Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

Woorden
Over toestellen en apparaten
Siegfried Theissen

Wie er de jongste druk van de Grote Van Dale (2005) op naslaat, vindt onder apparaat bij betekenisnummer 5 - de andere betekenissen, waar apparaat geen synoniem is van toestel, zoals in ambtenarenapparaat of afweerapparaat (v.h. menselijk lichaam), zijn hier niet relevant - de volgende definitie: ‘samengesteld werktuig dat dient als hulpmiddel bij bepaalde handelingen of werkingen, syn. toestel: elektrische, huishoudelijke apparaten; ook als tweede lid in samenst. als de volgende, waarin het eerste lid een handeling of werking noemt: aflees-, *beademings-, *brandblus-, fax-, *fotokopieer-, *kopieer-, registratie-, *registreer-, scheer-; ook als tweede lid in samenst. als de volgende, waarin het eerste lid een product noemt: espresso-, koffie-, *warmwater-.’ Onder toestel II, 1 zegt GVD: ‘constructie die dienst doet als mechanisch hulpmiddel, syn. apparaat, machine: een optisch toestel … ook als tweede lid in samenst. als de volgende, waarin het eerste lid een handeling of een werking noemt: administratie-, *afluister-, *blus-, condensatie-, droog-, filter-, hijs-, *kopieer-, *meet-, ontstekings-, reddings-, schiet-, verstuivings-, weeg-, zaag-.’

Hoewel GVD dus apparaat en toestel in deze samenstellingen als synoniemen beschouwt, valt op dat alleen de verbinding met kopieer- in de twee lijsten (door mij gecursiveerd) voorkomt. Maar kijk je naar de inverte lijsten van GVD, dan blijkt dat ook de (door mij) van een asterisk (*) voorziene woorden in de twee lijsten voorkomen en dus volgens GVD synoniemen zijn. Uit de inverte lijsten blijkt echter dat er nog veel meer zijn: in totaal vermeldt GVD er 46, nl. ademhalings-, afluister-, afzuig-, beademings-, blus-, brandblus-, controle-, davis-, fax-, film-, flits-, fotokopieer-, heetwater-, hoor-, huishoud-, hulp-, inhalatie-, kali-, kopieer-, las-, lees-, luister-, meet-, narcose-, ontwaardings-, oproep-, projectie-, regel-, registreer-, regulatie-, röntgen-, sein-, slinger-, smeer-, soxhlet-, sproei-, stook-, televisie-, tril-, vacuüm-, vang-, vernevelings-, verwarmings-, voedings-, warmwater- en zuurstofapparaat / toestel.

[p. 39]

De vragen die ik me gesteld heb zijn:

Is er bij deze doubletten een frequentieverschil tussen de samenstellingen met -apparaat en die met -toestel?

Bestaat er een gebruiksverschil tussen Noord en Zuid?

Zijn er nog andere doubletten, waarvan de GVD slechts -apparaat of -toestel vermeldt?

In de loop van de maand maart 2008 heb ik aan de hand van een onderzoek op Google geprobeerd een antwoord op die vragen te geven. Al vlug is gebleken dat er voor de meeste doubletten minder dan 100 vindplaatsen waren, wat voor een reusachtig corpus als Google erg weinig is. Ik heb me dan ook beperkt tot die doubletten waarvoor ik, althans voor een van de twee delen van het taalgebied, ten minste 100 voorbeelden voor een van de twee mogelijkheden heb gevonden. Omdat het NL-corpus drie- à viermaal zo omvangrijk is als het BE-corpus, is het niet verwonderlijk dat er voor een aantal woorden slechts voor het Noorden relevante resultaten waren.

Doubletten in GVD

Duidelijke voorkeur voor -apparaat (N = NL; B = BE):afluister- (N: 99 %), afzuig- (N: 98 %), blus- (N: 69 %; B: 66 %), controle- (N: 98 %; B: 60 %), film- (N: 71 %), fotokopieer- (N: 99 %; B: 67 %), hulp- (N: 98 %), kopieer- (N: 99 %; B: 96 %), las- (N: 92 %; B: 76 %), lees- (N: 98 %; B: zie b), regel- (N: 98 %), röntgen- (N: 87 %; B: 83 %), tril- (N: 99 %), zuurstof- (N: 81 %)

Beide vormen komen even vaak voor:

lees- (B: -apparaat: 49 %; -toestel: 51 %)

Duidelijke voorkeur voor -apparaat in NL en voor -toestel in BE (de percentages slaan op -apparaat):

beademings- (N: 84 %; B: 28 %), fax- (N: 97 %; B: 30 %), flits- (N: 98 %; B: 12 %), meet- (N: 96 %; B: 32 %)

Duidelijke voorkeur voor -toestel in NL en voor -apparaat in BE (de percentages slaan op -toestel):

hoor- (N: 79 %; B: 10 %)

Doubletten waarvan GVD maar één vorm vermeldt

GVD heeft alleen -toestel opgenomen

Google wijst op een duidelijke voorkeur voor -apparaat:

droog- (N: 97 %), filter- (N: 94 %), massage- (N: 99 %; B: 63 %), meng- (N: 94 %), zend- (N: 93 %)

Beide vormen komen even vaak voor:

oefen- (N: 51 % -apparaat, 49 % -toestel)

GVD heeft alleen -toestel opgenomen, maar er is een verschil tussen NL en BE

reken- (N: 90 % -apparaat; B: 99 % -toestel)

GVD heeft alleen -apparaat opgenomen, maar BE geeft de voorkeur aan -toestel

fitness- (N: 96 % -apparaat; B: 83 % -toestel), inbouw- (N: 93 % -apparaat; B: 97 % -toestel), video- (N: 96 % -apparaat; B: 86 % -toestel)

Voor de GVD-doubletten waarvoor we genoeg voorbeelden gevonden hebben (meestal waren dat er honderden en vaak zelfs duizenden) is er in het Noorden in bijna alle gevallen een overduidelijke voorkeur voor de samenstelling met -apparaat. In het Zuiden heeft -toestel meer succes: zelfs bij samenstellingen waar ze ook daar de voorkeur geven aan -apparaat, is die voorkeur kleiner dan in het Noorden (zie: controle-, fotokopieer-, las-). Maar er zijn vooral 4 woorden waar het Zuiden, in tegenstelling met het Noorden, duidelijk de voorkeur geeft aan -toestel, nl. bij beademings-, fax-, flits- en meet-. Het enige tegenvoorbeeld is hoorapparaat (B: 90%; N: 21 %).

In 6 gevallen vermeldt GVD alleen de samenstelling met -toestel. Afgezien van oefenapparaat/-toestel, die allebei even vaak voorkomen, is er ook hier in het Noorden een overduidelijke voorkeur voor -apparaat, nl. bij droog-, filter-, massage-, meng-, reken- en zend-. In het Zuiden is dat alleen maar - en dan nog in mindere mate - het geval bij massage-, maar bij reken- verkiest het Zuiden alweer -toe-stel. Die Belgische voorkeur blijkt ook uit de 3 gevallen waar GVD alleen de samenstelling met -apparaat honoreert en waar het Zuiden, in tegenstelling met het Noorden, fitness-, inbouw- en videotoestel prefereert.

De doubletten die GVD vermeldt, zijn dus, afgezien van oefen- in NL en lees- in BE, geen echte doubletten: in het

[p. 40]

Noorden komt, behalve in hoortoestel, altijd -apparaat voor, met een gemiddelde voorkeur van meer dan 90 %. In het Zuiden daarentegen heeft -toestel meer succes. Het is dus niet uitgesloten dat GVD ook rekening heeft willen houden met de situatie in België, voor zover natuurlijk als ze op de hoogte waren van dat verschil. Maar GVD schijnt toch niet altijd goed te weten hoe hij de verschillen tussen -apparaat en -toestel moet definiëren: in de betekenis ‘communicatie- of mediamiddel’ vermeldt hij bij samenstellingen met radio- en televisie- als enige mogelijkheid -toestel (zie II, 2), maar in de inverte lijst heeft hij dan toch ook televisieapparaat opgenomen, waarvan Google maar enkele voorbeelden heeft opgeleverd, tegenover duizenden van televisietoestel. Vreemd is ook dat GVD uitsluitend videoapparaat vermeldt (geen mediamiddel?) en naast telefoontoestel telefoonantwoordapparaat. Nog eigenaardiger is zendontvangapparaat naast zendtoestel. Het kan nog gekker: voor fax- honoreert GVD beide mogelijkheden, maar voor facsimile- alleen de samenstelling met -apparaat.

Conclusie

Terwijl GVD de samenstellingen met -apparaat en -toestel als synoniemen beschouwt, is er in het Noorden een overduidelijke voorkeur voor -apparaat en in het Zuiden in een aantal gevallen een voorkeur voor -toestel. De reden daarvan is niet duidelijk. Maar dat betekent niet dat in het Noorden -toestel nu ‘bedreigd’ zou zijn door - apparaat, want het is nog steeds niet alleen radio-, telefoon-en televisietoestel (media en communicatie), maar ook gym-, navigatie- en weeftoestel. Ook in tientallen andere samenstellingen komt alleen -toestel voor.

Omgekeerd blijft het in het Zuiden, ondanks de sporadische voorkeur voor -toestel, nog steeds espresso-, gehoor-, gok-, keuken-, pin- en scheerapparaat.