Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 39]

Spelling
De afkorting vb. als bijwoordelijke bepaling
Alex Wethlij

Een afkorting die mij allang intrigeert, is vb. en wel dat vb. dat concurreert met de afkorting bv. voor bijvoorbeeld. Ik geef een voorbeeld van dat vb., voorafgegaan door zijn belager bv. - hier geschreven als b.v. - op www.gent.be:

Problemen voor gehandicapten n.a.v. Mobiliteitsplan (16-02-1998) [...] b.v. mensen met krukken, hart- en astmapatiënten [...] Ten eerste staan de kolommen bij sommige parkeergarages - vb. de parkeerplaats Vrijdagmarkt - op het einde van de parkeerplaats, [...]

Over afkortingen vind je niet bijster veel informatie. De ANS gaat er in feite niet op in, de Woordenlijst vermeldt er maar een beperkt aantal van, Van Dale neemt afkortingen op tussen de niet-afgekorte woorden en alleen Van Dale Afkortingen geeft enige inleidende algemene beschouwingen over afkortingen en laat dan een reeks specimens met summiere toelichting de revue passeren. Natuurlijk: het aantal afkortingen neemt stormenderhand toe (Van Dale Afkortingen 2003: 14), maar soms zouden we wel eens iets meer willen weten over die toch wel wat marginale brokjes Nederlands van nu. Neem nu eens ons vb. Van Dale 13 (1999: 3635) en Van Dale Afkortingen (2003: 285) schrijven simpelweg dat vb. de afkorting is van voorbeeld. Op zijn ageren als mededinger van de afgekorte bijwoordelijke bepaling (Taaladvies.net 2005) bv. wordt geen enkele zinspeling gemaakt. Is het in die functie misschien geen ‘goed’ Nederlands? Nu, ik heb het niet aangetroffen in teksten uit Nederland - ik laat mij graag nader informeren - maar wel, en zelfs veelvuldig, in geschriften uit Vlaanderen. Neem vb. [!] maar eens de catalogus 2007 van de doe-het-zelfketen Brico, Nederlandstalige uitgave, en u staat te kijken van de rijke inhoud, ook aan vb.'s! Het is dus zeer zeker een specimen van opmerkelijk hedendaags taalgebruik en we willen het eens wat nader bekijken om het nogal onontgonnen domein van afkortingen althans een paar spaden om te spitten.

Ik heb dit niet te hooi en te gras willen doen, maar een steekproef genomen uit consistent schriftelijk materiaal. In concreto heb ik, als lid van selectiecommissies, de samenvattingen, antwoorden en persoonlijke beschouwingen onderzocht die de kandidaten mij de laatste twee jaren hebben aangeboden, en notities gemaakt over het voorkomen van vb. en zijn concurrenten. In totaal gaat het om 834 kandidaten, die samen zo'n 2100 bladzijden geschreven hebben. Ik kom dan tot de volgende cijfers:

vb. (134); bv. (125); bvb. (38); bij vb. (1);
bijv. (34); bijvoorbeeld (106); voorbeeld (4)

Van de afzonderlijke rubrieken is de schrijfwijze beslist niet altijd uniform: vb. verschijnt met en zonder punt, en sporadisch als v.b.; voor bv. staat er ook bv of b.v.; bvb. mist eveneens wel eens een punt, net zoals bijv., en nu en dan staat er b.v.b.; bijvoorbeeld wordt meer dan eens gesplitst in bij voorbeeld. Ik kies in zulke gevallen dus de standaardschrijfwijze, zoals in het overzicht van zo-even, behalve in citaten.

Nu we iets meer weten over de frequentie van vb. en zijn mededingers, moeten we eens kijken naar de omstandigheden waarin de afkorting zich doet gelden. Terwijl Taaladvies.net van de Nederlandse Taalunie voor de bepaling bijvoorbeeld, dus ipso facto voor de afkorting bv., alleen mededeelt dat die op diverse plaatsen in een zin kan staan, kunnen wij ten aanzien van vb. de gebruiksomstandigheden ietwat subtieler omschrijven. Ons materiaal laat ons namelijk constateren dat er drie toepassingsmogelijkheden voor vb. zijn. Met een knipoog naar de bewoordingen van Taaladvies.net om het gebruik van bijvoorbeeld te omschrijven, komen wij voor vb. tot de volgende gebruikscategorieën:

Een. Vb. wordt gebruikt om een concreet geval te noemen dat, als min of meer synonieme herhaling dat wat wordt beweerd, verduidelijkt, bewijst of specificeert. Voorbeelden:

-	Op politiek en juridisch vlak moeten migranten dezelfde rechten en plichten als Belgen krijgen (vb. stemrecht, soc. zekerheid).
-	Migranten inspraak geven en gelijke rechten geven vb politieke participatie.
-	Formeel juridische maatregelen vb: antidiscriminatiewet.
-	Formele juridische maatregelen voorstellen (vb. antiracistische).

Twee. Vb. wordt gebruikt om een concreet geval te noemen dat een context, relatie, domein etc. van wat wordt beweerd, verduidelijkt, bewijst of specificeert. Voorbeelden:

-	Het is moeilijk om die aspecten van kansarmoede (vb. arbeid) weg te werken.
-	Meer nadruk op grondrechten (vb. godsdienst).
-	Uitbreiding van (verplichte) inburgering (v.b. oudkomers).
-	Indien de Federale Overheid toegevingen doet (vb. witte woede).

Drie. Vb. wordt gebruikt om een concreet geval te noemen dat dat wat wordt beweerd, verduidelijkt, bewijst of

[p. 40]

specificeert, zonder dat het, al dan niet gevarieerd, herhaald wordt. Voorbeelden:

-	Doordat vb. overuren niet worden betaald.
-	Dit uit zich in het vb oprichten van islamscholen.
-	Hier kan je zonder angst v.b. de straat vragen.
-	Mensen in hun vrije tijd meer hun fiets laten gebruiken door vb. actie met belgerinkel naar de winkel.

De volgende stap is kijken naar de kenmerken van de drie gebruikscategorieën van vb., er rekening mee houdend dat de concurrentie niet stilzit.

Categorie een

Het zinsstuk met vb. staat soms wel, soms niet tussen haakjes. Vb. ondervindt ernstige concurrentie van bv. en bijvoorbeeld:

-	Met multiculturele benadering stelt de auteur voor een politiek van erkenning te voeren bv. onderwijs in eigen taal.
-	Politiek voeren van erkenning van religieuze en culturele rechten bijvoorbeeld: onderwijs in eigen taal.

Opmerkelijk is dat er eenmaal, voluit geschreven, voorbeeld staat:

-	Formeel-juridische maatregelen voorbeeld antidiscriminatiemaatregelen.

Het zinsstuk met vb. staat niet aan het begin, maar meer verderop in de zin.

Categorie twee

Het zinsstuk met vb. staat zeer vaak tussen haakjes.

Vb. wordt dikwijls gevolgd door alleen een substantief.

Het zinsstuk met vb. staat graag aan het einde van de zin.

Vb. heeft niet of nauwelijks concurrentie van bv., bijvoorbeeld enz.

Categorie drie

Het zinsstuk met vb. staat doorgaans niet tussen haakjes.

Vb. staat niet voorop, behalve in het uitzonderlijke geval dat, soms ook typografisch, heel duidelijk een voorbeeld wordt aangekondigd:

-	Dit heeft extremistische en fundamentalistische gevolgen. vb Oprichting van een islamitische school kan leiden tot isolatie.

In drie gevallen wordt het vooropstaande vb. vervangen door het voluit geschreven voorbeeld:

-	Voorbeeld: een ijsbeer heeft het recht om een zeehond te eten.
-	Voorbeeld in Antwerpen gebeuren er stadsfeesten waarbij [...]
-	Voorbeeld een uitstap tussen allochtonen en autochtonen naar de mijnen, musea.

Het voorbeeld in de laatste zin vond ik bij een kandidaat in dezelfde passage terug als bijvoorbeeld.

Vb. wordt sterk beconcurreerd door bv. en bijvoorbeeld:

-	Je kunt zonder angst bv de weg vragen.
-	Dit doe je door bijvoorbeeld de discriminatiewet [sic].

Voorts is er enige concurrentie van bijv. en bvb.

Als wij verder ingaan op de frequentie van vb. ten opzichte van zijn belagers, waarbij wij dan allereerst denken aan bv. en bijvoorbeeld, mogen wij stellen dat hét domein van vb. categorie twee is. Weliswaar vinden wij in deze afdeling slechts ongeveer 20 % van de vb.-gevallen, maar vb. is hier praktisch zonder concurrentie. Een mooi voorbeeld van functiescheiding tussen vb. (categorie twee) en bv. (categorie drie) is:

-	Dit laatste door b.v. de waarde ‘solidariteit’ bij autochtonen ter sprake te brengen (v.b. belastingontduiking).

Voor categorie een en drie is de verhouding tussen vb. en bv./bijvoorbeeld ongeveer 2:3. Aan die conclusie mogen twee vaststellingen m.b.t. mijn materiaal toegevoegd worden:

1	Academici, d.w.z. personen met een diploma hoger onderwijs van het lange type, korten in lopende tekst minder af dan niet-academici.
2	Academici korten in opsommingen e.d. duidelijk minder af dan niet-academici.

In categorie een en twee komen nogal wat vb.'s en bv.'s voor in min of meer opsommende situaties in werk van niet-academici. Dat kleurt het voorkomen van vb., maar ook van bv., ten opzichte van bijvoorbeeld.

Een moeilijk te benaderen kwestie ten slotte is hoe je de afkorting vb. spontaan leest, innerlijk hoort, ervaart of iets dergelijks, hetgeen tevens de vraag impliceert wat je als schrijver nu precies met vb. wilt uitdrukken. Grammaticaal bekeken wordt vb. met name in categorie twee sterk elliptisch gebruikt. Met de afkorting te lezen als voorbeeld kom je er niet, want dat voorbeeld is de kern van een verhaaltje. Zo kun je stellen dat de zinsnede nadruk op grondrechten (vb. godsdienst) staat voor iets als nadruk op grondrechten (Een voorbeeld van het benadrukken van ieders grondrechten is het toekennen van godsdienstvrijheid). Vb. is dus hier meer een symbool, een verkeersteken, dat slechts bij gebrek aan beter door proefpersonen die ik ernaar vroeg, werd uitgesproken als voorbeeld. Zijn speciale, samenvattende karakter wordt benadrukt doordat de

[p. 41]

afkorting doorgaans, vergezeld van één enkel substantief, tussen haakjes aan het einde van een zin staat. Het is trouwens opmerkelijk hoezeer ‘ons’ vb. en het ‘normale’ vb. (= voorbeeld) grafisch gescheiden wegen gaan. In totaal heb ik in mijn materiaal vier keer voorbeeld (= vb.) gevonden. Omgekeerd wordt het substantief voorbeeld er slechts sporadisch als vb. afgekort. Ik heb al gewezen op het eenmalige bij vb. Daarnaast zijn er vier andere gevallen van het gebruik van dat vb., waarvan drie keer bij een en dezelfde persoon. Voor het meervoud tekende ik drie keer vbn. op en, merkwaardigerwijze, één keer vb.: ‘vb. van foute opstelling zijn o.a. [...]’ en ook dat vb lijkt op een visuele standaardvorm. Kortom: het bepalinginleidende vb. en het substantief voorbeeld blijven grafisch uit elkaars vaarwater en dat pleit niet voor een spontane interpretatie van vb. als voorbeeld-alleen.

Iets anders ligt de zaak bij vb. in categorie een en drie, want daar is er de concurrentie - én het voorbeeld - van bv., dat normalerwijze wordt uitgesproken als bijvoorbeeld. Ik heb een aantal proefpersonen zinnen met vb., categorie een en drie, laten lezen, bij voorkeur als ze die zelf geschreven hadden. Dat laatste maakte blijkbaar niet veel uit, want zo'n lectuur blijft altijd een beetje geforceerd. Het resultaat stemde echter tot nadenken: ongeveer een derde las zonder meer voorbeeld, ongeveer een derde las voorbeeld, maar zei dat eigenlijk bijvoorbeeld bedoeld was, ongeveer een derde las zonder meer bijvoorbeeld. Uiteraard vonden alle proefpersonen dat er een ‘voorbeeld’ werd gegeven. Het woord voorbeeld is dus steeds uitgangspunt en kernbegrip. Samen met het voorzetsel bij vormt het een voorzetselgroep die fungeert als bijwoordelijke bepaling (Taaladvies.net 2005), in de schriftelijke versie al dan niet afgekort. Alleenstaand heeft het als vb. eveneens de functie van bepaling, maar dan als meer of minder elliptisch gebruikt substantief-in-afkorting. Het is die afgekorte vorm die erop wijst dat het geen ‘gewoon’ substantief is dat hier de strijd aangaat met zijn concurrenten.

We kunnen niet anders dan concluderen dat het moeilijk is het optreden van de afkorting vb. (= bv.) op intrinsieke wijze te omschrijven. Hoe het op papier komt en wat er ‘eigenlijk’ staat, is voor interpretatie vatbaar. Wat het voor de lezer betekent, is duidelijk, zoals een verkeersbord duidelijk is voor de verkeersdeelnemer. Het verkeersteken blijft een beetje clandestien, maar kan niet over het hoofd worden gezien.