Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 12]

ANV-Kaapstad 100 jaar
Een tocht door Zuid-Afrika
Het journaal van korporaal Willem Muller, 7 september - 5 oktober 1655
Dick Wortel

Oorspronkelijk was het bedoeling van de heren bewindhebberen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie dat het fort bij de Tafelbaay beperkt was gebleven tot een een fort, een tuin en een hospitaal. De groentetuin leverde voor de passerende schepen voldoende verse gewassen. Het vlees was afkomstig van het vee dat meekwam met de grote aantallen inboorlingen, die met algemene naam ‘Hottentotten’ werden aangeduid. Het vee werd geruild voor tabak en koper. Zeer tegen de zin van de heren groeide het nederzettinkje uit tot een kleine stad. Ze zagen de lasten van de nederzetting steeds hoger worden en wilden dat de inkomsten zouden toenemen. De commandeur, Jan van Riebeeck, werd voortdurend gemaand te zoeken naar handelsmogelijkheden. De heren hoopten op een bloeiende handel met rijke en machtige koningen. Op Portugese kaarten waren veelbelovende namen als Rio de Ouro (Goudrivier) en Medaos do Ouro (Goudduinen) aangegeven. Voor de Hollanders was het gebied in het uiterste zuiden van Afrika volkomen onbekend. Het binnenland moest daarom eerst eens goed onderzocht worden.

Op zoek naar handel

De Hottentotten, van de stam Goringhaikona, hadden een hoofdman die bekend stond onder de naam Harry of King Harry. Hij kende wat Engelse woorden omdat hij met een Engels schip naar Bantam was meegevaren en hij kende ook enkele Hollandse woorden die hij had geleerd van schipbreukelingen die al enkele jaren in hun fort Sandenburgh, gelegen ten noorden van de Zoute Rivier, woonden.

In september 1655 besloot Van Riebeeck om een tocht te laten plaatsvinden ‘tot ondersoeck van handel omtrent eenige Inwoonders die noch noyt hier verschenen syn’. De tolk Harry had hem verteld dat er mogelijkheden waren voor handel in ‘bestiael, ende oock eenige oliphants tanden, struijs veren, offte andersints’. De leiding van de tocht was in handen van korporaal Willem Muller die negen soldaten meekreeg. Ook Harry ging mee met een aantal Hottentotten en beesten, want hij wist de weg. Op vier pakossen werden koper, tabak, kralen, proviand en munitie meegenomen.

De tocht

Op 7 september 1655 vertrok korporaal Willem Muller met nog acht soldaten van het fort De Goede Hoope, op zoek naar handelsmogelijkheden. Zij kwamen die dag niet verder dan het redout Duyndorp. De achtste besteedden ze aan het inpakken van het koper. De volgende dag liepen ze verder naar het ‘ronde bosjen’ - nu nog Rondebosch geheeten - waar ze de nacht doorbrachten. 's Avonds keken ze hun spullen na en misten een zak brood en spek, die waren gestolen door de Hottentoos. Op 10 september bleven ze nog bij het ‘ronde bosjen’. Op de elfde begonnen de Hottentotten al vroeg met het bepakken van de beesten. De korporaal wilde daar gaan kijken, maar Harry stond daar met een grote stok in zijn handen, waarmee hij de korporaal wilde slaan. De anderen bleven onthutst staan om te zien hoe dat zou aflopen. Harry liep echter weg, zeggende in zijn beste Engels ‘Goo Goo reght’, net ‘off hij seggen wilde, ick heb u hier niet van doen’. Daarna vertrok de troep in zuidzuidoostelijke richting. Op de bestemming, die niet met naam in het journaal wordt genoemd, merkten de Hollanders dat de Hottentotten het kistje met daarin de pijpen hadden geopend en daaruit enkele pijpen en koralen hadden weggenomen. Ook van het koper waren enkele plaatjes en staven verdwenen. Nu begrepen ze ook waarom Harry die ochtend niet gediend was van de aanwezigheid van de korporaal. De volgende dag kregen ze bezoek van korporaal Symon Huybrechtsz. van Dordrecht, die rechtstreeks van het fort kwam om te informeren of de troep nog moed had om verder te gaan. Muller antwoordde met ja en vertelde over de diefstallen. Huybrechts vertrok meteen naar het fort en kwam later op de dag terug met nieuw voedsel, dat zeer goed van pas kwam, want ook daarvan was het een en ander gestolen. De volgende dag begaf Huybrechts zich weer vroeg naar het fort. Muller vervolgde zijn tocht in zuidoostelijke richting. 's Avonds kwamen ze aan in de ‘duynkes’ van de ‘bay fals’, bij ‘een soete revier’ - nu de Kuilsrivier - waar ze de nacht doorbrachten. De volgende dag, de 14de, vorderde de tocht langzaam, omdat de ossen nog vermoeid waren van de vorige dag. De koers was ‘zuidoost ten zuiden’. Ze zagen de kleine Leeuwenberg in zuidzuidwestelijke richting liggen. De hele dag bleven zij in de duinen. 's Avonds merkten ze dat er weer wat zakjes met koperstaafjes waren verdwenen. Van de koperplaten ontbraken er 111 van de grote en 45 van de kleine. Korporaal Muller vroeg aan Harry of hij daar iets meer vanaf wist. ‘Nosee’ (no, sir), antwoordde hij, maar hij was graag bereid om de dieven op te sporen. Omdat er regelmatig onderweg zakjes van de pakbeesten afvielen, was diefstal toch niet te

[p. 13]

bewijzen, dus de Hollanders lieten het maar daarbij. De 15de en de 16de september gebeurde er niets bijzonders. Nog altijd bevonden ze zich in de ‘duynkes’. Pas op de 17de verlieten ze de ‘duynkes’ en kwamen in ‘een schone valley’, die meer dan vier mijl breed was. Hun koers was oostnoordoost en leidde hun weer naar andere ‘duynkes’. Ze wandelden net zo lang tot dat ze in een andere vallei terecht kwamen ‘daer water in stont’. Daar liepen ze doorheen, sloegen rechtsaf en vonden daar een oude kraal (een dorp van de inboorlingen), waar ze de nacht doorbrachten. Omdat Harry de volgende dag niet verder wilde, bleven ze daar nog een dag. De volgende dag, de 19de, trokken ze rond acht uur weer verder. De tocht verliep moeizaam. De bodem was zo vochtig, dat de beesten tot hun buik daarin wegzakten, ook door hun zware vracht. Zij hielden hun oostnoordoostelijke koers aan en vonden aan het eind van de dag een geschikte overnachtingsplaats. De volgende dag begonnen ze heel vroeg weer aan hun tocht, nu in zuidzuidoostelijke richting. De tocht verliep nu voorspoedig. 's Middags gingen twee Hottentotten vooruit met een stel beesten en lieten de grijze os achter. De os kon niet meer verder door zijn zware vracht van het koper, de tabak en de pijpen. De korporaal zei daarover wat tegen Harry, die deed alsof hij het niet verstond. In een rustpauze zei Harry, dat hij drie Hottentotten vooruit zou zenden om te zien waar de rest bleef. Deze vertrokken en klommen op een duin om de rest te kunnen zien. Er was niets te zien. Harry vertrok met de belofte te zorgen voor een vers beest om de grijze os te vervangen. De groep bleef wachten, maar Harry kwam maar niet opdagen. De korporaal besloot dan maar verder te gaan zonder Harry. Ze kwamen aan op een plaats waar zoet water aanwezig was en waar ook de os kon drinken. Harry dook daar plotseling weer op met een nieuw beest, waar hij meteen een partij koper op laadde. Ze trokken weer verder tot aan het strand van ‘Caap Vals’. De volgende dag zond de korporael twee man weg om de omgeving te verkennen. Zij kwamen uiteindelijk op een strand. Daar vonden ze een jonge walvis, en daarbij enkele Hottentotten die daar stukken vanaf aan het snijden waren. De twee soldaten liepen verder en kwamen bij een klip. Daar vonden ze veel mosselen, die ze verzamelden. Met een grote hoeveelheid mosselen kwamen ze weer terug bij de troep. Ze waren nieuwsgierig of die mosselen eetbaar waren en begonnen meteen met het koken. In de mosselen bevonden zich ‘veel korlkens’, die oneetbaar waren. Ze dachten dat het misschien wel parels waren en bewaarden een kleine hoeveelheid om mee terug naar het fort te nemen. Die dag kwamen ze niet verder.

De volgende dag bleven ze op dezelfde plaats. Op de 23ste vertrokken ze vroeg in oostelijke richting totdat ze weer bij het strand aankwamen. Ze liepen langs het strand tot een rivier - tegenwoordig de Eerste Rivier

Jan van Riebeeck se aankoms aan die Kaap (naar een schilderij van Charles Bell (1813-1882)

genoemd - die van het gebergte afstroomde. Daar vonden ze een oude kraal, waar de nacht werd doorgebracht. De volgende dag voegden acht onbekende Hottentotten zich bij de troep. Ze werden door Harry zeer vriendelijk onthaald. Hij gaf ze ieder zes armringen. Ze bleven de hele dag bij de troep en ook nog de volgende dag, waarop ze bezig waren met het smeden van die armringen. Op de 27ste vertrokken ze met alle andere Hottentotten, op twee na. Ze namen ook elf beesten mee die van Harry waren. Na hun vertrek ging ook de troep weer verder in oostzuidoostelijke richting. Eerst door ‘een schone valey’, totdat ze aankwamen bij een ‘clipachtig’ gebergte. Daar brachten ze de nacht door. De 28ste konden ze niet verder door het slechte weer. De dag daarop beklommen ze een berg. Op de 30ste waren zij halverwege en moesten ze de grijze os verlossen van zijn bepakking en dat allemaal zelf de berg opdragen. Boven aangekomen zagen ze een mooie vlakte. Daar laadden ze het koper weer op de os en vervolgden de tocht in oostelijke richting. Het werd echter zeer mistig, waardoor ze haast niets meer konden zien. Ze gingen door in zuidzuidoostelijke richting. Tegen de avond merkten ze op dat er ‘een heel ongesonde lucht’ hing. Ze werden stijf en trilden zo erg dat ze nauwelijks konden staan.

Op de eerste oktober van het jaar 1655 liepen ze tussen de klippen door en hielden dezelfde koers aan. Ze trokken door een diep moeras en vervolgens, de zuidelijke richting nemend, gingen ze verder. Een hoge berg moest beklommen worden, vervolgens kwam weer een mooie vallei, daarna weer een berg. Onder die berg stroomde ‘een schone reviere’ waar ze doorheen waadden in zuidzuidwestelijke richting. Tot ze aankwamen op de plaats ‘daer wij dien nacht onse resedentie hielden’. De volgende dag zond de korporaal twee soldaten vooruit die moesten kijken of ze het strand konden vinden en hoe de omstandigheden daar waren. Harry werd niet meer

[p. 14]

vertrouwd, want hij sprak zo vaak ‘van groote dingen, hetwelck sy contrarie hebben bevonden’. De verkenners vonden slechts mager land. Ze kwamen nog twee Hottentotten tegen, waar ze echter niet naar toe wilden gaan, want die hoorden waarschijnlijk bij Harry. Eindelijk kregen ze het strand in zicht, maar het was al te laat om daar naartoe te gaan.

Terug naar het fort

Omdat ze Harry zo lang gevolgd hadden, was het voedsel opgeraakt. Omdat er ook geen beesten meer waren en er ‘heel ongesont lant’ was, besloot de korporaal om de volgende dag weer naar het fort terug te gaan. Op drie oktober maakten ze zich gereed om terug te keren met de overgebleven beesten het het koper. Harry was daar zeer op tegen en vroeg: ‘Waer wilt ghij henen met het coper’, waerop onsen corporael antwoorde ‘na de Caep’. Daar komt niks van in, zei Harry toen, want als ik zonder beesten, maar met het koper op de Kaap terug kom, dan zou de commandeur - dat is dus Van Riebeeck - zeer kwaad op mij worden en ‘ick en soude niet meer derven in sijn huys comen eeten ofte aen boort varen om Spaence wijn ende broot te halen’. Maar als ik het koper meeneem en een hoop beesten breng, ‘soo sal den Capiteyn seggen dat 's goet fatsoen, Herry compt hier en eet hollantse kaes ende boter, ende drinckt spaense wijn, ende ick sal u een huys laten maeken, ende morgen sullen wij aen boort varen, dan sult ghij Spaence wijn ende broot halen’. Harry eiste dat de os zou achter blijven, want die had de kapitein niet nodig. Korporaal Muller besloot dan maar om Harry de rest van het koper mee te geven. ‘Doen sijn wij met goede vruntschap van hem gescheyden’, aldus het journaal. De os ging mee terug. Ze daalden de berg af die ze op 30 september hadden beklommen. Ook de ‘slappigheyt van onse leden’ verdween tijdens die tocht. Op 4 oktober vertrokken ze al vroeg en wandelden over de berg die lag tussen het grote bos en het ‘ronde bosken’. De koers was westnoordwest en leidde door ‘een schone valey’, waarna zij in de ‘duynkes’ aankwamen, waar de nacht werd doorgebracht. De volgende dag vervolgden ze de tocht totdat ze op de ‘waghenwegh’ kwamen, die naar het fort leidde.

Harry kwam op 8 december aan op het fort met slechts 13 beesten. Vier zakken met koper en al het tabak waren hem ontstolen, beweerde hij. Later bleek hij honderden schapen te bezitten die hij met de achtergehouden ruilmiddelen had gekocht. Maar Harry was niet meer nodig. Gonnomoa, de hoofdman van de Cochoqua, ook genoemd ‘de Zwarte Kapitein’ omdat hij zijn lichaam met roet inwreef, nam zijn plaats in. Zijn stam bezat meer dan 20.000 stuks vee en van hem werd veel vee gekocht. Met hem konden dus zaken worden gedaan.

De naam ‘Hottentot’ was in de 17de eeuw een algemeen in gebruik als neutrale naam voor inwoners van West- en Zuid-Afrika. Waarschijnlijk is het een klanknabootsende naam, vanwege de eigenaardig klinkende taal, waarvan in Dapper, Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaensche Gewesten (Amsterdam, 1668, p. 652) staat dat de taal van de inboorlingen lijkt op ‘een ongehoorde hakkeling’, zoals dat bij iemand ‘die in het uiten zijner woorden hakkelt en stamelt’.
Wie over de vroegste tochten van de Hollanders in Zuid-Afrika meer wil weten, leze E.C. Godée Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd, 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1916, Eerste deel: Tochten naar het Noorden 1652-1686 (Werken Linschoten-Vereeniging, deel XI). Er is een herdruk van 1976.