Grammatica
Verbale ratio in duistere omstandigheden
Alex Wethlij
In NvN, 2008, nr. 4, pp. 35-37 kon ik er de aandacht op vestigen dat het bezigen van omdat i.p.v. doordat aanvaard wordt in de latere drukken van Van Dale en in de ANS, maar dat die standaardwerken niet ingaan op ‘de praktijk van het taalgebruik’ bij de keuze tussen daarom en daardoor resp. waarom en waardoor. Bij Van Dale is daar zeker het verschil dat het woordenboek - nog steeds - maakt tussen de betekenisinhoud van reden en oorzaak, debet aan. Taaladvies.net verschaft echter, bleek eveneens, meer informatie en geeft te kennen dat het gebruik van daarom/daardoor parallel loopt met dat van omdat/doordat, wat ik kon ondersteunen met de frequentiegegevens die uit Google te halen zijn. Die gegevens kennen echter, zo bleek tevens, aan doordat en daardoor een duidelijk hogere frequentie toe dan aan omdat en daarom, ondanks de aan omdat en daarom toegeschreven bredere inzetbaarheid: én bij reden én bij oorzaak. Voor waarom/waardoor wijzen de getallen die Google geeft, echter op het omgekeerde: het is nu de vorm met om die sterker staat, zagen wij. De voor waarom gunstigere frequentie moet wel, denk ik, in verband worden gebracht met een omstandigheid waarop ik eveneens meende te moeten ingaan, nl. dat waarom vaak wordt gebruikt als niet duidelijk is waardoor er iets heeft plaatsgevonden, waarbij dat ‘iets’ doorgaans het karakter heeft van een calamiteit.
Vandaag willen wij dit sinistere pad verder bewandelen en een blik werpen op de duistere achtergronden die het gebruik van het woord reden (= oorzaak) kunnen oproepen. Ik begin schijnbaar onschuldig, maar helaas niet zonder geweld met een en ander uit de Nederlandse versie van Stephen E. Ambrose, D-Day - 6 juni 1944 (Brussel, 2004). In de ban van de krijgshandelingen las ik op p. 542: ‘Om verschillende redenen kwamen de Highlanders niet zover.’, op p. 543: ‘Een andere reden voor de vertraging was de neiging om onderweg te gaan plunderen.’ en op p. 545: ‘Er waren heel wat redenen waarom [!] de Canadezen niet al hun doelstellingen haalden.’
De overgang naar moderner oorlogsgebeuren levert voorbeelden op als: ‘10 redenen voor verlies sp.a-Spirit’ (Het Belang van Limburg, 12 juni 2007); ‘Tien redenen waarom [!] Yves Leterme nog maar weinig vooruitgang boekte’ (idem, 11/12 aug. 2007). Ook op andere fronten heerst malaise. Zo las ik onlangs in een schriftelijk examen: ‘De wetgeving blijkt 10 jaar later echter niet goed te werken. Hiervoor zijn verschillende redenen.’ Een verslag uit mijn onderwijstijd levert het volgende voorbeeld op: ‘De gemeente vreest in de rode cijfers terecht te komen. De reden hiervoor is dat door het huizenbouwproject grote tekorten in de financiën zijn ontstaan.’ De zakenwereld wil blijkbaar niet achterblijven: ‘Onrealistische deadlines, verandering van prioriteiten, gebrek aan mankracht ... het zijn vaak dezelfde redenen die aan de basis van het falen liggen.’ (Business ICT, maart 2007). In een ander examenverslag dan weer wordt niet zonder averij geprobeerd tussen Scylla en Charybdis door te varen: ‘De oorzaken of redenen om niet langer te blijven, zijn gerelateerd aan het werk dat men doet.’ Het internet blijft uiteraard niet achter; twee Nederlandse voorbeelden: ‘Angst reden onleesbare taal van ambtenaren’ (de Stentor, 24 nov. 2007); ‘Koolhydraten de reden voor obesitas?’ (Wetenschapsforum.nl, 19 jan. 2008).
Wat alle voorbeelden gemeen hebben, is dat het woord reden gekoppeld wordt aan negatieve achtergronden, maar dat die tenminste genoemd worden of genoemd kunnen worden. Opvallend vaak wordt reden, resp. het meervoud redenen echter gebruikt wanneer onbekende, onduidelijke, onverklaarbare etc. oorzaken aan het werk zijn, de duistere machten waar ik het in mijn vorige artikel al over gehad heb. Een goed voorbeeld om mee te beginnen, is een mededeling van Martine Tanghe in het VRT-avondnieuws (Eén, 30 mei 2007): ‘De vrouw botste om onbekende reden tegen een boom.’ Vervolgens zei ze: ‘Waarom de vrouw tegen een boom reed, is onduidelijk’, waarmee de link wordt gelegd met het mistige gebruik van waarom, belicht in mijn vorige artikel. Ik geef een staalkaartje van voorbeelden, geschreven en gesproken, waarin reden(en) gebruikt wordt ingeval de oorzaak resp. oorzaken onbekend, onduidelijk, onverklaarbaar is resp. zijn: ‘Maar om nog onbekende reden kwam de Achelaar niet boven.’ (Het Belang van Limburg, 20 juni 2005); ‘Laptop door [!] onbekende reden heel sloom’ (Computer totaal, 12 maart 2008); ‘Om onbekende redenen raakte de vlieger tijdens de vlucht bewusteloos.’ (Geïllustreerde Encyclopedie van de luchtvaart, R & B, Lisse, 2004, p. 242); ‘Wat de reden is waarom het gebouw instortte, is niet bekend.’ (Patrick Janssens, VRT, Eén, 2 maart 2004); ‘Om nog onduidelijke reden sterven de spieren af’ (VTM, Telefacts, 8 nov. 2004); ‘Om een nog onduidelijke reden viel een baal wol van 400 kilogram om.’ (Het Belang van Limburg, 29/30 aug. 2008); ‘De 32-jarige chauffeur raakte om nog onduidelijke redenen van de
weg af.’ (VRT, Eén, 1 jan. 2007); ‘Wanneer een baby om onverklaarbare reden blauw wordt [...]’ (Martine Tanghe, VRT, Eén, 22 dec. 2006); ‘Om een nog onverklaarbare reden rommelde en beefde de brug.’ (Het Belang van Limburg, 3 aug. 2007).
Auteursrechtelijk beschermd