Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

Verbale ratio en de praktijk van het taalgebruik
Alex Wethlij

Toen Birgit Van Mol op 8 oktober 2006 - ik heb het zorgvuldig genoteerd - in het VTM-avondnieuws met betrekking tot een ontploffing in een huis zei: ‘De explosie gebeurde omdat een televisie verkeerd aangesloten was.’, moest ik denken aan de opmerking van een bevriend psycholoog dat men tegenwoordig geen onderscheid meer maakt tussen reden en oorzaak. Hij betreurde dat. Wie dat ook betreurde, was dr. C. Kruyskamp, ex-redacteur van Van Dale. Zo waarschuwt hij bv. in de negende druk onder het lemma omdat: ‘Men gebruike omdat niet ter aanduiding v.e. oorzaak, dus niet: dat komt omdat..., maar doordat’ (Van Dale 1970: 1299). De opvolgers van Kruyskamp zijn milder: omdat mag nu ook gebruikt worden ‘ter inleiding van een bijzin van oorzaak’, als synoniem van doordat dus. Ze geven als voorbeeld: ‘dat komt omdat we te laat vertrokken zijn’ (Van Dale 2005: 2352).

De mening van de post-Kruyskampredacteurs wordt duidelijk gevoed door wat de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) hierover laat weten. De ANS schrijft dat, hoewel veel Nederlandse grammatica's als regel geven dat omdat voor redengevende en doordat voor oorzaakaanduidende bijzinnen moet worden gebruikt, de praktijk van het taalgebruik anders is. Allereerst zijn de categorieën oorzaak en reden niet altijd uit elkaar te houden; meermalen is een zin ook voor twee interpretaties vatbaar en verder blijkt omdat door vrijwel alle taalgebruikers zowel redengevend als oorzaakaanduidend gebruikt te worden, terwijl doordat veel minder voorkomt dan omdat. De conclusie is duidelijk: ‘Omdat is redengevend en oorzaakaanduidend; doordat kan niet gebruikt worden voor zinnen die duidelijk redengevend zijn’ (steeds: ANS 1997: 555). Birgit Van Mol valt dus niets te verwijten.

Ook op het internet wordt aandacht besteed aan het gebruik van omdat en doordat. Een goed overzicht van wat minder of meer recente werken daarover schrijven, vinden wij in Taaladvies.net (Taalunieversum, Nederlandse Taalunie, 2005). Het blijkt dat de meeste van deze bronnen de mening zijn toegedaan van de ANS. Wat echter

[p. 36]

bijzonder opvalt, is dat datzelfde internet ertoe aanzet de ANS geen gelijk te geven wanneer deze spraakkunst stelt dat doordat veel minder voorkomt dan omdat. Ik heb volgens de principes die ik heb uiteengezet in NvN, 2008, nr. 2, p. 39, onderzocht welke getallen Google geeft voor het voorkomen van omdat versus doordat in met NL resp. met BE gemarkeerde websites. Met gebruikmaking van 16 peildata kwam ik tot de volgende gemiddelden:

omdat	NL 1.488.750 = 30,63 %	BE 641.500 = 46,67 %
doordat	NL 3.371.250 = 69,37 %	BE 733.188 = 53,33 %

Volgens deze enquête doet doordat het dus beter dan omdat, vooral in sites uit Nederland, en ook dat laatste is verrassend.

Wat de aandacht trekt in Van Dale, om het nu weer eens over deze bron te hebben, is dat dit woordenboek enerzijds mild staat tegenover ‘a-grammaticaal’ gebruik van omdat, maar strengere normen hanteert wanneer het gaat om handhaving van een verschil tussen daarom en daardoor resp. waarom en waardoor. Deze strengere houding sluit aan bij het onderscheid in betekenis dat Van Dale - nog steeds - maakt tussen de substantieven reden en oorzaak. Het causale reden krijgt als betekenis: 1 ‘datgene wat de mens doet handelen of tot iets (ook een overtuiging e.d.) brengt, syn. drijfveer, grond, beweegreden’; 2 ‘datgene waarmee iem. zijn daden of zijn overtuiging motiveert, syn. argument, beweegreden, motief’ (steeds: Van Dale 2005: 2849). Het causale zelfst. nmw. oorzaak daarentegen houdt in: ‘datgene wat noodzakelijk een zeker gevolg met zich brengt (voor zover iets anders dit niet belet), mbt. dat gevolg …de oorzaak van het ongeluk is onbekend; door onbekende oorzaak …’ (Van Dale 2005: 2458).

Deze duidelijke scheiding tussen reden en oorzaak leidt tot de volgende omschrijvingen:

daarom =	‘om die reden’ (Van Dale 2005: 711)
daardoor =	‘ter aanduiding van een oorzaak: daardoor werd hij ziek... daardoor kon hij niet komen’ (Van Dale 2005: 711)
waarom =	‘om wat, om welke reden, met welk doel’ (Van Dale 2005: 4053)
waardoor =	‘door wat, door welk(e), door wie’ (Van Dale 2005: 4052)

Over ‘de praktijk van het taalgebruik’ van deze woorden rept Van Dale echter niet, evenmin als de ANS dat doet. De ANS vermeldt ze zelfs niet. Iets meer informatie geeft Taaladvies.net: ‘Omdat en daarom gebruiken veel taalgebruikers niet alleen meer voor redenen, maar ook voor oorzaken.’ M.a.w. het gebruik van daarom versus daardoor loopt parallel aan dat van omdat tegenover doordat. We gaan nu eens kijken wat Google over daarom/daardoor zegt:

daarom	NL 1.752.400 = 27,09 %	BE 533.133 = 29,29 %
daardoor	NL 4.715.333 = 72,91 %	BE 1.287.333 = 70,71 %

Het lijkt erop dat dat parallellisme er inderdaad is, maar ook in die zin dat de vorm met door triomfeert, andermaal dus. Ditmaal valt er daarbij zelfs een principiële overeenkomst te constateren tussen de webpagina's uit Nederland en die uit Vlaanderen.

Als we vervolgens gaan kijken of Taaladvies.net ook iets zegt over het gebruik van waarom/waardoor, worden we teleurgesteld, want in deze bron vinden we er niets over. Wél informatie geeft Stijlboek (1998: 195). Dit naslagwerk maakt verschil tussen waarom (Waarom blijf je niet thuis?) en waardoor (Waardoor kon hij niet komen?), om vervolgens te schrijven: ‘Steeds minder mensen voelen het onderscheid tussen reden en oorzaak aan. Toch kunnen we in de krant het verschil beter wel maken, dan erger je geen lezers die hun grammatica nog kennen.’

Helaas is deze aansporing aan dovemansoren gericht bij de journalist die op 7 mei 2007 in Het Belang van Limburg zijn artikeltje over een verdronken duikster ondertekende met RaMa. Hij wist ons immers te berichten: ‘Waarom de duikster niet naar het wateroppervlak kon komen, is nog niet duidelijk.’ Duidelijk is immers dat het slachtoffer daar geen reden voor had, dus kan er alleen sprake zijn geweest van een oorzaak. Een collega van RaMa, en wel PaTh, gaat op 17 maart 2008 zelfs nog verder en beschuldigt een alarminstallatie in de kerk van Overpelt ervan tijdens de hoogmis op palmzondag de zondagsrust op onterechte wijze geëerbiedigd te hebben: ‘Er wordt onderzocht waarom het rookalarm niet heeft gewerkt.’

Anderzijds blijkt uit de notities



die ik al geruime tijd maak over onjuist resp. opmerkelijk gebruik van woorden die betrekking hebben op reden en oorzaak, dat een onduidelijke oorzaak vaak wordt beschouwd als een onduidelijke reden, hetgeen zeker het gebruik van waarom bevordert. Zo lezen wij bv. in Knack van 8 augustus 2007: ‘Ook is nog altijd niet bekend waarom de brug het uiteindelijk begaf.’ Pakkende voorbeelden geven ook tv-nieuwsuitzendingen, bv.:

[p. 37]

Waarom de auto uit de bocht is gegaan, is onduidelijk. (VRT, Eén, 28 augustus 2004)

Waarom de vloer het begaf, is niet duidelijk. (VTM, 10 december 2004)

Waarom de vrouw in Moorslede van de snelweg afraakte, is nog steeds niet duidelijk. (VTM, 2 januari 2005)

Waarom de dieren hier zijn aangespoeld, is onduidelijk. (VRT, Eén, 27 februari 2006)

Varianten zijn o.a.:

De wanhopige vraag naar het waarom van deze catastrofe. (Nederland 2, 26 augustus 2004)

Waarom is mij niet bekend. (commentaar politie bij ongeval, VRT, Eén, 2 januari 2005)

Hier hebben we toch wel te maken met ‘de praktijk van het taalgebruik’, ditmaal gebonden aan duistere machten. Dat die ook verder een rol spelen in het domein van reden en oorzaak, wil ik aantonen in het volgende artikel, maar voor het zover is, ga ik afsluiten met nog eens Google te raadplegen, nu voor de frequentieverhouding tussen waarom en waardoor:

waarom	NL 1.135.429 = 57,21 %	BE 652.214 = 56,86 %
waardoor	NL 849.200 = 42,79 %	BE 494.929 = 43,14 %

Uit deze cijfers lezen we, na hetzelfde verschijnsel bij daarom/daardoor te hebben geconstateerd, een duidelijk parallellisme qua frequentie af tussen Nederlandse en Vlaamse sites, wat een betrouwbare indruk maakt, maar we ontwaren ook een verschil in onderlinge getalsverhouding tussen omdat/doordat resp. daarom/daardoor enerzijds en waarom/waardoor anderzijds. Dit verschil moge blijken uit drie samenvattende conclusies over ‘de praktijk van het taalgebruik’ van deze woorden:

1.	Ondanks de aan omdat toegekende polyvalentie (reden én oorzaak: Van Dale en ANS) doet doordat het bij Google beter dan omdat, vooral in Nederlandse sites.
2.	Ondanks de aan daarom toegekende polyvalentie (reden én oorzaak: Taaladvies.net) doet daardoor het bij Google (veel) beter dan daarom, zowel in Nederlandse als in Vlaamse sites.
3.	Eerst bij waarom/waardoor heeft de om-vorm de overhand op de concurrente met door, hoewel niet in hoge mate. Debet aan het overwicht van waarom is wel het gebruik van waarom = waardoor bij onduidelijke achtergronden in het optreden van calamiteiten.

Het is dus in de laatste categorie dat RaMa, PaTh en anderen een hedendaagse taalontwikkeling zonder tegenstand van Google in praktijk kunnen brengen.