Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

Lage landen, mooie namen
Fabrieksdorpen
Riemer Reinsma

In de rubriek Lage Landen, Mooie Namen besteedt Riemer Reinsma aandacht aan de herkomst van geografische namen in Nederland en Vlaanderen. Namen van steden en dorpen, rivieren en beken, heuvels, landstreken, wegen en straten, en zo meer. In deze aflevering: fabrieksdorpen.

Budel-Dorplein is een vreemde naam. Alsof er bij vergissing een paar letters ontbreken: de gedachte aan een dorpsplein dringt zich op. Maar van een werkelijk dorpsplein is hier geen sprake. Dor-plein dus? Inderdaad. In 1892 kochten drie Belgen uit de omgeving van Luik hier, tien kilometer ten westen van Weert, een flink stuk grond om er een zinkfabriek te beginnen. Twee van hen waren de broers Lucien en Emile Dor. In de omgeving van Luik hadden zij voor deze plannen geen concessie weten te krijgen: een zinkfabriek vereiste een uitgestrekt gebied dat als ‘uitwaairuimte’ kon dienen. Bij Luik was die ruimte er niet, wel in het onbewoonde, moerassige zuiden van het Nederlandse Budel.

De fabriek lag hier zelfs zo ver van de bewoonde wereld dat de leiding besloot ter plaatse een dorp te bouwen voor de werknemers. Dat werd goed uitgekiend. Zinkfabrieken stinken een uur in de wind, en het dorp kwam dus ten noorden van de fabriek te liggen, waar de lucht schoon was. De eenzame ligging van het complex in een oneindigheid van moeras en woeste grond werd nog benadrukt door een slagboom bij de toegang tot het dorp. Tot 1963 ging die enkele malen per jaar dicht.

Ook in een ander opzicht was Dorplein een geïsoleerd gebiedje. De stichters waren Walen, en nog vele tientallen jaren zou Dorplein in sommige opzichten een Franstalige enclave blijven. Veel opschriften waren in het Frans, de fanfare heette Les échos de Dorplein, op het dorpsgevangenisje (slechts eenmaal werkelijk als zodanig gebruikt) stond Prison, en tot 1962 sprak men op directieniveau Frans met elkaar. Op de brievenbus in de Hoofdstraat - inderdaad, de straatnamen waren Nederlands - staat nog steeds Lettres. Een van de weinige signalen dat Budel-Dorplein toch echt wel in Nederland lag, was een rond-boograam in een van de gebouwen. Daarop stond koningin Wilhelmina afgebeeld met de, nu ja, in dit geval onvermijdelijk Franse, tekst Je maintiendrai.

Dorplein was niet de oorspronkelijke naam van het industriedorp. In het begin, in 1892, heette de nederzetting heel prozaïsch Nieuwdorp, maar op 5 september kreeg ze van gemeentewege de naam Dorplein, als eerbetoon aan de heren Dor. Dat het hele dorp naar een plein genoemd werd, lag voor de hand: het plein - met de witte directeursvilla, de kantine en de landschapstuin - lag pront in het midden van het dorp en deelde dat in tweeën. De Parkdreef vormt de scheiding. Een plein met de naam Dorplein heeft het plaatsje niet.

[p. 35]

Gevreesde stankoverlast was ook de reden waarom de rubberfabriek Hevea naar een afgelegen plek zocht. Oorspronkelijk stond de fabriek midden in het Groningse Hoogezand, maar de geur was onverdraaglijk. In de nieuw gebouwde vestigingsplaats, Heveadorp in de gemeente Renkum, had niemand er last van. Ook anderszins was het in het nieuw gebouwde dorp voor de personeelsleden goed toeven. De huizen in deze bosachtige omgeving hadden mooie rieten daken en leken op Engelse cottages. Niet alleen naar toenmalige, maar ook naar huidige maatstaven waren ze aantrekkelijk, comfortabel en degelijk. De huizenblokken werden vernoemd naar de Indische eilanden waar de rubber vandaan kwam: Java, Sumatra en Borneo.

Afgelegen lag ook het gehuchtje Radio Kootwijk, maar om een heel andere reden. Hier stonden de antennes van het zendstation voor de verbinding met Nederlands-Indië. Om storingen in het telefoonverkeer te voorkomen, zocht men een onbewoonde en afgelegen plaats.

Het idee dat je als fabrikant je personeelsleden kon onderbrengen in een eigen dorp, is in de eerste helft van de negentiende eeuw ontstaan in Engeland en de Verenigde Staten. Een van de vroegste fabrieksdorpen in Nederland was Helenaveen, genoemd naar Helena Panis, de vrouw van de ondernemer Jan van de Griendt (1804-1884). Het dorp werd in 1853 in de Peel gebouwd voor arbeiders die turf kwamen steken. Gebouwd is trouwens een groot woord, want in tegenstelling tot latere bedrijfsdorpen als Port Sunlight bood Helenaveen een bedroevende aanblik, ook naar toenmalige maatstaven. Het gehucht bestond uit houten keten die met leem waren besmeerd en van abominabele kwaliteit waren, zoals de dorpshistoricus André Vervuurt het omschreef in zijn boek In ... en uit de turf getrokken - De geschiedenis van de voormalige veenkolonie Helenaveen en andere Peelse wetenswaardigheden (2001). Vervuurt is zelf telg uit een familie die al sinds 1860 in het dorp woonde en werkte.

Negen kilometer ten noorden van Helenaveen ligt Griendtsveen. Het lijkt zo ontroerend: twee dorpen die samen een echtpaar aanduiden, maar de werkelijkheid is minder romantisch. Griendtsveen dateert pas van 1899 en is niet gesticht door ‘Ouwe Jan’ zelf (zoals Jan van de Griendt ter plaatse werd genoemd) maar door twee zonen en twee dochters. De stichter van Helenaveen was toen al dood. De veenkolonie Griendtsveen werd gesticht omdat de vier kinderen Van de Griend weinig heil meer zagen in Helenaveen en voor zichzelf wilden beginnen. Voor zover het valt na te gaan, was de naam Griendtsveen dus geen hommage aan ‘Ouwe Jan’. En het plaatsnamenkoppel Helenaveen / Griendtsveen herinnert dus niet aan het echtpaar Helena en Jan.