Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 15]

Levensbeschouwing
Hier nu hoor mij. Kom tevoorschijn.
Marc Cels

Lijkt de titel niet op een kersttitel? Het is een psalmvers in Halverwege (2008). In dat boek heeft Huub Oosterhuis aan de helft van de psalmen een nieuwe stem en nieuwe adem gegeven. Op 1 november werd hij 75.

De verspreiding van zijn oeuvre in ons taalgebied, over landgrenzen en confessionele grenzen heen, is van die aard dat het voor Neerlandia belangrijk is bij dat invloedrijk werk en bij deze bijzondere man stil te staan. Over zijn levensloop tot nu toe volstaat het enkele feiten en karakteriseringen te memoreren. In Amsterdam werd hij geboren in een katholiek gezin. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij getroffen door de jodenvervolging, waaraan de autoriteiten goedschiks of kwaadschiks meewerkten. Deze ervaring heeft hem grondig getekend. Zijn gymnasiumstudie deed hij aan het Ignatiuscollege. In die periode werd hij na medisch onderzoek opgeschrikt door de conclusie dat hij als gehandicapte door het leven zou moeten gaan, allengs gevangen rakend in zijn lichaam. Het bleek wonderlijk mee te vallen. Enkele weken later was de grootste angst geleden.

In het jezuïetencollege leerde hij ook pater Jan van Kilsdonk kennen (Neerlandia, nr. 4, p. 15 en 17). Deze jezuïet heeft een grote invloed op hem uitgeoefend. Hij leerde Oosterhuis de ziel van wereldliteratuur en van de Bijbel ontdekken. In de jaren vijftig zag pater Van Kilsdonk in dat de majestatische Kerk en de even majestatische God van het Unieke Systeem voor hem een doodlopend spoor waren geworden. In 1960 stichtte hij een onafhankelijke studentenekklesia in Amsterdam. Ondertussen, in 1952, was Oosterhuis bij deze kloosterorde ingetreden, tegen het advies van zijn moeder in. Zij vond dat hij het moeilijk zou krijgen met de kaders van de kerk. Dacht ze aan denkkaders of aan de hiërarchische structuur? Of aan beide?

Hij studeerde Nederlandse taal- en letterkunde, theologie en wijsbegeerte (Groningen, Nijmegen, Maastricht). Van toen, 1957, dateren zijn eerste publicaties. Op 31 juli 1964 werd hij priester gewijd. Het tweede Vaticaanse concilie was toen halfweg. De ramen werden opengegooid, frisse wind mocht binnen. God was niet enkel in de kerk aanwezig, ook in de wereld. Dialoog was aan de orde, en volkstaal dus, ook in de liturgie. Pater Oosterhuis dichtte, gaf een nieuwe stem aan de teksten van de liturgische vieringen, schreef kerkliederen, die de ethische verplichting in ons aanspreken, ging mee in de basisbeweging en in de studentenekklesia.

In de geest van de vernieuwing was het priestercelibaat in West-Europa aan de orde. In Nederland dacht een aantal katholieken dat de situatie nu rijp genoeg was om de celibaatsverplichting op de helling te zetten. Het leidde tot een conflict. Een aantal mensen trad uit of moest uittreden of zwijgen. In 1969 trad Oosterhuis uit.

Nadien is Huub Oosterhuis gehuwd, kreeg hij twee kinderen die musiceren, en legde zich in alle onafhankelijkheid toe op de nieuwe taal en op een nieuwe stijl van voorgaan, op het recht doen en de beleving van solidariteit. Hij stond aan de wieg van het cultuurcentrum De Populier en later, in 1990, De Rode Hoed aan de Keizersgracht, enkele huizen verder dan zijn Stichting Leerhuis en Liturgie. Vanuit dit geestelijk centrum vinden zijn geëngageerde gedachten en zijn hertalingen hun weg - ook het tijdschrift voor religie, cultuur en politiek Roodkoper. Zijn stem is terug te vinden in de meeste kerkliedboeken, protestantse en katholieke, zijn vertaling van de eerste vijf bijbelboeken (in samenwerking met Alex van Heusden) en andere bijbelgeschriften kent succes. Oosterhuis wordt onder meer vertaald in het Engels, Duits en Frans. Ook prins Claus betrok hem in zijn kring van kunstenaars en vrienden. Op de uitvaart van de prins-gemaal hield hij in de kerk de toespraak. Als priester buiten de officiële instituties doopte hij een van de prinsjes. In 2006 was hij lijstduwer op de SP-lijst van Jan Marijnissen. Hij hoopte zo de neoliberale lijn van de politieke wereld in Nederland te verzwakken en politici in andere partijen aan te spreken over een menselijker asielbeleid. Dat beleid, stelde hij, deed hem terugdenken aan de joden-

[p. 16]

vervolging. Het werd hem niet in dank afgenomen. Er kwam een klacht, waarover nadien niets meer vernomen werd. Marijnissen zei: ik zou het zo niet gezegd hebben, ik heb het ook niet meegemaakt, Huub Oosterhuis wel, en als hij dat zo ervaren heeft, mag hij dat zo zeggen. Op 21 september hield Oosterhuis een toespraak bij de herdenking van de overleden Jan van Kilsdonk. Zijn bewerking van psalm 76 werd gezongen, een bewerking die aan zijn leermeester opgedragen is, maar als godsweg ook op hemzelf zeer toepasselijk:

Ik zocht een andere weg,
Ik daalde af in woestijn
werd een stem uit het vuur:
‘Leer elkaar te bevrijden’.
Ik schiep een weg van woorden
die te verstaan en te doen zijn:
brood en recht voor de armen
voor de dorstenden water.
Ik sprak ze in alle talen,
Ze staan aan de hemel geschreven:
Vriendschap ontferming en trouw.
Ik denk dat ze kunnen. Ik wacht.
Ik ben gaan wonen bij mensen
in schemerlicht en verwarring.
Ik wou een kleine-mensen-god zijn.
Liefde sterk als de dood.

In zijn kantoor aan de Keizersgracht 96 stelden we de jarige Oosterhuis enkele vragen over verleden en toekomstig werk. Enkele maanden eerder, in september, was de afspraak gemaakt: toen was hij in het Leuvense zingend en luisterend ontvangen.

Uw taal heeft weerklank gevonden over de confessies heen. Mensen waarderen dat ze in uw teksten en liederen niet in een bepaald denktraject of dogma vastgespijkerd worden, dat ze in de gelaagdheid ervan kunnen ademen. Hoe hangen taal, ervaring en openbaring voor u samen?

Taal is openbaring. Bijbels gesproken is er geen andere openbaring dan in taal. Het gaat in de Bijbel om de openbaring van de Naam. Wij hebben alleen maar een stem gehoord, niets gezien, geen beelden van weet ik wat. Die stem die een Naam formuleert.

De Bijbel is geen fundamentalistisch boek. Het is een beweging. Je moet die geschriften verder denken en herschrijven, zo hebben de auteurs van de bibliotheek die we Bijbel noemen het ook gedaan. Het is een levend boek.

Anders dan in het westerse religieuze denken, anders dan de juridische en dogmatische taal spreekt de Bijbel in beelden en gelijkenissen. Hij is onverbiddelijk in het vasthouden aan ‘niets gezien’, alleen een stem. God als stem. Taal is er om die stem te laten weerklinken. Daar - in de taal is God, zou je kunnen zeggen - wonen zijn woorden. Niet moorden, niet stelen, heb elkander lief, doe recht. In die woorden is ons de geest van God, zijn hart en ziel meegedeeld, gegeven. In woorden is hij aanwezig in deze wereld. In die woorden werkt hij op ons in, vormt hij ons geweten. Het Bijbelse verhaal situeert de geest van God in de taal, in onverwoestbare, evidente woorden: heb liefde tot je naaste, die is als jij, even goed en even slecht. Die lichtwoorden roepen bij iedereen en altijd onmiddellijke herkenning op. De schepping van de mens naar Gods beeld en gelijkenis betekent dat die naar God toe open is, open voor die woorden en die stem. Religie kan niet zonder taal. De kern is het ethisch appèl. Doe recht. Voor mij is liturgie de manier bij uitstek om die stem tot klinken te brengen, door te geven en samen te laten delen. Zo kunnen die woorden bij mensen komen, geschiedenis maken, opwekken. Mensen kunnen veranderen, zich bijstellen.

Hoe belangrijk was het concilie voor dit gebeuren-in-taal? Met uw poëtische woordkracht bent u in ons cultuurgebied immers een erg belangrijke deelnemer, toen en nu.

Dat het concilie ervoor koos de liturgie te vernieuwen in de volkstaal, was een evidentie en een breuk. Voor velen werd eindelijk afgestapt van een obscure mysterietaal, het Latijn, dat zich leende tot een bijna heidense religiositeit, en overgestapt naar de eigen taal waarin het ethisch appèl iedereen kon aanspreken.

Ik ben altijd diep geroerd geweest door een woord van Ignatius van Loyola dat als een leefregel gegeven werd: om hen, bij wie zij wonen beter van dienst te kunnen zijn, moeten allen de taal aanleren van het land waar zij verblijven. Dat is een revolutie. In de zestiende eeuw was niemand in Rome geneigd de taal aan te leren van de landen waar ze kwamen. Heersers gingen vooral op rooftocht. Ignatius heeft een perspectief geformuleerd, dat misschien toch ook in de liturgische vernieuwing doorgewerkt heeft. Ik heb me altijd in dat woord herkend.

U en degenen die uw liedteksten op muziek zetten, geven velen adem en troost. Waar vindt u adem en troost?

Niet alleen in de Bijbel heb ik adem en troost gevonden, maar evenzeer in het in de gemeente dragen van de stem die ons gegeven is, en in het samen delen van alle talenten die daarbij nodig zijn. Dat is tenslotte de structuur van ons bestaan: het betrokken zijn op elkaar. Voor mij is Levinas het verst gekomen in de beschrijving ervan. Hij heeft de evidentie aangedurfd dat het bestaan niet begint bij het ik, zoals bij Descartes (ik denk, dus ik ben), maar vanuit de ander. Hij confronteert mij met het feit dat ik niet zonder meer als innerlijkheid kan bestaan, in en voor mezelf, maar alleen in betrekking tot de andere mens. Jij die mij ik maakt. De toewijding aan de ander staat centraal.

[p. 17]

Wanneer ik een boek ter hand neem van de Nederlands-joodse vrijzinnige Herman Visser, aan wie het ANV een zeer belangrijke donatie dankt, dan treft me daarin dat hij alles ziet in woorden van relatie, dat hij de absolute waarheden schuwt, geen plaats wil geven. Hoe gaat u om met absolute waarheden?

Absolute waarheden bestaan niet, tenzij dat ieder mens op ieder ander mens lijkt. Dat is niet absoluut in de logische zin, het is geen constatering die macht geeft, maar het is een absolute vanzelfsprekende waarheid die iedereen ervaart. Existentieel kun je dat niet relativeren. Je kent je eigen nietigheid, je eigen kracht en je eigen behoefte. Dat heeft die ander ook. Een mens zoals jij. Daarmee is het allemaal gegeven: de opdracht, de zegen. Levinas toont dat in de intimiteit en mijn ontvankelijkheid ervoor, de kiem van mijn geweten schuilt in mijn verantwoordelijkheid, het gehoor voor de stem van de ander, het gezicht voor de ogen van de ander. Het appèl van de ander gaat aan mijn vrijheid vooraf, zegt hij. Dat niet alleen begrijpen, maar het doen, het lijkt wel moeilijk. Maar het al doende begrijpen, dat doen zeer vele alledaagse mensen wereldwijd.

Sinds uw volwassenheid hebt u heel zichtbaar deelgenomen aan de basisbeweging. Het valt blijkbaar samen met uw kijk op de maatschappij en op alle instellingen. U ziet de opbouw van beneden naar boven, naar het gezag dat de eigen positie moet verdienen. In 1983 vond in Amsterdam een landenconferentie van de basisbeweging plaats. We zijn nu vijfentwintig jaar verder. Is de gedachte van opbouw van onderop nog steeds uw gedachte? Is het nog een haalbare kaart in deze zwaar technologische, economistische en mondialiserende maatschappij?

De basisbeweging is niet passé. Het is een beweging die vaak ondergronds gaat. Ze herformuleert zich en duikt weer op. Er is ook iets wereldwijds aan de gang in de afwijzing van monolithisch gezag, dat zou kunnen dicteren hoe wij op deze plek zouden moeten doen en laten.

De kerkelijke basisbeweging is een bevrijdingsbeweging. In Nederland werd er vanuit Rome met geweld op ingegaan. Daarmee werd de gedachte verstevigd dat kerkzijn erin bestaat te gehoorzamen aan Rome en aan wat daar gezegd wordt. Dat denken zal nooit meer een bron zijn. Kardinaal Danneels weet dat ook. En hij handelt ermee. De beperkte zichtbaarheid van de basisbeweging vandaag in Nederland betekent niet dat er niets leeft. Wat is zichtbaarheid? In Vlaanderen ben ik op een zevental plekken geweest waar het Bijbelse verhaal basaal wordt doorgegeven. Het gaat van mensen uit. De bisschop van Brugge laat die ruimte. Anders is het met de aandacht van de media. Voor hen is de basisbeweging geen nieuws.

De komende veertig jaar zullen we ze weer ontzaglijk zien groeien. De nieuwe technologie en de snelle communicatie kunnen ook een goede tegenkracht zijn. Zo ontstaan er nieuwe netwerken die inspiratie geven. Ik zou zo al een netwerk kunnen tekenen door heel Europa heen. Een netwerk van mensen die ongehinderd door welk bovenuit ook hun schriftuurlijke gang gaan. Plekken van bezield verband, die meer dan het gezin of het dorp perspectief geven. Daar geloof ik in, daar hoop ik op.

Ik had voorzien u een aantal schijnbare tegenstellingen voor te leggen, om uw positie bijkomend duidelijker te maken. Het lijkt me niet nuttig: uw denkhouding is duidelijk. Toch leg ik u een van die tegenstellingen voor. Twijfelen of zingen?

Twijfelen en zingen kun je tegelijkertijd. Wanneer ik iemand moet begraven, verleden zaterdag nog een vrouw die pas veertig was geworden, dan is er misschien geen 10 % van de aanwezigen die zich gelovig noemt. Waarom noemen ze zich niet gelovig? Wellicht hebben ze met de kerk of met mensen andere ervaringen gehad. Maar hoop, liefde, twijfel, God, wie dan en hoe ... dat gaat allemaal om in deze mensen. En dan zeg ik: er is een oud lied, en daar staat in: Hij zal je ziel bewaren. Wie Hij? Degene die overal God genoemd wordt, of Allah, of ... Het is een eeuwige intuïtie: als Je er bent, zie dan naar me om. Als Jij bestaat, dan zal je ook haar ziel bewaren en dat heb je ook tegen haar gezegd het laatste ogenblik van haar bestaan. Zo moge het zijn.

Aan het einde van het gesprek vroegen we nog naar taalkunstenaars die Huub Oosterhuis vandaag bijzonder nabij zijn. Paul Celan, Lucebert en Pablo Neruda werden als eersten geassocieerd. Ongetwijfeld is er een verband tussen hen en Oosterhuis' werk met psalmen, naar vorm en inhoud.

We vroegen eveneens naar zijn plannen. In Amsterdam verder werken aan een plek van bezield verband, ook om vluchtelingen op te vangen, om de Bijbel uit te leggen, om muziek te maken en zovele andere dingen ... Zoeken naar soortgelijke plekken elders. Een Jezusboek uitgeven, uitgaande van meer dan veertig jaar opzoek- en verzamelwerk. En nog veel meer ongetwijfeld. Wie zou het hem niet toewensen?

Met deze man van licht en vuur stappen we het volgende jaar in. Eerst nog Kerstmis. In Bid om vrede besluit een jonge jezuïet zijn kerstlied in 1966 met volgende verzen:

Zoals de zon komt met zijn zegen
een bruidegom van licht en vuur,
zo komt de koning van de vrede
voorgoed gekomen is zijn uur.
Hij huwt mensen aan elkander
zijn liefde gaat van mond tot mond.
Hij geeft zijn lichaam ons in handen.
zo leven wij zijn nieuw verbond.