Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 32]

Grammatica
Met of zonder lidwoord
Siegfried Theissen

1 Namen van ziekten

Op p. 219 zegt de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS): ‘Namen van ziekten komen met en zonder lidwoord voor. Voorbeelden: ‘ze hebben (de) griep / kanker / aids / (de) mazelen / (de) pokken / (de) rode hond / de bof / de pest.’ Het had ook iets duidelijker gekund, nl:

a)	altijd zonder lidwoord: kanker, aids;
b)	altijd met lidwoord: de bof, de pest;
c)	met en zonder lidwoord: (de) griep, (de) mazelen, (de) pokken, (de) rode hond.

Als ze dat gelezen hadden, vroegen mijn Franstalige studenten me altijd: ‘Wat komt nu vaker voor: griep of de griep?’ Spontaan zou ik gezegd hebben: ‘zonder lidwoord’, maar bewijzen kon ik het niet. Hoeveel kranten of boeken moet je lezen om genoeg voorbeelden te vinden van de twee mogelijkheden? Gelukkig hebben we nu Google. Ik ben dus eens nagegaan hoe vaak de namen van ziekten onder c) met en zonder lidwoord voorkomen.

Google 09-02-2007	NL	BE
griep	772.900 (88 %)	162.700 (80 %)
de griep	110.000 (12 %)	41.300 (20 %)
mazelen	104.700 (91 %)	27.410 (95 %)
de mazelen	10.300 (9 %)	1.390 (5 %)
pokken	40.400 (75 %)	12.266 (96 %)
de pokken	13.400 (25 %)	534 (4 %)
rode hond	59.000 (<99 %)	932 (94 %)
de rode hond	230 (>1 %)	60 (6 %)

In de vier gevallen is de vorm zonder lidwoord veruit de gebruikelijkste: ze komt 3 à 20 keer vaker voor dan de vorm met lidwoord. Die algemene tendens wordt bevestigd als je de zoekopdracht verfijnt door hem tot heeft/had (de) griep ... te beperken. Het feit dat je op Belgische sites procentueel iets vaker de griep krijgt, valt misschien te verklaren door de invloed van het Franse la grippe. Het lijkt me ook niet uitgesloten dat het hogere NL-percentage van de pokken (25 %) iets te maken heeft met de verwensing krijg de pokken, waar het lidwoord verplicht is.

2 Namen van tijdstippen en tijdvakken

Op p. 221 schrijft de ANS:

Zonder lidwoord of met een bepaald lidwoord worden gebruikt:
- substantieven als week, maand, jaar (maar niet dag) en de namen van de seizoenen, voorafgegaan door vorig(e), respectievelijk volgend(e), komend(e), als de periode wordt aangeduid die het dichtst vóór respectievelijk na de periode ligt waarin het spreekmoment zich bevindt;
- de namen van de dagen, gevolgd door daarvoor, daarna/daarop.

Onderzoek aan de hand van Google (12-02-2007) heeft uitgewezen dat er een onderscheid gemaakt moet worden tussen drie categorieën:

a)	week(end), maand, jaar;
b)	de namen van de seizoenen;
c)	de namen van de dagen.

a) Ik vermeld hier alleen de percentages, maar voor NL liep het aantal voorbeelden op van 662 (het vorig(e) weekend) tot 1.368.300 (volgende week) en voor BE van 186 (het vorig(e) weekend) tot 993.600 (volgende maand). Vorige week/maand en vorig weekend/jaar scoren in het Noorden tussen 71 en 99 %, in het Zuiden 94 tot 99 %. Voor volgende week/maand en volgend weekend/jaar lopen de percentages in het Noorden ook op van 76 tot 99 % en in het Zuiden van 91 tot 99 %. Voor komende ziet de zaak er anders uit:

	NL	BE
komende week	(49 %)	(32 %)
de komende week	(51 %)	(68 %)
komend weekend	(85 %)	(98 %)
het komend(e) weekend	(15 %)	(2 %)
komende maand	(45 %)	(26 %)
de komende maand	(55 %)	(74 %)
komend jaar	(34 %)	(19 %)
het komend(e) jaar	(66 %)	(81 %)

[p. 33]

Vorig(e)/volgend(e) week(end) en maand komen in het Noorden 15 à 30 keer vaker voor dan hun pendant met een bepaald lidwoord. In het Zuiden is het percentage van de vormen met het nog lager: tussen 1 en 3 %. Het vorige/volgende jaar heeft iets meer succes: je komt het in NL ongeveer in een vijfde van de gevallen tegen; ook in BE tref je het iets vaker aan, maar het blijft toch beperkt tot 6 à 9 % van de voorbeelden. Maar dezelfde trend doet zich niet voor bij komend: komende week en de komende week, komende maand en de komende maand komen in het Noorden ongeveer even vaak voor; in het Zuiden vind je het bepaald lidwoord zelfs in twee derde van de gevallen. Het komende jaar heeft nog meer succes: in NL 66 % en in BE zelfs 81 %. Eigenaardig genoeg vertoont weekend niet hetzelfde schema: zowel met vorig en volgend als met komend is er een duidelijke voorkeur voor het weglaten van het bepaald lidwoord, al is die tendens veel sterker bij vorig dan bij volgend en komend. In het Zuiden is het bepaald lidwoord nog ongebruikelijker.

b) De namen van de seizoenen

Hier waren er minder voorbeelden dan voor de vorige categorie: voor het Noorden van 79 (de vorige herfst) tot 127.200 (komende zomer) en voor het Zuiden 43 (de vorige herfst) tot 49.500 (vorige zomer). Vorige lente/zomer/herfst/ winter behaalden in Noord en Zuid tussen 95 en 99 %; bij volgende lente/zomer/herfst/winter gaat het in het Noorden van 84 tot 99 % en in het Zuiden van 67 tot 99 %. Komend gedraagt zich ook hier weer anders:

	NL	BE
komende lente	(53 %)	(24 %)
de komende lente	(47 %)	(76 %)
komende zomer	(76 %)	(96 %)
de komende zomer	(24 %)	(4 %)
komende herfst	(96 %)	(88 %)
de komende herfst	(4 %)	(12 %)
komende winter	(67 %)	(93 %)
de komende winter	(33 %)	(7 %)

In het Noorden tref je bij lente beide vormen ongeveer even vaak aan; bij zomer en winter vind je het bepaald lidwoord in een kwart tot een derde van de voorbeelden, maar eigenaardig genoeg is dat niet het geval voor de komende herfst, dat je maar in 4 % van de voorbeelden vindt. Ook in het Zuiden is het beeld gecontrasteerd: bij zomer en winter is het bepaald lidwoord veel minder gebruikelijk dan in het Noorden; bij herfst tref je het al iets vaker aan, maar het komt toch niet verder dan 12 %; bij lente vind je het in drie kwart van de gevallen. Voor het verschil in het gebruik van het bepaald lidwoord bij de namen van de seizoenen heb ik geen verklaring.

c) De namen van de dagen

In het Noorden liep het aantal voorbeelden op van 46 (de dinsdag daarvoor) tot 44.676 (zaterdag daarop) en in het Zuiden van 2 (de maandag daarvoor) tot 1.025 (maandag daarop). Dinsdag, woensdag, donderdag, vrijdag, zaterdag, zondag daarop behaalden in het Noorden 63 (donderdag daarop) tot 99 % (zaterdag daarop) en in het Zuiden 72 (zaterdag daarop) tot 84 % (zondag daarop). Voor maandag t.e.m. zondag daarna lagen de percentages in het Noorden tussen 86 (zondag daarna) en 90 % (woensdag daarna) en in het Zuiden tussen 70 (zondag daarna) en 95 % (donderdag daarna). Voor maandag t.e.m. zondag daarvoor bedroegen de percentages in het Noorden 78 % (zaterdag daarvoor) tot 90 % (dinsdag daarvoor) en in het Zuiden 66 (vrijdag daarvoor) tot 92 % (maandag daarvoor). In de eerste reeks ontbreekt maandag daarop, dat in het Noorden van de andere namen van de week afwijkt: terwijl bij dinsdag t.e.m. zondag daarop het gebruik van het lidwoord laag tot zeer laag scoort, bedraagt het hier in het Noorden 80 %, in het Zuiden daarentegen, zoals de andere namen van de week, maar 12 %. Ook voor die afwijking heb ik geen verklaring.

3 Namen van bedrijven

Op p. 215 zegt de ANS: ‘Namen van bedrijven komen op niet-systematische wijze met en zonder lidwoord voor; vergelijk: de KLM, (de) Shell, de Hema, (de) V&D, (de) C&A, (de) Delhaize, Philips, Unilever, IBM, Peek & Cloppenburg.’ Het ware duidelijker geweest de namen van de bedrijven in drie categorieën voor te stellen:

a)	altijd met een bepaald lidwoord: de KLM, de Hema;
b)	altijd zonder bepaald lidwoord: Philips, Unilever, IBM, Peek & Cloppenburg;
c)	met en zonder: (de) Shell, (de) V&D, (de) C&A, (de) Delhaize.

Categorie c) heb ik onder de Google-loep genomen. Omdat shell ook een computerterm is, heb ik de zoekopdracht bij Shell beperkt tot: (de) Shell wil(de) en werkt(e) bij (de) Shell.

	NL	BE
Shell	18.649 (99,76 %)	189 (100 %)
de Shell	44 (0,24 %)	0 (0 %)

In de drie andere gevallen heb ik gekozen voor bij/van (de) V&D, C&A, Delhaize.

	NL	BE
V&D	62.700 (64 %)	178 (86 %)
de V&D	35.300 (36 %)	30 (14 %)

[p. 34]

C&A	44.600 (97 %)	1.030 (88 %)
de C&A	1.253 (3 %)	135 (12 %)
Delhaize	2.410 (97 %)	41.300 (99 %)
de Delhaize	65 (3 %)	609 (1 %)

Opvallend is in het Noorden het verschil tussen enerzijds Shell, C&A en Delhaize (waar de variant met lidwoord 3 % of minder scoort) en anderzijds V&D (36 % voor de variant met de). Ik had namelijk verwacht dat C&A en V&D zich in het Noorden op dezelfde manier zouden gedragen, temeer omdat ze in België ongeveer hetzelfde percentage behalen. Een verklaring heb ik er niet voor. Vaststaat dat het bepaald lidwoord bij drie van de vier bedrijfsnamen veel minder vaak voorkomt dan de ANS suggereert, maar ja, de redacteuren van de ANS konden nog niet over Google beschikken.

4 Namen van kranten, weekbladen en tijdschriften

Op p. 215 zegt de ANS:

In namen van kranten, weekbladen en tijdschriften, enz. komt meestal een lidwoord voor als de eigennaam is afgeleid van een soortnaam (die het lidwoord vereist) en als die soortnaam nog duidelijk herkenbaar is, bijv.: de Volkskrant, De Gelderlander ... Anders ontbreekt het lidwoord in de naam, bijv.: Libelle, Viva, Robbedoes, Panorama, Lingua, Life, Televizier. Deze laatste worden echter ook wel met een lidwoord gecombineerd, wanneer het om een concreet exemplaar of om de soort gaat, bijv.: Ik weet niet meer of ik dat in de Libelle of de Panorama gelezen heb.

Ik heb hier alleen Libelle, Panorama en het door de ANS niet vermelde Knack in Google opgezocht. Om duizenden niet relevante voorbeelden uit te schakelen, heb ik de zoekopdracht beperkt tot in (de)...

	NL	BE
in Libelle	46.500 (82 %)	105 (51 %)
in de Libelle	9.880 (18 %)	100 (49 %)
in Panorama	16.100 (95 %)	/
in de Panorama	843 (5 %)	/
in Knack	9.880 (<99 %)	59.200 (99 %)
in de Knack	35 (>1 %)	500 (1 %)

In het Noorden komen in de Knack en in de Panorama alleen in 1 à 5 % van de gevallen voor en in de Libelle vind je ook maar in een vijfde van de voorbeelden. In het Zuiden is er een even grote voorkeur voor het gebruik zonder bepaald lidwoord, maar hier heeft het onderzoek slechts voor Knack duidelijke cijfers opgeleverd: voor in (de) Libelle waren er op Belgische sites niet echt veel voorbeelden en in (de) Panorama kon daar helemaal niet opgezocht worden, want er waren bijna geen voorbeelden van de naam van het tijdschrift, wél duizenden voorbeelden van het tv-programma.

Als je nu in (de) Libelle/Panorama/Knack door een nabepaling laat volgen van het type van deze week, verwacht je eigenlijk altijd een bepaald lidwoord, maar ook dan is het weglaten van het lidwoord lang niet uitgesloten (iets wat de ANS niet vermeldt), al vind je toch vaker de vorm mét (NL): in Libelle van ... (6); in de Libelle van ... (77); in Panorama van ... (27); in de Panorama van ... (52); in Knack van ... (10); in de Knack van... (10).

5 Andere doubletten

Op p. 199 schrijft de ANS: ‘[...] kunnen naast elkaar gebruikt worden: in bad/in het bad, op tafel/op de tafel, op tv/op de tv.’ Het Google-onderzoek heeft de onderstaande resultaten opgeleverd. Voor in (het) bad en op (de) tafel is de zoekopdracht uitgebreider dan voor op (de) tv omdat er anders op BE te weinig voorbeelden geweest zouden zijn.

	NL	BE
lag(en)/zat(en) in bad	1.240 (90 %)	237 (87 %)
lag(en)/zat(en) in het bad ...	144 (10 %)	35 (13 %)
lag(en) op tafel	19.481 (94 %)	2.324 (93 %)
lag(en) op de tafel ...	1.155 (6 %)	174 (7 %)
op tv	2.240.00 (87 %)	661.000 (92 %)
op de tv	333.000 (13 %)	54.100 (8 %)

In alle drie de doubletten is de vorm zonder lidwoord in Noord en Zuid veel gebruikelijker. Hoewel het bepaald lidwoord in 6 à 13 % van de gevallen voorkomt (meer bij op tv en in bad dan bij op tafel), sluiten de drie onderzochte gevallen nog steeds aan bij de vaste uitdrukkingen van het type in bed en op straat.

Op p. 202 vermeldt de ANS nog twee doubletten: in (het) dossier X53 en (de) rijksweg A53.

NL:	in dossier (Enschede, Hofstadgroep, ICT, Samir, Spaarselect)	30 (77 %)
	in het dossier...	9 (23 %)
BE:	in dossier (geluidshinder, Spaarselect, vrouwenhandel, Laurent)	25 (78 %)
	in het dossier	7 (22 %)
NL:	rijksweg (A2)	23.700 (64 %)
	de rijksweg (A2)	13.100 (66 %)

[p. 35]

BE:	rijksweg (89, 139, 324, 416, N16, N78)	368 (83 %)
	de rijksweg ...	78 (17 %)

Voor het type dossier X waren er bijna geen voorbeelden van combinaties met een cijfer, maar het verschijnsel doet zich ook voor bij combinaties met eigennamen of zelfs andere substantieven, iets wat de ANS niet vermeldt. Hoewel ook hier niet echt veel voorbeelden gevonden werden, wijzen de cijfers toch duidelijk in de richting van het weglaten van het lidwoord, zeker in het Zuiden. Op Belgische sites was het percentage voorbeelden met lidwoord slechts hoger dan verwacht voor het dossier Dutroux, nl. 46 %, het dubbele dus van de andere dossiers, misschien onder invloed van het Franse le dossier Dutroux. Bij rijksweg X komt het lidwoord in het Noorden al in een derde van de gevallen voor, in het Zuiden in een vijfde. Eigenlijk is dat verbazend, want bij combinaties van een substantief met een letter of een nummer gebruik je normaliter geen lidwoord: je zegt immers bladzijde 4, lijn 6 enz.

6 Enkele doubletten die niet in de ANS staan

	NL	BE
van dorst (sterft, sterven, stierf, stierven)	84 (52 %)	16 (42 %)
van de dorst ...	76 (48 %)	22 (58 %)
van honger (idem)	467 (34 %)	377 (54 %)
van de honger ...	914 (66 %)	320 (46 %)
van hitte (idem)	9 (36 %)	1 (6 %)
van de hitte ...	16 (64 %)	16 (94 %)
van schrik (verlamd)	157 (92 %)	36 (88 %)
van de schrik ...	14 (8 %)	5 (12 %)
van kou (bibbert, bibberde(n), bibberen)	3 (1 %)	9 (9 %)
van de kou ...	248 (99 %)	91 (91 %)
van pijn (gilde, huilde, kreunde, schreeuwde)	158 (40 %)	23 (22 %)
van de pijn ...	236 (60 %)	81 (78 %)

Het gebruik van het bepaald lidwoord is hier niet overal hetzelfde, hoewel er van van (de) dorst niet veel voorbeelden gevonden werden, kunnen we toch aannemen dat ze allebei ongeveer even gebruikelijk zijn. Er is daarentegen een duidelijke voorkeur voor van de kou. En van de hitte lijkt, ondanks het kleine aantal voorbeelden, in dezelfde richting te wijzen. In het Noorden is er een voorkeur voor van de honger, maar in het Zuiden komen beide vormen bijna even vaak voor. Van de pijn is in het Noorden iets gebruikelijker dan de vorm zonder lidwoord; in het Zuiden is die voorkeur nog duidelijker. De enige uitschieter is van schrik, dat in Noord en Zuid veel vaker werd aangetroffen dan van de schrik.

Een doublet met of zonder een onbepaald lidwoord is in (een) coma.

	NL	BE
in coma	154.000 (88 %)	31.100 (78 %)
in een coma	20.600 (12 %)	948 (22 %)

De voorkeur is hier duidelijk. Als we de zoekopdracht verfijnen tot in (een) coma liggen, komt het onbepaald lidwoord zelfs in minder dan 1 % van de gevallen voor. Het spreekt vanzelf dat een voorbepaling bij coma een lidwoord induceert; het is altijd in een diepe coma liggen.