Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 3]

Algemeen
België op weg naar confederalisme?
Een gesprek met Guy Tegenbos
Marc Cels

De financieel-economische neergang treft alle staten en burgers wereldwijd, ook België en Nederland. Daarenboven kampt België met een institutionele kwestie, die eveneens sociaal-economische en financiële implicaties heeft en even oud is als de staat zelf, en dat heeft de jongste decennia geleid tot een reeks staatshervormingen, waarbij delen van België, Vlaanderen vooraan, meer staat werden. Alleen stelt men nu in en buiten België met gefronste wenkbrauwen vast dat de institutionele kous niet af blijkt te zijn en dat het sinds 10 juni 2007 niet meer mogelijk lijkt hierover op het federale niveau tot compromissen te komen.

We vroegen aan Guy Tegenbos hoe dit uitgelegd kan worden op een wijze die het ook niet geëngageerde toeschouwers mogelijk maakt te begrijpen wat er gaande is. Guy Tegenbos (^o 1949) startte zijn loopbaan als onderzoeker in het departement Politieke Wetenschappen aan de Leuvense universiteit. Nadien was hij verbonden aan de Universiteit Antwerpen en aan het ministerie van Cultuur. Wie De Standaard leest, kent hem reeds lang. Hij is de gerespecteerde senior writer Wetstraat van deze kwaliteitskrant. Als Wetstraatjournalist volgt hij het leven in het politieke landschap van nabij. Guy Tegenbos is een grondige kenner van het federalisme en van federalistische modellen. Federalisme, zegt hij, is geen naamwoord, maar een werkwoord. Kon Neerlandia een betere deskundige vragen om de duim eens aan de pols van het laboratorium België te houden?

Wat maakt het voor de vertegenwoordigers van de twee grote gemeenschappen in België, de Franse en de Nederlandse (Vlaamse), vandaag moeilijker dan vroeger om tot compromissen over hun samenleven te komen?

Het is belangrijk te vertrekken van twee vaststellingen, ten eerste de verhouding 60/40, ten tweede het bestaan van twee landen in België. Twee landen: hoe je het wendt of keert, in België is de politieke organisatie per gemeenschap gescheiden. Ook de sociale en de economische gegevens lopen in noord en zuid uit elkaar. Vlaanderen heeft andere behoeften en andere politieke voorkeuren. Noord en zuid maken andere keuzen.

De sociaal-economische evolutie illustreert dat duidelijk: dertig jaar geleden waren de werkloosheidsgraad en het



inkomensniveau in de staat statistisch ongeveer gelijk. Sinds 1970 gaat Wallonië economisch achteruit en is er een opwaartse evolutie in Vlaanderen. Als je het gemiddelde inkomen in België nu weergeeft met 100 %, dan staat Vlaanderen nu op 110 en Wallonië op 85; 25 % verschil dus, je zou het kunnen vergelijken met het zuiden en het noorden van Italië. Maar in België grenzen deze gebieden wel aan elkaar.

Ook politiek zijn we uit elkaar gegroeid sinds de jaren '60. De partijen zijn gesplitst, meestal op vraag van Franstaligen die vreesden door het getal (60/40-verhouding) gedomineerd te worden. De laatste partij die splitste, was de socialistische partij, doordat het Waalse element daar domineerde. De belangrijkste verenigingen zijn eveneens ‘communautair’ gesplitst. Het is begonnen met de groei van regionale politieke partijen, die tot aan de voorbije staatshervormingen succesrijk bleken. Ze waren het gevolg van een evolutie in het politieke denken in de partijen en oefenden een versterkende invloed uit op die ontwikkeling. Het heeft tot verschillende verkiezingsuitslagen per gebied geleid. Het kiezerspubliek zorgde voor verschil, de taal verschilt, het medialandschap is verschillend: wat in de Vlaamse media voor ophef zorgt is niet wat in het Franstalige gebied ophef maakt. De twee gebieden hebben al verregaande autonomie verworven. Veel macht is doorgespeeld naar Europa en naar de twee landen.

[p. 4]

De conclusie is dat België een staat is die samengesteld is uit twee landen. Nederlandstaligen en Franstaligen functioneren apart van elkaar en hebben andere behoeften. Een voorbeeld inzake de werkgelegenheid: hoewel de actieve bevolking in Vlaanderen procentueel in belangrijke mate hoger ligt dan in Wallonië (en Brussel), is er een tekort aan arbeidskrachten. In Wallonië (en in Brussel) is er veeleer een tekort aan arbeidsplaatsen.

In de meeste federale landen zijn kwesties als sociale zekerheid, defensie, buitenlands beleid, financiën, justitie en binnenlands bestuur samen met de beslissingen over de organisatie van de staat en over de bevoegdheidsverdeling tussen federatie en deelstaten een gezamenlijk gedragen bevoegdheid. In België is alleen de federale overheid bevoegd daarvoor.

Een van uw twee vaststellingen was de 60/40-verhouding. Is dat geen probleem bij het besturen van de juist opgesomde materies?

Er is een afspraak om de macht van de 60 % (Vlaanderen, de Brusselse Vlamingen inbegrepen) met allerlei mechanismen te temperen. De ministerraad heet op federaal niveau paritair te zijn, er zijn alarmbelprocedures en bijzondere meerderheden in het federale parlement, ook bestaat de mogelijkheid om bevoegdheids- en belangenconflicten in te roepen. Zo wordt voorkomen dat 60 %, de Vlamingen, zouden domineren. Het is een eerbare bedoeling maar het werkt anders. Veertig procent (Wallonië en Franstalig Brussel) blokkeert wat de zestig procent wil, of kan dat blokkeren. Voorstellen van Vlaamse zijde worden afgeblokt, zodat niets verandert. Het gaat hier lang niet steeds of vooral om taalmateries. Dat afblokken bij het beheren van die domeinen die federaal gebleven zijn, leidt duidelijk tot frustraties. De meerderheid voelt zich permanent geremd, de minderheid voelt zich evenmin gelukkig omdat ze enkel afblokt. Ik heb nog geen ander land gezien waar de meerderheid om meer autonomie vraagt, separatistische tendenzen vertoont. Meestal komt die vraag van de minderheid. In België is dat omgekeerd. Het blokkeren heeft de meerderheid geleid tot de vraag naar meer autonomie.

Dat is toch al een hele tijd zo. Wat is er nieuw aan de huidige conflictsituatie?

Ten eerste hebben de twee regeringen-Verhofstadt de dynamiek naar meer autonomie gedurende de acht voorbije jaren afgebroken. Er werden nauwelijks Vlaamse verzuchtingen ingewilligd. De conflictmaterie is blijven liggen. Ze is nu een stuwmeer geworden.

Ten tweede, de Franstaligen hebben ervaren dat er niets gebeurt wanneer ze neen zeggen. De grote Vlaamse druk staat haaks op de kleine geneigdheid bij Franstaligen om wat toe te geven.

Ten derde, en dit is fundamenteel, aan beide zijden zijn nieuwe politieke elites aangetreden. Zij hebben geen verwantschap met de oudere generaties en met de oude verbanden, toestanden of praktijken, die voor het uiteengaan in twee landen bestonden. Een sprekend voorbeeld: gewezen eerste minister Jean-Luc Dehaene is nog ten dele opgegroeid in een bestel waar het Belgisch niveau nog wat betekende. Hij had vele contacten met anderstalige politici en met mensen en instituties aan de andere kant van de taalgrens. Nu zijn er nauwelijks nog contacten van die aard, tenzij de officiële. Er is geen kennis meer van de andere groep. Dat betreft alle beleidsdomeinen. De huidige generatie politici is opgegroeid in een gescheiden model, met andere gevoeligheden. Toen Jean-Luc Dehaene van het Hof een informatieopdracht kreeg, kon hij enkel vaststellen dat hij tot de oudere en andere generatie gerekend werd, die niet meer aan zet is. Hij heeft zijn opdracht dan ook bijzonder snel teruggegeven.

Is er dan nog toekomst voor het federale niveau in België?

In een klimaat waarin het ene land het andere land blokkeert, kunnen de gescheiden politieke elites de kloof niet meer overstijgen. Het federale niveau is niet op zodanige wijze geconstrueeerd dat het nog kan werken. Een staatshervorming zou dat kunnen verhelpen door een nieuwe, verdergaande bevoegdheidsverdeling tussen de staat en de deelstaten als uitgangspunt te nemen. In de afgelopen tijd, sinds de vorige federale verkiezingen van juni 2007, is men er niet in geslaagd om hierover een echt gesprek te hebben. De problemen zijn enkel scherper geworden en oudere politici worden niet meer begrepen. Hoe moet die nieuwe bevoegdheidsherverdeling er dan uitzien? De enige oplossing bestaat erin zoveel mogelijk conflictstof weg te halen van het federale niveau en over te hevelen naar de deelstaten. Die zijn bestuurskrachtiger en kunnen beter inspelen op de behoeften en de opvattingen van hun burgers en kiezers. De voorbije jaren kon bijvoorbeeld inzake werkloosheid vastgesteld worden dat ministers zonder weet van de problematiek in het andere gebied plannen voor het geheel uitschreven. Bijvoorbeeld het Rosettaplan van de Franstalige socialistische minister Onkelinx. Het was helemaal niet op Vlaanderen bedacht. Dergelijke bevoegdheden moeten naar de deelstaten. Wij moeten de weg gaan van federalisme met constructiefouten, consumptiefederalisme, naar confederalisme, met deelstaten die ook financieel verantwoordelijk zijn voor hun beleid, en niet uit de federale schatkist met dotaties gevoed worden.

[p. 5]

Het was geen slecht voorstel dat de Vlaamse minister-president Kris Peeters in september formuleerde: dat de twee landen buiten de federale regering om zouden onderhandelen. Als ondertussen wat vertrouwenwekkende stappen gezet worden, dan kunnen de deelstaatsverkiezingen van juni 2009 (samen met de Europese verkiezingen) eerder een pluspunt zijn dan een bijkomende beschadiging van het politieke laboratorium dat België is. Politici moeten uit de loopgraven komen. Het kartel CD&V/N-VA kon dat in het recente verleden, omdat het dat wilde én duidelijk een leidende functie in Vlaanderen had. Aan Franstalige zijde bestond er geen duidelijk leiderschap, vanwege de verdeeldheid in groepen van gelijke grootte. Daarom durfden ze de eigen mensen nog niet te zeggen dat de huidige situatie politiek niet haalbaar blijft en sociaal niet betaalbaar is. In feite zijn het één blijven van de sociale zekerheid en van het arbeidsrecht heel belangrijke elementen, die hun van Vlaamse zijde gewaarborgd kunnen worden. Het zou de pleinvrees bij de Franstalige onderhandelaars moeten inperken. Intussen is het kartel CD&V/N-VA uiteengespat...

U woont niet in Brussel. Zou u ook zo denken, als u daar wel woonde?

Als ik in Brussel woonde, zou ik me allereerst bekommeren om het slechte bestuur van deze stad. Het is de stad waar de meeste bestuurlijke problemen zich voordoen, terwijl het ook de stad is die het meeste geld krijgt. In feite heeft Brussel heel vele kansen. Als zetel van Europa verzamelt de stad de zetels van vele organisaties. Het zou economische groei moeten genereren in de wijde omgeving. Ondertussen slaagt Brussel er niet eens in de eigen bevolking in te schakelen in het arbeidsproces. Politiek Brussel focust uit bestuursarmoede op de uitbreiding van zijn grondgebied met zes gemeenten, waar nu ook rijke Brusselaars wonen. Indien Brussel meer op samenwerking met Vlaanderen afstevende, zou er economisch een win-winsituatie ontstaan.

Vooral in Brussel ziet men de Belgische driekleur aan de gevel van een aantal gewone woningen hangen. Meestal gaat het om Franstalige landgenoten, al of niet met verlatingsangst, die zich niet kunnen voorstellen dat het België waarvoor ze vlaggen, reeds lang vervlogen tijd is. De realiteit is anders. De laagste activiteitsgraad in de federatie situeert zich in Brussel. Dat er nu een samenwerking ontstaan is tussen Brussel en Vlaams-Brabant om vacatures in de Vlaamse rand rond Brussel in te vullen, en eveneens rond werkgelegenheid over de taalgrens tussen de Waalse en de Vlaamse regering, is een positieve noot. Het behoort tot de vertrouwenwekkende maatregelen.

Vooraleer de internationale financiële crisis bij Fortis en Dexia toesloeg, hoorde men weleens het idee opperen de mislukte dialoog over de staatshervorming opnieuw op het getouw te zetten na vervroegde federale verkiezingen. Zijn vervroegde verkiezingen een goede zaak?

Die nieuwe federale verkiezingen zouden de te onderhandelen gegevens niet wijzigen. Ook de situatie van de onderhandelaars zou nauwelijks een andere zijn: de twee landen, het blokkeren van de meerderheid. Daarenboven is het grondwettelijk niet geoorloofd federale verkiezingen te organiseren vooraleer de situatie van het ongesplitste kiesarrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde geregeld is op een wijze die het Grondwettelijk Hof aanvaarden kan. Ik ben een legalist. De staat mag niet met de eigen grondwet de vloer aanvegen. Als de Kamer toch trucs zou inroepen om tot dergelijke verkiezingen over te gaan, zou het niet moeilijk zijn het Grondwettelijk Hof te bewegen tot een veroordeling daarvan. Ik vermoed ook dat velen die thans een taak waarnemen in de kiesbureaus, in dat geval zouden bedanken voor die eer. Het wordt dan technisch zelfs erg moeilijk verkiezingen te organiseren.

Schept de door u voorgestane evolutie meer kansen voor de samenwerking tussen Nederland en Vlaanderen?

Niet direct op cultureel niveau, wel op economisch niveau. Economisch kan dan tussen beide gebieden gemakkelijker een boeiende samenwerking ontstaan. Als de politici in België niet meer hoeven te focussen op de noodzakelijke staatshervorming, komt ruimte vrij voor de economische synergie tussen Vlaanderen en Nederland.