) gaat de voorkeur in het Noorden uit naar de volgende samenstellingen, voorzien van een asterisk als er een duidelijk verschil is met het Zuiden: arbeidsongeval, bedrijfsongeval, bouwongeval, sportongeval. Anderzijds is er een voorkeur voor *jachtongeluk, *skiongeluk en vliegongeluk. Voor prik- en scheepvaart-waren er minder dan 100 voorbeelden, wat bij Google erg weinig is en waaruit dus geen conclusies te trekken zijn.

In het Zuiden zijn er voor de eerste categorie alleen samenstellingen met -ongeval: arbeids-, bedrijfs-, *jacht-, *ski-, sport-, werkongeval. Voor bouw-, prik-, vlieg- en scheepvaart- waren er te weinig voorbeelden.

In de tweede categorie (mechanisch hulpmiddel) is er in het Noorden maar één samenstelling met ongeval- die duidelijk de voorkeur heeft, nl. kernongeval. Daarentegen worden auto-, boot-, bromfiets-, *bus-, *fiets-, helikopter-, motor-, tram-, trein- en vliegtuig- meestal met -ongeluk verbonden. Over bromfiets-, kabelbaan-, lift-, reactor- en rijwiel- kunnen we bij gebrek aan voldoende voorbeelden niets zeggen.

In het Zuiden heb ik *fiets- en kernongeval gevonden naast auto-, motor-, trein- en vliegtuigongeluk. *Busongeval en *busongeluk kwamen even vaak voor. Voor boot-, bromfiets-, helikopter-, kabelbaan-, lift-, reactor-, rijwiel-, scheeps- en tram-waren er weer te weinig voorbeelden.

In de derde categorie (plaats) is er in het Noorden drie keer een voorkeur voor -ongeval: spoor-, spoorweg- en verkeersongeval en één keer een voorkeur voor -ongeluk: mijnongeluk. Voor berm-, haven-, snelweg-, tunnel-, zee- en zwembad- heeft Google niet genoeg voorbeelden opgeleverd. Wie het hier over een ongeluk/ongeval heeft, zal

[p. 42]

eerder zeggen: een ongeluk/ongeval op de snelweg, in het zwembad enz.

Bij gebrek aan voldoende voorbeelden heb ik de voorkeur in het Zuiden slechts voor verkeersongeval kunnen bepalen: 93%.

Doordat er heel wat samenstellingen met ongeval-/ongeluk- zijn waarvan ik niet genoeg voorbeelden heb gevonden - wegens het verschil in omvang van de corpora meer nog in het Zuiden dan in het Noorden - kun je alleen die gevallen met elkaar vergelijken waar in Noord en Zuid de voorkeur duidelijk is: in de eerste categorie (activiteit) hebben we in het Noorden 5 keer -ongeval en 3 keer -ongeluk, in het Zuiden daarentegen 6 keer -ongeval en geen enkele keer -ongeluk. In de tweede categorie (mechanisch hulpmiddel) is er in het Noorden een overduidelijke voorkeur voor samenstellingen met -ongeluk (10 tegen 1); in het Zuiden zijn er 2 met -ongeval en 4 met -ongeluk. Bij bus- kwamen de twee samenstellingen even vaak voor. In de derde categorie (plaats) is er een voorkeur voor -ongeval: 3 tegen 1 in het Noorden en 1 tegen 0 in het Zuiden, maar er zijn hier heel wat woorden waarvoor ik door tekort aan voorbeelden het antwoord schuldig moet blijven. In totaal ziet de verhouding tussen Noord en Zuid er als volgt uit:

NL: samenstellingen met -ongeval: 9, met -ongeluk: 14

BE: samenstellingen met -ongeval: 9, met -ongeluk: 4

Conclusie

De beschrijving in GVD is (nog afgezien van zijn eigenaardige trefwoordpolitiek), ook als we alleen naar het Noorden kijken, niet altijd adequaat: hij neemt bv. uitsluitend tramongeval op, maar bij Google is het voor 90% tramongeluk. Voor auto-, bedrijfs-, mijn-, sport- en vliegtuig-, waarvoor GVD beide mogelijkheden vermeldt, was er eveneens een voorkeur van meer dan 90% voor auto-ongeluk, bedrijfsongeval, mijnongeluk, sportongeval en vliegtuigongeluk.

Er zijn soms grote verschillen tussen het Noorden en het Zuiden: het opvallendst is dat bij fietsongeluk (NL 75%) / fietsongeval (BE 86%), jachtongeluk (NL 82%) / jachtongeval (BE 94%) en skiongeluk (NL 80%) / skiongeval (BE 91%). Een verklaring heb ik er niet voor.

Er is in het Noorden een grotere voorkeur voor samenstellingen met -ongeluk (14 tegen 9) en in het Zuiden een grotere voorkeur voor samenstellingen met -ongeval (9 tegen 4). Dat wordt bevestigd door de verhouding van de simplexen ongeval/ongeluk: als je, om andere niet ter zake doende betekenissen van ongeluk uit te schakelen, bij een ongeluk/ongeval op Google opzoekt, krijg je duizenden voorbeelden met voor het Noorden 62% ongeluk en voor het Zuiden 99% ongeval.

Mijn aanvankelijk subjectieve indruk is dus door dit onderzoek bevestigd: in Vlaanderen hebben ze meer ongevallen en in Nederland meer ongelukken. Of ze daar ook meer ongelukjes hebben, durf ik niet te beweren. De voorkeur van het Zuiden - m.n. in teksten - voor ongeval is een van de vele voorbeelden van de Vlaamse voorkeur voor exogeen taalgebruik. In de Vlaamse en Brabantse dialecten spreekt niemand van een ongeval, wel van een ongeluk. Omdat ongeluk als dialect aangevoeld wordt, gebruikt de Vlaming in verzorgd taalgebruik liever het minder gewone woord ongeval.